سىپاتايدىڭ ءولىمى
اۋىزى مۇقيات تىگىلگەن، قورجىننىڭ ەكى باسى تولعان كۇمىس اقشانى سادىق سۇلتاننىڭ شەشەسى جاڭىلعا تاپسىرىپ «سادىق سۇلتان كەرەگىنە جاراتسىن» دەپ ىقتياتتادى. ونى باتىرلار دا ءبىلدى، بالا شاعالار دا ءبىلدى. ەلدىڭ ءتورت كوزى تۇگەل وتىرعاندا شىعارىپ سالار راسىمىندە داستارحان باسىندا تابىستاعان- دى.
اعىباي باتىر ءوز يەلىگىندە قالعان كيىز ۇيلەردى سول بەتىنشە ساندىقتاس پەن تاڭبالىتاستىڭ ەتەگىنە «اقدالا» كوز الدىندا جاتاتىن تەرەكتى وزەنىنىڭ بويىنا تىكتىرەتىندىگىن ايتتى. حان ءۇيىنىڭ كوشىن ورنالاستىرعاننان كەيىن قاشقانتەڭىز جاعالاۋىنداعى تۋىستارىن دا كوشىرىپ اكەلىپ «اقدالانىڭ» ەكىنشى بەتىنە بۇيرەكشيگە جاعالاي قونىستاندىردى. ءبىر قاراساڭ تاياتقان مەن شۇناق تاۋىنىڭ قويناۋى تۇنگى جۇلدىزدى وتتارعا ۇلاستى. اعىباي باتىردىڭ جەر مەن كوكتىڭ اراسىن تىرەپ تۇرعان قارقارالى گەنەرال گۋبەرناتورىنىڭ ءوز قولىنان جەردى كەستىرىپ الۋ اڭىزعا بەرگىسىز جىر بولىپ اقىنداردىڭ تىلىنە ورالدى.
كەنەسارى حاننان قالعان ون ەكى قانات ۇيلەردىڭ ىدىس- اياق، توستاق شارالارىن، ەت سالاتىن استاۋلارىن دايىنداتىپ، قارقارالىدان اكەلىنگەن قاپ- قاپ ۇنداردان باۋىرساق ءپىسىرىلىپ كيىز ءۇيدىڭ ەدەنىنە داستارحان توسەلىنىپ، توبە بولىپ ءۇيىلدى. قاپ- قاپ قىتاي كۇرىشى كەلەتىن قوناقتىڭ جەرىك اسىنداي قازانىنا اسىعىپ تۇرعانداي قاتتالىپ تۇر. بۇل ۇلكەن دايىندىق جالعىز اعىبايعا ەمەس بۇكىل شۇبىرتپالىعا سىن بولعالى تۇرعانىن ءتىلى شىققان بالادان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن بىلەتىندەي ءبارى قۋانىشتان جۇگىرىپ ءجۇر.
ارعىننىڭ مەيرام سوپى باتىرى تۇركىستاندىق قوجالاردان قىز العانى بەلگىلى. نۇرپايا قىزدى شىعارىپ سالۋعا جەسىر جەڭگەسى اينامكوز، قايىن ءسىڭلىسى قارقابات ەرە كەلەدى. سول جىلى ارقا قىسى ەرتە ءتۇسىپ قالىڭ جاۋعان قار، مامىر ايىنا دەيىن استىنان ەرىپ، مۇرتىن بۇزباي جاتىپ الادى. كوكتەم شىعا قالماق- قازاق سوعىسى باستالىپ باتىر جورىققا اتتانىپ كەتەدى. سوعىستان امان ەسەن كەلگەن باتىرعا ءۇش مۇڭلىق ءوزارا كەلىسە كەلە قارقاباتتى مەيرام سوپىعا قوسادى. قىزعا بەرگىسىز سۇلۋ جەڭگەسى اينامكوزدى دە نۇرپايا ۇگىتتەپ «ۇشەۋمىز ءبىر جەردە بولايىق» دەپ مەيرام سوپىنى كوندىرىپ ۇشەۋى ءۇش وتاۋ بولىپ وتىرادى.
قارقاباتتان بولاتقوجا (قاراكەسەك) تۋىپ شەشەسىنىڭ اتى قاراكەسەكتىڭ ۇرانىنا اينالادى. شۇبىرتپالىدان وربىگەن ۇرپاق وسە كەلە رۋلى ەلگە اينالىپ اعىباي باتىردىڭ ارقاسىندا سارى ارقانىڭ ءشولارقاسىن كەستىرىپ الىپ وتىر. بۇعان بەس اتا قاراكەسەك (التەكە، سارىم، قويانىشتاعاي، كەرنەي، كارسون) ەرەكشە قۋانىشپەن قاراپ تويدىڭ سالماعىن كوتەرۋگە ات سالىستى. كوكبورى كەرنەيدىڭ، نەمەرەسى باتىر بالتانىڭ، التەكە- جيدەباي، سارىم- دەرىپسالى، تۇيتە- جارىلعاپتىڭ باتىرلىعىن جالعاستىرىپ التى الاشتىڭ اعىبايى بولىپ، ءيسى قازاقتىڭ ۇرانىنا اينالدى. كەنە حاننىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان تورەسىنەن سۇراپتى.
