ون ەكى ءپان ۇعىمىنىڭ قۇپياسى ءھام عالىم مەن عىلىم جايلى بىرەر ءسوز

استانا. قازاقپارات - ىلكىدەگى جادىگەرلەردى پاراقتاعانىمىزدا الدىمىزدان كوپ ۇشىراسقان كومەسكى تۇسىنىكتىڭ ءبىرى - ون ەكى ءپان ۇعىمى.

ءدۇر قاشاعاننىڭ دومبىرانى اداقتاپ «.. .پەرنەسىن كۇنا دەسەڭىز، ەسەبى ول ءپاننىڭ ون ەكى» دەپ ەسقالي سوپىعا سويلەگەنى، ياكي بولماسا « ءبىر كەزدە بۇقارا شارىپكە وقۋعا جىبەرىلگەن تالاس بالاسى ناۋان تابان اۋدارماي ون جىل وقىپ، ون ەكى ءپاندى ءتامام عىپ، تۋعان ەلىنە قايتىپ كەلدى» دەپ، ءسابيت مۇقانوۆ كەلتىرەتىن دەرەكتەردەگى وسى ءبىر ون ەكى ءپان ۇعىمى نەنى بىلدىرەدى؟

العاشقىدا ءالىپ (وقۋ مەن جازۋ) ، ءابجات (ەسەپ) ، ادەپ (گۋمانيزم) ، اركەن (ەستەتيكا) ، اپتيەك (قۇرانعا ءتۇسۋ، بۇعان قوسا اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرى، (شاكارىمنىڭ «جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم تۇرىك ءتىلىن» دەيتىنى وسى) قوسا وقىتىلادى. ودان ارمەن ءتافسير (قۇرانعا تۇسىندىرمە بەرۋ - ينتەرپرەتاتسيا) ، ءتارجىما (اۋدارما ونەرى) ، ءمۇساننافتار (كوركەم ادەبيەت، مۋزىكا) ، ءمۇناججىم (استرونوميا) ، مۇحتاسار (شاريعات) ، ادىلەت (زاڭ، شەشەندىك، ادامتانۋ ماسەلەلەرى) ، الەۋمەت (ەل باسقارۋ، جەرتانۋ، وسىمدىكتانۋ، ءدارى جاساۋ (فارماتسيەۆتيكا) دەم سالۋ، سىنىقشىلىق سەكىلدى سالالار) بولىپ كۇردەلەنە تۇسەدى. بۇل پاندەردى وقىتۋداعى ەڭ نەگىزگى ماقسات - اللا مەن ادام اراسىنداعى رۋحيزات قاتىناستى ءتۇزۋ. ەندەشە وسى ويىمىزدى ۇلى كىتاپتىڭ تومەندەگىدەي دەرەكتەرىمەن بەكىتە تۇسەيىك. ادامزاتقا اللا تاراپىنان تۇسىرىلگەن العاشقى اقپار «وقى» بۇيرىعى. «وقى، جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى. ول قالام ارقىلى ادامعا بىلمەگەنىن ۇيرەتتى.. .» دەپ كەلەتىن اياتتىڭ قۇران- كارىمنىڭ ءال- الاق سۇرەسى ەكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم. ىبىراي التىنسارى بالاسىنىڭ «ءبىر اللاعا سيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق. وقىعاندى كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقىلىق» دەپ كەلەتىن قاراپايىم عانا عازالى وسى اياتتىڭ قازاقى ءتول تۇسىنىككە نەگىزدەلگەن ءتاپسىرى ەكەندىگى راس. بىزدە بۇگىندەرى وسى ءبىر ويماقتاي ويدى كوگورىم شاكىرتتەردىڭ كوكىرەگىنە بادىزدەپ بەرە الاتىنداي مەكتەپتىڭ مەتوديكاسى بار ما، ماسەلە سوندا. ال ءبىزدىڭ بۇل جەردەگى ءبىر اللا ۇعىمىنا سالماق تۇسىرە جازۋىمىزدىڭ وزەگى مەن ادىبىندە ءاجاپتاۋىر اڭگىمە جاتىر.