«تورەم، (حان كەنەنى كۇنىمجان تورەم دەپ اتايتىن) بارلىق باتىرلارىڭىزعا اتاق داڭق بەرىپ، ەسىمدەرىن قاسيەتتەپ اسپانداتىپ، اسپەتتەپ ءجۇرسىز، ال اعىبايدى «كوسە» دەيسىز»... دەگەندە: «بايبىشە، سۇراپ قالعان ەكەنسىز ايتايىن دەپتى. ابىلاي زامانىندا جاۋعا شاپقان ساربازدار «ابىلاي، ابىلاي» دەپ شاپقان، مەنىڭ ساربازدارىم «كەنەسارى» دەپ شاپپايدى، «اعىباي، اعىباي» دەپ شابادى. اقمولا، سوزاق، جۇلەك بەكىنىستەرىن العاندا وزىمەن تەڭدەس باتىرلار دا، ساربازدار دا ولگەن- تىرىلگەنىنە قاراماي «اعىبايلاپ» ۇرانداپ شاپتى. ساربازدارىمنىڭ بەتىن قالاي قايتارام. اعىبايداعى اقىل، اعىبايداعى باتىرلىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى» دەگەندى ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن، قاسىندا ءجيى بولاتىن مامىت قۇمالاقشى تالاي مارتە ايتىپ وتىراتىن. سول اعىبايدى كوككە كوتەرۋدىڭ ءساتى «قونىس تويىن» تىم بولماسا التى ارىس ورتا جۇزگە پاش ەتۋ. قاراكەسەكتىڭ اتىمتاي جومارتى نۇرلان مىرزا اعىباي باتىردىڭ «قونىس تويىنا» دەپ ارقاسى تاقتايداي، جۇگەن قۇرىق تيمەگەن قىرىق قىسىراق تۋ بيەنى ايداتىپ كەلىپ، تەرەكتى وزەنىنىڭ بويىنا ءيىرىپ، ءوزى بۇرىن كورمەگەن اعىباي باتىردى ىزدەپ تاۋىپ «مەن بايسەيىت ءبيدىڭ بالاسىمىن، اتىم نۇرلان دەپ تانىستىرادى.
- اتاقتى نۇرلان مىرزا سەن ەكەنسىڭ عوي، - دەپ قولىن ۇسىندى.
- كوكە، كورشى بولىپ «قونىس تويىن» جاساپ جاتقانىڭىزعا قۋانىپ «سويىس مالىڭىز» دەپ قىرىق قىسىراق ايداتىپ كەلدىم.
- راحمەت، بالام. اللادان قايتسىن. اكەڭنىڭ جاساپ جاتقان قىزمەتىنىڭ ءوزى قىرىق قىسىراقتىق ەمەس پە؟ ، - دەپ ريزا بولىپ ارقاسىنان قاعىپ، ۇلكەن بالاسى امانجولدى شاقىرىپ الىپ، «بولەك ۇيگە ءتۇسىرىپ، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىڭدەر» دەپ تابىستادى.
اعىباي قوڭىراتباي ۇلى
بەلگىلەنگەن جۇما كۇنىنە مال سويىلىپ قازان كوتەرىلىپ قوناقتاردىڭ سانىن تۇگەلدەگەندە تەزەك تورە، بولتىرىك شەشەن، قىپشاقتىڭ بالعوجاسى تۇسەتىن ۇيلەر بوس تۇردى. شابانباي بي وتىرعان ۇيگە قۇنانباي ءتۇسىرىلىپ، جانعۇتى وتىرعان ۇيگە قۇسبەك تورە جايعاستىرىلدى. نۇرلان مىرزا وتىرعان ۇيگە نىسانباي جىراۋ كىرگىزىلىپ مىرزانىڭ قۇرمەتىنە كەنەسارى حاننىڭ ءومىر جولىن، اعىباي، ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرىن، سوعىستاعى قيمىلدارىنان جىراۋ جىر تولعادى. نۇرلان مىرزا كەنەسارى- ناۋرىزبايدى كوزىمەن كورگەندەي اسەر الىپ راقاتتانىپ وتىردى. ارعى بەرگى قيسسالاردىڭ مىرزاعا قىزىقتى- اۋ دەگەن جەرلەرىنەن ۇزىندىلەر تىڭداتتى.
بەس اتا قاراكەسەكتىڭ بيلەرى الشىنباي، بايسەيىت، قارا بيلەر ءار ءۇيدى ءبولىپ الىپ سىيلى قوناقتاردى قابىلداپ بيلىك جۇرگىزدى. كەشكى بەسىننەن كەيىن تاباق تارتىلىپ مۇشە- مۇشە سىباعالارىن سالدىرىپ، قوقاندىق سارتتاردىڭ قولىنان شىققان مايلى پالاۋدى باعىس باتىر مەن ايتمۇحامبەت ات ۇستىنەن تاراتتىرتىپ جارىق باردا جاساتتى. ارنايى بولىنگەن جىگىتتەر ءپىسۋى جەتىلگەن سارى قىمىزدى، كۇن كوزىنەن قورعاپ كيىزگە ورالعان بەلدەۋدەگى بايلانعان قارا مەستەن اعاش شاراعا قۇيعىزىپ، ءيىسىن بۇرقىراتا داستارحان باسىنا قويدى. سەمىز قازى قارتا مايلى كۇرىشتەن كەيىن توياتتانا ىشە وتىرعان سارى قىمىز اڭگىمە دۇكەندى قىزدىرىپ اعىباي باتىردىڭ جەر الۋىن، قارقارالى گەنەرال گۋبەرناتورى گۋستاۆ گوسفورتتىڭ قالاي جىلدام كەلىسە قويعانىن اڭگىمەلەدى.
كوپباي بولىس وتىرعان ۇيدە ەرتەڭگى بايگەنىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ كىمنىڭ قانداي ات اكەلگەنى، ونىڭ قانشا بايگە العانى، سايگۇلىكتىڭ سيراعىنىڭ ۇزىندىعى، كەۋدەسىنىڭ قۋشيعاندىعىنا دەيىن ءسوز بولدى. بايگەگە 37 اتتىڭ ۇكىلەنىپ اكەلىنگەنى، ونىڭ يەسىنىڭ كىم ەكەنى، تۇيتەنىڭ كوكشاعىرىنان تۇقىم بولسا باس بايگەگە سول تالاسار دەپ جورمالدادى. ەندى بىرەۋى ساققۇلاق ءبيدىڭ باسى كوزىن تۇمشالاپ، تۇياعىنا دەيىن جابۋلاپ اكەلگەن جىلقىسىنىڭ تۇرقىنىڭ ۇزىندىعىن اڭگىمەلەپ جىلقىعا بىتپەگەن سيپات دەپ اۋىزىنىڭ سىلەكەيىن جۇتىنىپ وتىرىپ ايتادى. بايگەگە ات قوسقان كوپباي بولىستىڭ «الدە قالاي بولار ەكەن» دەگەن ۋايىمى كۇشەيىپ سىرعاقتاپ باس بايگەنى ءبىزدىڭ جۇيرىك الماعاندا كىم الادى دەگەن دامەسى سەيىلە باستادى.
تاڭ بىلىنبەي تەرەكتى وزەنىنىڭ ۇزىنا بويىنا ءبىر قۇمعانعا بەس- التىدان ورتاقتاسىپ جاعالاعان ۇلكەن كىسىلەر نامازدارىن وقىپ ۇيگە قاراي ءجۇردى. ساققۇلاق سايگۇلىگىن قايدا تىعىپ قويعانىن «كورەيىن» دەپ ەدىم دەپ كوپباي بولىستىڭ حاتشىسى نۇرتاناي سويلەپ كەلەدى
- بايگە اتتار بايلانعان كەرمەلەردى قاراپ شىعىپ ەم كورىنبەدى، - دەپ ەدى قاسىندا كەلە جاتقان سەرىگى:
- باتپاقسۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا اق جىبەك جابۋى بار ەكى اتتى جەتەكتەپ جۇرگەن ەكى بالانى كوردىم. بايگەگە قوسىلاتىن 37 ات دەپ ەدى عوي، ساناپ كوردىڭىز بە؟
- ساناعانىم جوق، تۇياعىنا دەيىن جابۋى بار دەگەن سوڭ، سوعان زەر سالدىم.
- وندا باتپاقسۋدىڭ جاعاسىنداعى اتتار بولدى. كەشە كەشكىسىن ءداۋ شارا ەتتى سولاي قاراي الىپ بارا جاتقانىن بايقاپ ەدىم. اتپەن بارماساڭىز الىستاۋ كورىنەدى.
- ونى نە قىلامىن. ءبىز دە بايگەگە قوساتىن اتىمىزدى تاستوبەنىڭ ەتەگىندەگى بۇلاققا ءۇي تىكتىرىپ تاستاپ كەتتىك. جيناقتالعان قازىسى كوڭىلدەگىدەي بولىپ جۇقارماعان سوڭ بۇلاقتىڭ سۋىن، قارىنىنا بەس مەزگىل شاشتىرىپ، سۋىتىپ وتىر دەدىك.
- باسە، كەرمەدەگى بايگە اتتارىنىڭ سانى از كورىنىپ ەدى، كوزدەن تاسا قىلىپ ۇستاپ وتىر ەكەن عوي، - دەپ بىرگە ەرىپ كەلە جاتقان جىگىت وزىنە جاڭالىق اشىپ تاڭداندى. «مىنا ۇكىلەنگەن اتتار شىن تۇلپارلاردىڭ قاسىندا قۋىرشاق بولىپ قالادى ەكەن عوي» دەدى.
- نەگە ولاي دەيسىڭ. ولار دا سەنىپ كەلىپ وتىر عوي. «ات شاپپايدى باق شابادى» دەگەن قايدا؟ - دەپ نۇرتاناي حاتشى ساققۇلاق ءبيدىڭ سايگۇلىگىن كورە الماعانىنا ىشتەي وكىنىپ، قىزىق تۇسكى نامازدان كەيىن باستالار، سوندا كورەمىز باق شابا ما، باپ شابا ما، - دەپ ەكەۋى ەكى بولەك ۇيگە ءبولىنىپ كەتتى.