 سونىمەن حوش دەلىك.. .

 قازىرگى قازاقيا قوعامىنداعى جەڭ ۇشىمەن جالعاسىپ جاتقان قىلمىس پەن كورگەنسىزدىك كورىنىسى كۇن ساناپ نەگە كوبەيىپ بارادى؟ ماسەلەنىڭ مانىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ كورەلىك. بۇعان بەرىلەر جاۋاپ تا جالقى بولۋى ءتيىس سەكىلدى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا - وقۋدىڭ تەرىستىگى. دۇنيەنى تەك ديپلوم مەن اتتەستات قۇتقاراتىنى راس بولسا توبەدەگى كەلەڭسىزدىكتەر قايدان تۋىنداپ جاتىر؟

كوز الدىمىزدا كۇندە قىلمىسقا بايلانىسقان «وقىعاندارىمىزدىڭ» بۇل وسپادارلىعىن نە دەپ تۇسىندىرە الادى ەكەنبىز.

ەندەشە ماسەلەنىڭ ءمانى وقۋدىڭ اتىندا ەمەس زاتىندا (مازمۇنىندا) بولىپ وتىرعان سەكىلدى. مارعاسقا ماعجاننىڭ «قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزدە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى» دەگەنى وسى ويىمىزدىڭ وندىعى. الدى حازىرەت، ارتى مەدرەسە كورگەن كەشەگى XX عاسىردىڭ باسىنداعى ساڭلاقتارىمىزدىڭ الاششىل (ەلشىل) بولۋىنىڭ ءبىر سىرى اللانى ەتەنە تانۋىندا جاتىر.

بۇگىندە قۇدايدان قاشىق وقۋ مەتوديكامىزدىڭ كەمشىلىگىن مىڭداعان دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرۋگە دە بولار ەدى. سوندا دا وقىرمان نانىمى ءۇشىن ءبىر- ەكەۋىنە از- كەم ات شالدىرا كەتەيىك.

ماسەلەن، ون ءبىر جىلدىڭ مۇعدارىنداعى مەكتەپ ءومىرى مەن ءتورت جىلدىق ۋنيۆەرسيتەت بەدەرىندە يمانعا (اللا مەن ادامياتقا) بايلانىستى بىردە- ءبىر ءدارىس تىڭداماعان تۇلەكتىڭ ۇلكەن ومىرگە ارالاسۋىنا قالايشا قورىقپاستان جولداما بەرۋگە بولادى؟

قوعامعا ماتەريالدىق زالال كەلتىرگەن كىسىنىڭ بىردەن تۇتقىندالىپ، مورالدىق ءدىندى ايتپاعاندا، ءتىل مەن دىلدەن ماحۇرىم پەندەنىڭ ( بۇل جەردە شەنەۋنىكتىڭ دەسەك تە بولادى) ەشقانداي دا جاۋاپقا تارتىلماۋىن نەندەي قيسىندارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟

قيسابى مەن زادى قىلمىسقا پار بۇل سۇراقتاردىڭ تۋۋىنا ادامدىق ار عىلىمىنىڭ وقىتىلماۋىنان وزگە ەشقانداي دا سەبەپ كورىپ وتىرعانىمىز جوق. ولاي بولسا ادامعا ەڭ العاش ۇيرەتىلۋگە ءتيىس ءدارىس ار عىلىمى بولۋى كەرەك.

بۇل ءبىزدىڭ جەكە كوزقاراسىمىز ەمەس، ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان ۇلى جاراتۋشىنىڭ ۇكىمى. بۇدان شىعاتىن ءپاتۋا بايلامى اللاسىز اردىڭ (عىلىمىنىڭ) ەشقانداي دا ماعىناسى مەن تياناعى جوق.