سۋىتىلعان قازى- قارتا، باۋىرساقتى تىسكە باسىپ ىستىڭ ءيسى بۇرقىراعان سارى قىمىزبەن تۇنگى ءشولدى باسىپ اتتارىن الدىرتىپ سىرتقا شىعۋعا دايىندالدى. الشىنباي مەن بايسەيىت بي بايگە اتتاردى ەكى قاتارعا قويعىزىپ، يەلەرىن تانىپ، شابارمانداردىڭ اتى ءجونىن سۇراپ «بالالار، مارە الىس، جول قاشىق شىدايسىڭدار ما؟» - دەپ تاپتىشتەپ سۇراپ قۇنانباي، قۇسبەك، جانعۇتى، شابانباي، باستاعان توبە بيلەرگە الشىنباي كەلىپ بايگە اتتاردىڭ يەلەرىن دارەجەلەپ ايتىپ تانىستىردى. ءتورت بي باتاسىن بەرىپ سايگۇلىكتەردى جولعا سالدىرتتى. العاشقى كەتكەننەن ساققۇلاق ءبيدىڭ «اقسيراق» جۇيرىگى قارا ءۇزدىرىپ كەتتى. ونى اركىمدەر ءارقالاي جورىپ «مىنانداي شابىسپەن ۇزاققا بارماس، مارەنىڭ الىستىعىن ءتۇسىندىردى مە ەكەن» دەپ جانى اشىعانسىدى.
جارتى اينالىمعا جەتەردە اتتاردىڭ اراسى سيرەي باستاپ كوپبايدىڭ «جەزكيىگى» ۇلكەن توبىردان بولەكتەندى. الدا جەتەمىن دەگەن نىسانا بار ول ساققۇلاق ءبيدىڭ «اقسيراعى» توبە بيلەردىڭ، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىنان وتكەندە وق بويى جەكە كەتتى. باتىر بالتانىڭ شوبەرەسى داۋىلبايدىڭ قوسقان جۇيرىگى «جۇلدىز» قۇيرىق تىستەسىپ كوپبايدىڭ «جەزكيىگىنە» قاتارلاستى. بايگەگە قوسىلعان ۇكىلەنگەن 37 اتتان العا وزا شاۋىپ بولەكتەنگەن ونشاقتى ات شاڭنان ادا، اۋادا ەركىن ءجۇزىپ بارا جاتقانداي قامشى سالدىرار ەمەس. قالعان اتتان ءۇمىتتى ۇزە بەرسە دە بولار ەدى، قاپەلىمدە قابىرعاسىنا قانات بىتكەندەي ءبىر اقبوز ات قۇستاي ۇشىپ الداعى ون شوعىرعا قوسىلدى. كوپ كەشىكپەي «جەزكيىك» پەن «جۇلدىزعا» جەتىپ تىنىستاپ ءۇش سايگۇلىك باستارىن بىردە وزدىرىپ، بىردە قاتارلاسىپ ءبىرىنشى اينالىمنان استى. ەلدىڭ ايقايى، ءارۋاق شاقىرۋى سەبەپ بولدى ما يتقارا باتىردىڭ شوبەرەسى اققوشقاردىڭ اراپى قوسقان جۇيرىك «سازگەن» كوكبورى كەرنەي اتاسىنىڭ ەكى جۇيرىگىنەن بولەكتەنىپ شىعا بەردى. «مىناۋ كىم، مىناۋ كىم» دەگەن تاڭدانىسقا جاۋاپ بەرگەن قارا بي «بۇل اققوشقار باتىردىڭ اراپى سوزاققا بارعان ساپارىندا «سازكەنت» دەگەن اۋىلدان ءباسىن بەرىپ، قۇنىن تولەپ ساتىپ الىپ ەدى، قاتەلەسپەگەن ەكەن. سازكەنتتەن ساتىپ الدىم دەپ ءجۇرىپ جۇيرىگى «سازگەن» اتانىپ كەتتى دەپ تانىستىردى. قارا بي بىرگە ساپارلاس بولعانىن بايانداپ.
اقدالانىڭ بايگە جولىنداعى جۇيرىكتەردى باقىلاۋشى شولعىنشىلار ءتورت جۇيرىكتىڭ دارا كەتكەنىن كىم ەكەندەرىن انىق تانىپ ىلەسە كەلە جاتقان ون جۇيرىككە قيقۋلاپ «مارە جاقىن قالدى، سال قامشىنى» دەپ دەم بەرىپ كەلەدى. قاس قىلعانداي جۇيرىكتەر بىرىنەن ءبىرى وزباي، قاز قاتار جىپكە تىزگەندەي قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تەر تامشىلاپ القىنىپ كەلەدى. كوپ ات العاشقى اينالىمنان كەيىن- اق بايگەگە ىلىكپەسىن بىلگەندەر جولدان شىعىپ اتتارىن جەتەكتەپ كورەرمەنگە اينالعان. ەلدىڭ كوزى «اقسيراق» پەن «سازگەندە». اتبەگى سىنشىلار «سازگەننىڭ» تىزگىنىن ەرتەرەك جىبەرگەندە مارەگە العاشقى بولىپ كەلۋىندە شاك جوق ەدى» دەپ سوقسا، «اقسيراقتىڭ» قاسىندا الاڭدايتىنى بولسا تەڭدىك بەرمەيدى. «بايقايسىز با ارتقى اياعىنىڭ سەرىپپەسى بار سەكىلدى جەرگە تىرەلگەندە الدىڭعى اياق ون ارشىنعا ءبىر- اق تۇسەدى» دەپ ماقتاۋىن اسىرىپ تا جىبەردى. ساققۇلاق بي «ءيا، ءارۋاق قولداي گور» دەگەنشە بولماي «اقسيراق» مارەدەن وتە شىقتى. ەكىنشى اراپتىڭ «سازگەنى»، كوپبايدىڭ «جەزكيىگى»، ءتورتىنشى بولىپ داۋىلبايدىڭ «جۇلدىزى» قاتارلسا كەلگەن جەتى اتتى مارەنى بىردەي باسىپ ءوتتى دەپ توبە بيلەر ءوزارا كەلىسىپ تۇرعان- دى.