 

ار دەگەننەن شىعادى، مۇنداي ءپاننىڭ قارت قۇرلىقتا قىزمەت ەتكەندىگىنە سانداعان عاسىرلاردىڭ ءجۇزى اۋناپتى. نەگىزىن 1834 -جىلى دجەرەمي بەنتام قالاعان ( بۇل كىسى سونداي- اق لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە ىرگەتاسىن قالاۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى بولعان) «دەونتولوگيا عىلىمى» گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا deon (deontos) - پارىز دەگەن ۇعىم بەرسە، logos - ءىلىم (عىلىم) دەگەن ماعىنا بەرەدى. اگاراكي، قوس ۇعىمدى قوساقتاپ ايتقانىمىزدا «پارىز عىلىمى» دەگەن ءسوز شىققان بولار ەدى. بۇل شاكارىم قاجىنىڭ «ادامدىق بورىشىڭ، حالقىڭا قىزمەت قىل» دەگىزگەن ار عىلىمىنىڭ نەگىزگى ميسسياسى ەكەندىگى ەش ءشۇباسىز.

ءالحيسسا.. .

ەندىگى ءسوزدى عالىمنىڭ تابيعاتىنا قاراي بەيىمدەسەك. عالىمنىڭ دارەجەسى دوتسەنت، دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك سەكىلدى ادام قولىمەن جاسالعان قاتىرما قاعازدارمەن ەمەس، ار، ۇيات، اقىل، مىنەز ىسپەتتى ۇلى قۇدايلىق قۇندىلىقتارمەن باعالانۋى ءتيىس ەدى. ابايدىڭ «.. .. اللانىڭ حيكمەتىن بىرەۋدەن بىرەۋ انىعىراق سەزبەكپەن ارتىلادى. ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، عادەلەت، سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. .. .بۇل عادەلەت، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى - عالىم، سول - عاقيل» دەيتىنى وسى. حاكىمنىڭ: «.. .سول اللانىڭ حيكمەتىن بىرەۋدەن بىرەۋ انىعىراق سەزبەكپەن ارتىلادى» پايىمى قۇران - كارىمنىڭ « .. . سەندەردىڭ ءبىر- بىرىڭنەن ارتىقتىعىڭ نەسىبەلەرىڭمەن ەمەس، تاقۋالىقتارىڭمەن ەسەپتەلەدى» دەگەن حۋجۋرات سۇرەسىنىڭ 13-اياتىنىڭ ءتاپسىرى ەكەندىگى ءشۇباسىز. بۇل جەردە قولدانىلىپ تۇرعان «تاقۋا» ءسوزى يماندى، پاراساتتى ءبىر سوزبەن ايتقاندا «تولىق ادام» ۇعىمىنىڭ جيىنتىق اتاۋى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ناعىز عالىم دەگەنىمىز - فيلولوگيا نەمەسە فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ەمەس (ەتىكشى ەتىك تىگۋدىڭ قىرى مەن سىرىن جەتىك بىلەتىنى سەكىلدى، بۇل ادامدار دا بار بولعانى ءبىر سالانىڭ كاسىبي مايتالماندارى عانا عوي) ، ەكى دۇنيەنىڭ سىرىن ەركىن باعامداپ، ءتورت قۇبىلانى تۇگەل تانىعان ادامدى عانا عالىم دەيدى ەكەنبىز. بۇدان تۇيگەنىمىز عالىم مەن عىلىم قامشىنىڭ ورىمىندەي تۇتاس ۇعىمدار ەكەن. دەمەك عالىم جالعان بولسا عىلىم دا مىندەتتى تۇردە جالعاندىققا سالىنادى. بۇگىنگى تاڭدا عىلىمدى قاتاڭ سىنعا الىپ جۇرگەن ءجاميعات مۇنىڭ تۇپكى سىرىنىڭ باسقادا بولىپ وتىرعانىن ەش تۇسىنگىلەرى كەلمەيدى.