ورتاعا شىققان توبە بيلەردىڭ قاسىنا الشىنباي، بايسەيىت، ساققۇلاق، قارا بيلەر بارىپ تۇردى. ءسوز باستاعان شابانباي بي:
- بايگە جارىسى كوز الدارىڭدا ءوتتى. بۇرا تارتاتىن ەش نارسەنىڭ ءجونى جوق. باس بايگە ساققۇلاق بيدىكى ەكەنى ايدان انىق. ەكىنشى بايگە يتقارا باتىر بالالارىنىڭ قوسقان «سازگەنى» مەن كوپباي بولىستىڭ قوستىرعان «جەزكيىگىنىكى». ءۇشىنشى بايگە قاراشا بالالارىنىكى. بايگەنىڭ سانى ۇشەۋ ەكەنى سىزدەرگە حابارلانعان. ەكىنشى بايگەدە جەتى جىلقى ءبىر تۇيەدەن بولاتىن. ءۇشىنشى بايگەدە بەس جىلقى، ءبىر وگىزدەن بولاتىن. بىزدە ەكىنشى بايگەدەن جەتى جىلقى ءبىر تۇيە، ءۇشىنشى بايگە تۇگەل قالىپ تۇر. سوندا جيىرما ءبىر جىلقى، ءبىر تۇيە، ەكى وگىز قالىپ تۇر. حالايىق سىزدەر نە ايتاسىزدار ەستيىك؟! توبە ءبيدىڭ مۇشەسى قۇنانباي قامشىسىن جوعارى كوتەرىپ گۇر ەتە قالدى.
- ءسىزدى ەل توبە ءبيدىڭ باسشىسى سايلادى. بۇل جەردە داۋلى ەشتەڭە كورىپ تۇرعانىم جوق. جەتى اتتىڭ قاتار كەلگەنى راس. مەنىڭ ۇسىنىسىم اتتىڭ تەرى ءۇشىن قاتار كەلگەن ون اتقا ءۇش جىلقىدان جەتەكتەتىلسىن.
قۇنانباي وكتەمدىككە سالسا دا شابانباي بي:
- ريزا بولساڭىزدار بايگەنىڭ قىزىعى ءتامامدالدى، - دەپ ەلگە جاريالاپ، كوپ تۇرىپ قالدىڭىزدار دامگە بارايىق، - دەدى.
ون ەكى قانات اق بوز ۇيدە باس قوسقان اعا سۇلتاندار قۇسبەك، قۇنانباي، ساققۇلاق، شابانباي، جانعۇتى، الشىنباي، بايسەيىت، قارا بيلەر، كوپباي بولىس، نۇرلان مىرزا، اعىباي باتىر تاعى دا داستارحان باسىندا باس قوستى.
سىرتتا جۇرگەندە جانعۇتى بيگە وڭاشالاپ قۇنانبايعا «شاپپاي الاتىن» بايگەسىن بەرەيىك. وتكەندە ءۇش مىڭ كۇمىس اقشا، قاسقىر ىشىك بەرگەنى اتاۋسىز قالماسىن دەپ ەدى. «ونىڭ دا دۇرىس ەكەن. العانىمىزدى ايتپاساق تا، بەرەتىنىمىزدى ايتايىق» دەپ كەلىسە كەتتى. ۇلكەن تاماققا قاراماي قىمىزدان اۋىز تيگەن كوپباي بولىس، نۇرلان مىرزا، قارا بي اعىباي باتىردان ۇلىقسات سۇراپ قايتپاق بولدى. داستارحان جينالىپ تىزەنى بوساتىپ ەركىن وتىرعاندا قۇنانباي ساققۇلاق بيگە قاراپ:
- ساقا! مىنا جۇيرىكتى مىسىقتاي قىلىپ قايدان تاۋىپ العانسىز؟
- قۇنەكە! تاۋىپ العانىم جوق. بوگەنباي اتامىز قايتىس بولىپ تۇركىستانعا قويىلىپ، قىرقىن بەرەردە ءمىنىپ جۇرگەن ايعىرىن جىلىنا جاراتۋعا، جال- قۇيرىعىن كۇزەمەك بولىپ الدىرادى. اكەم مارقۇم (بالپىق) «سويۋعا جىلقى تاپپاي قالدىڭدار ما؟ اجالىنان ولگەنشە ءتىرى جۇرەدى، 10-15 بايتالعا قوسىپ بولەك باعام» دەپ الىپ قالىپتى. «ولسە باسىنا بەيىت سوعىپ، اكەمنىڭ كوزى دەپ قاراپ وتىرامىن» دەگەن كورىنەدى.
- ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە اتاڭىزدىڭ بويى ەكى ارشىننان اسادى، قولى ءبىر ارشىن دەگەندەي ەدى، ماستەك جۇيرىكتىڭ ايعىرىنا مىنبەسە كەرەك، - دەپ ءسوزدى سىڭارەزۋلەتىپ ەدى ساققۇلاق بي:
- ايعىردى كوزى كورگەندەر ايتادى، ءتىسى دوڭگەلەنىپ، ءشوپ جەۋدەن قالىپ، 35 جاستان اسىپ اشتان ءولدى دەپ، شىركىننىڭ سۇيەگى اسىل بولسا كەرەك. تەرىسىمەن بىتەۋلەي ولگەن جەرىنە كەڭ، تەرەڭ شۇڭقىر قازدىرىپ ەكىنشى جاعىنا اۋناتىپ ءتۇسىرىپ، ارۋلاپ كومىپ باسىنا ءتورت قۇلاق بەيىت سوعىپتى. جۇيرىكتىڭ ماستەك بولارىن تولىباي سىنشى ايتىپ كەتتى ەمەس پە؟ وعان نەسىن تاڭداناسىڭ؟!
- وسى جۇيرىگىڭىزدىڭ ءبىر- ەكى ومىرتقاسى ارتىق، شابىسىن بايقاپ تۇردىم، ۇستىندەگى بالا دا جايباراقات وتىر «باسى قاتتى تەڭبىل كوك» ەمەس. جۇيرىكتىگى قادامىنىڭ ۇزىندىعىنان جىلقىدا ءوت جوق دەۋشى ەدى، مىناۋىڭىزدا وكپە دە جوق شىعار. ءالى تالاي بايگەنى قانجىعاڭىزعا بايلايدى، ساقا دەپ توقتاعاندا جانۇزاق بي:
- ساقاڭنىڭ «اقسيراق» جۇيرىگىنىڭ ماقتاۋىن كەلتىردىڭىز. سىزگە دە ءبىر بايگە بار ەكەن اعىباي باتىر «شاپپاي الاتىن بايگە» دەپ ات قويىپتى، ونىسى «ءبىر اق باس اتان، ون جىلقى».
- بايگە الاتىن ءجونىم جوق. راحمەت. مەنى ورىستىڭ شەن شەكپەنىن كيدى، اقشاسىمەن كۇن كورىپ وتىر دەيدى. ءبارى راس. مارقۇم كەنەسارى دا وسى ءۇشىن وكپەلەدى. ازعانتاي توبىقتىنى باسقارسام دا، قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن الىسىپ ءجۇرمىن. قارقارالىدان قازاق مۇسىلماندارى ءۇشىن مەشىت سالۋعا گەنەرال گۋبەرناتوردى كوندىرىپ قارجى جيناستىرىپ جاتىرمىز. اق باس اتان دا، ون جىلقىڭ دا سوعان قوسقانىڭ بولسىن. ءوزىمنىڭ ايتاتىن بۇيىمتايىم بار، ەرتەڭ جۇرەردە ايتام.
تاڭنان ەرتە تۇرعاندار ساققۇلاق بي، قۇسبەك تورە نامازدارىن وقىپ كەلەسى ۇيدەگى جايىلعان داستارحاندا باس قوسقاندارمەن بىرگە دامنەن اۋىز ءتيىپ، قىمىزدان سىمىرە جۇتىپ ءشول باستى. بي مەن تورە نوكەرلەرىنىڭ دايىندىعىنا اسىعىپ ۇلىقسات سۇراپ اعىباي باتىرمەن ەسەن ساۋ ايتىسىپ سىرتقا شىقتى. ۇيدە توبىقتىلار مەن قاراكەسەكتەردىڭ بي شەشەندەرى قالدى، قاراكەسەكتەردىڭ ىشىندە «ەرتەڭ ايتام دەگەن بۇيىمتايى نە بولدى ەكەن؟» دەپ قۇنانبايدىڭ قاس قاباعىن اڭدىپ وتىرعاندا بيلەردىڭ ۇلكەنى، بەدەلدىسى دە شابانباي بيگە قاراپ:
- ءبىز وسىندا كەلەردە «قاراساز» دەگەن جەردى ارالاپ كوكبورى كەرنەيدىڭ شاڭ، بالاپان بالالارىنىڭ ۇرپاقتارىنان قىمىز ءىشىپ، تۇستەنىپ شىقتىق. اكەلەرىمىز كەڭگىرباي، وسكەنباي ارعى اتامىز انەت بابا دا توبىقتاي جەردى يەمدەنىپ، مىسە تۇتىپ قاناتتارىن كەڭ جايماپتى. وتكەن قىستىڭ، ارعى قىستىڭ قاتتى بولعانىن بىلەسىزدەر. اسىرەسە، ەرتىس بويىنىڭ قىسى ەرەكشە عوي جىلقىسى بار، ءمۇيىزدىسى بار ۇساق مالداردان كوپ شىعىن بولدى. تاياق ۇستاپ قالماساق تا سوعان جاقىندادىق. شابەكە، سىزدەن ۇلكەنى جوق، ەكى ءۇش جىلعا توقىراۋىن وزەنىنىڭ باسىنا، «قاراساز» توعايىنا قۇدا تۇسكەلى وتىرمىن.