عىلىم - قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم. ول كىم كورىنگەننىڭ باس ساۋعالاپ، ۇپاي تۇگەندەيتىن تۇراعى ەمەس. ءقازىر عىلىمنىڭ ءيىسى مۇرىنىنا بارمايتىن اسىرەقىزىل بىرەۋلەر ءبىلىم سالاسىنىڭ باسىنا قونجيىپ، بىلگەن قويىرتپاعىن باتتاستىرىپ جاتىر. سونىڭ كەسىرىنەن قازاق عىلىمى «قايدا؟ قاشان؟ » دەگەن سۇراقتارعا عانا جاۋاپ بەرەتىن ءسوزجۇمباققا اينالىپ بارادى. ءبىزدىڭ وزەك ورتەر ەڭ وكىنىشىمىز دە وسى اقپارات پەن تانىمدى، عىلىم مەن ءىلىمدى ءوزارا شاتاستىرىپ الدىق. باسقا ەمەس قازاق قاۋىمىن تەك ۇلتتىق جارالىمعا نەگىزدەلگەن ىرگەلى تانىم مەن ۇجداندى عىلىم عانا قۇتقارا الاتىنىن ءاماندا ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

يمام عازىرالى ەسىمدى عۇلامادان: «باقشالاردا، ىدىستاردا ساقتالعان عىلىم ەمەس، كەۋدەلەردە ساقتالعان عىلىم» دەگەن ءۋازيپا قالىپتى. راس، ءبىزدىڭ عىلىم ازىرشە «ادام كەۋدەسىنە حيكمەت» دارىتاتىنداي، «بويعا قۋات، ويعا كوز» بولا الماي تۇر. عۇلامالار پايىمىنان تۇسىنگەنىمىز عىلىم دەگەنىمىز ءبىز ويلاعانداي مانساپقا جەتۋدىڭ باسپالداعى ەمەس، رۋحاني نۇر ەكەن. ءبىلىمنىڭ ماقساتى پەندەنى شەن مەن شەكپەنگە جەتكىزۋ ەمەس، كەرىسىنشە يمانى سالامات كامىل ادامياتقا كوتەرۋ. «ءبي بولۋ، بولىس بولۋ ونەر ەمەس» دەيدى، - اباي جارىقتىق. سەبەبى رۋحاني نۇر (ساۋلە) سىڭگەن كەۋدەدە قاراڭعىلىق (جاھيلدىك) تۇراقتامايدى. عىلىمنىڭ وبەكتىسى «ىشتەگى كىردى قاشىرۋ» بولسا، ناتيجەسى - «ادامنىڭ كەۋدەسىن حيكمەتكە» اينالدىرۋ.

ءتول سوزدەن (دەربەس تۇسىنىكتەن) كورى تولەۋ ءسوزدى كوبىرەك ايتقىزاتىن ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىمىز ءال- ءفارابيدىڭ «ءبىلىمدى بولۋ دەگەنىمىز - جاڭالىق اشۋعا قابىلەتتى بولۋ» قاعيداسىنا قىزمەت قىلۋعا ازىرشە اسىقپايتىن سىڭايلى. ءدال قازىر «وزگەدە نە شارۋام، ءوزىم امان بولسام بولعانى» دەيتىن ادرەسكە عانا قىزمەت ەتەتىن تاكاپپار، شەنەۋنىكتىك شيكى وقۋدىڭ جولى بولىپ- اق تۇر. ەت جۇرەكتى ەزەتىنى دە وسى.

ءبىز بۇل دەرەكتەردى اۋادان الىپ وتىرعانىمىز جوق. بەس جىلدىڭ بەدەرىندەگى ۇستازدىق تاجىريبەمىز بەن الدىمىزداعى ستۋدەنتتەرىمىزدىڭ الەۋەتىنەن الىپ ايتىپ وتىرمىز. ەڭ باستىسى، «سىن تۇزەلەمەي ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن ۇلى ولشەم قاعيداسى تۇرعىسىنان.. .

 

 ىقىلاس وجاي