- قۇنەكە، تويعا كەلدىڭ بە، الدە، قىستان قىرىلعان مالىڭنىڭ قۇنىن داۋلاي كەلدىڭ بە، بۇل قاي قىساستىعىڭ؟ ماتايلارمەن ازۋلاسىپ قان توگىسكە دە باردىڭ. جالايىرعا تىزە باتىرعىڭ كەلىپ بولتىرىك شەشەننىڭ بوكتەرگىسىندە كەتتىڭ. قارا بي مەن نۇرلان مىرزانىڭ كەتىپ قالعانىن كوردىڭ بە، «قاراسازعا» قولى جەتپەي، ارماندا جۇرگەندەردىڭ ءبىرى سولار، بالاپان باتىردىڭ بالالارى تىك كوتەرىلىپ سويىل شوقپارىن الا شىققاندا زورعا باسۋ ايتىپ ەدىك. سىزدىكى سول باسىلعان اشۋدى قايتا قوزدىرىپ جىبەرەدى، رايىڭىزدان قايتىڭىز، - دەپ توقتادى شابانباي بي. ءسوزى كوكتەن تۇسكەن نايزاعايداي كەۋدەسىن وسىپ جىبەردى مە قۇنانبايدىڭ ءۇنى شىقپاي قارا تاقياسىن الدىندا جاتقان قىزىل توبىلعىلى، باسى كۇمىستەلگەن قامشىسىمەن جوعارى كوتەرىپ، قاباعىن اشىپ الشىنباي بيگە قارادى. بۇل كەزدە قۇداندالى بولماعان بي قۇنبايدىڭ تىزەسىن باسىپ «سىرتقا شىعىپ كەلەيىك» دەپ يشارات ءبىلدىردى. جەرى جوق، قىستاۋ، جايلاۋى جوق اعىباي باتىر 10-15 جىل بويى كوكبورى كەرنەي- بالتا باتىردىڭ جەرىن جايلاپ باعىس باتىرىمەن بىرگە ءونىپ ءوستى. اعىباي باتىرعا ەنشىلەپ بەرمەگەن جەردى ەرتىستىڭ بويىنداعى سىزگە بەرەدى دەگەن قيسىنعا كەلمەيدى دەپ الشىنباي توقتاتقاندا:
- اكەلىڭدەر، اتتاردى. قايتتىق ەلگە، - دەپ نوكەرلەرىنە ءامىر بەردى.
قاتتى داۋىستان ۇيدەگىلەر جاپا تارماعاي سىرتقا شىعىپ اشۋلى قۇنانبايدى كورىپ «اشۋىڭىزدى باسىڭىز، قۇنەكە! قىمىز ءىشىپ اتتانىڭىز» دەگەن اعىباي باتىردىڭ سوزىنە دە يلانباعان سوڭ، الشىنباي دا ەرىپ 20-30 ادام ءجۇرىپ كەتتى. قوناقتىڭ ەڭ سوڭىندا قالعان شابانباي، جانعۇتى، بايسەيىت بيلەرگە ارنالىپ داستارحان جايىلىپ «تويدى» قورتىندىلاپ، قۇنانبايدىڭ وكپەسى تويعا قاتىسى جوق، بازنالىق دەپ شەشىپ، «كەلگەن قوناقتاردىڭ بارلىعى ريزا بولىپ قايتىستى» دەستى.
ەل اياعى باسىلىپ قونىستانعان شۇبىرتپالىلاردىڭ باسىن قوسىپ «ال ەندى ەلدى بولدىق، جەرلى بولدىق، ءىستى نەدەن باستايمىز» دەگەن سۇراقتى اعىباي باتىر توتەسىنەن قويدى. ءبىرىنشى كەزەكتە تەرەكتى وزەنىنەن توعان سالۋعا، تاس جيناپ سۋ جوق كەزدە الدىن بەكىتۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، ۇن تارتاتىن سۋ ديىرمەنى كەرەك، ونىڭ تاسىن « قىزىل اراي» تاۋىنان الدىرامىز، قازىر قولدا بار شارۋانى بىتىرەيىك. مەنىڭ كوز قۋانىشىم بىزدە ۇل بالالاردىڭ بارشىلىعىنا شۇكىرشىلك. بارلىعىنا جارامدى اتتار باسىرەلەنسىن، ءبىر- ءبىر قىلىشتارى توردە ءىلۋلى تۇرسىن، ات ويىنىن ۇيرەنسىن، اعىباي ەلىنىڭ جىگىتتەرى دەگەن اتاققا ساي بولسىن.
اعىباي باتىردىڭ اقىلىنان سوڭ قاۋىمداسقان ەلدىڭ بالالارى، ەرەسەك جىگىتتەرى تاۋ ەتەگىنىڭ تاستارىن كوتەرگەنى كوتەرىپ، دومالاتقانى دومالاتىپ وزەننىڭ ەكى بەتىنە جيناستىرا باستاعاندارى ۇلكەندەردىڭ كوزىن سۇيسىنتەدى. بالالارىنا ەرەسەك ادامدارشا قاراپ قىمىزىن، تاماعىن دايىنداپ انالارى باتىر ۇيىمداستىرعان ەلدىك قاسيەتتى تانىپ قۋانىشتان جارىلارداي. كۇزدەي تاسىلىپ جينالعان تاستى كورىپ بيىكتىگى ءۇش ارشىن، ەنى ەكى ارشىندىق توعانعا ءالى دە تالاي تاس كەرەك ەكەندىگىن پايىمداپ، كۇرەك، قايلانى كوبەيتۋدى ەسكەرتتى. الداعى جازدان تاعى دا تاس جيناپ سۋ تارتىلعان كەزدە توعاندى باستاماققا، وزەن سۋىنىڭ دەڭگەيىن بايقاپ، ديىرمەننىڭ قالاعىن اينالدىراتىن سارقىراما سۋدىڭ اعار جەرىن بەلگىلەپ الۋ دا كەلەر جىلعا قالدى.
ەل بولعان سوڭ وزدەرىنىڭ كۇيكى تىرشىلىكتەرى بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ وزگەرىپ وتىرادى. ءىرى مالداردى، ۇساق قوي ەشكى بۇزاۋ تورپاقتاردى دا قۇمدى جايلاتىپ قىستاتىپ شىعارۋعا بەكىندى. ول جاقتاعى ۇرى قارىدان قورعانۋ ەرتەڭگى ساربازدارعا تاپسىرىلىپ بىرگە كوشىپ قونىپ جۇرەتىن بولدى. قىس تا جايلى بولىپ، يت قۇستان امان، كۇيلى شىققان مال ەل جۇرتتى جادىراتىپ بيە قۇلىنداپ، قوي تولدەپ، سيىر بۇزاۋلاپ تۇلىككە تۇلىك قوسىلدى. بۇل اعىباي ەلىنىڭ باقۋاتتى ەلگە اينالعانىن بەس اتا قاراكەسەك تۇگەل مويىندادى. شۇناق تاۋىنىڭ سىرتىنداعى بولات تاۋىنا قاراي قىستاپ شىققان ءۇش ءۇيىر شۇبار جىلقى، التى ءۇيىر جىلقىعا اينالدى. توقاباي مەن قۇلي (ءپىرىمقۇل) ناعىز جىلقىشى بولۋىنا توقابايدىڭ اقىلدى، ەستيار كەلىنشەگى «ەكى مىرزانى» قاس قاباعىمەن ۇستاپ تىندىرىمدى بولىپ كەزدەستى. سىپاتايدىڭ كوزى تىرىسىندە جىلقىلارىن امانات دەپ ەسەپتەپ سويىس مالدارىن، سوعىمدارىن امانجولدىڭ مويىنىنا سالىپ قويعان، سۇراتپاي بەرىپ تۇرادى.
1853- جىلدىڭ جازىندا شوقپاردىڭ تەرىسكەيىنەن ارعى بەتتەگى جۇماجان جايلاۋىنا ەلىن كوشىرىپ قوندىرعان بولتىرىك شەشەن اعىباي باتىردىڭ جەر العانىنا بىرنەشە جىلدار وتسە دە جولى تۇسپەي ءجۇر ەدى. ءساتى ءتۇسىپ 16-17 اتتى نوكەرىمەن قۇجىناعان ەل قاپتاعان توعان باسىنا ساۋ ەتە قالدى. ارنايى كەلگەن كىسىلەرمەن اۋىلدا جاتقان باتىرعا ات شاپتىرىلىپ بولتىرىك شەشەننىڭ كەلگەنىنەن حابار بەرىلدى. باتىر كەلگەنشە شىداتپاي جاسى ۇلعايعان سوڭ ءمىنىپ جۇرگەن جۋاس تۋ بيەسىن جىقتىرىپ نوكەرلەرىنە سويعىزىپ توعان باسىنداعى كيىز ۇيدەگىلەرگە قازان كوتەرتتى. اعىباي باتىر مامىت قۇمالاقشى، قاڭلىباي باتىرمەن، قاسىنا ەرگەن باسقا دا كىسىلەرمەن بىرگە كەلىپ بولتىرىككە سالەم بەردى. ايقارا قۇشاقتاسىپ ساعىنىستارىن بىلدىرگەن باتىر مەن شەشەنگە ەل ريزا بولىپ سوزدەرىن ەستۋگە توپتاسا جينالدى. ءسوز باستاعان شەشەن:
- توعان قۇتتى بولسىن، باتىرەكە. بۇل ءبىر يگىلىكتى ءىس بولعان ەكەن. بالالاردىڭ ەڭبەگىن كورىپ، كورىمدىگىنە تۋ بيەنى جىقتىرىپ، ماڭدايلارىنىڭ اشى تەرىن سۇرتەيىن، باتامدى بەرەيىن دەپ سويعىزدىم.
- دۇرىس- اق، بولتەكە. تىلەيتىنىڭىز جاقسىلىق، جاقسىلىقتىڭ باسىندا جۇرەسىز. ءبىزدىڭ قونىستانعان جەرىمىزدى ارعىندار «ءشول ارقا» دەيدى. سونى بالالار «سۋلى ارقا» جاسايمىز دەپ ارەكەتتەنىپ جاتقانى عوي.
- تەگىس جەرلەرىنە بيداي ەكسە دە، ءونىم عوي.
- وي، بوكە- اي ارعىنداردان ديقان شىعا قويماس، شىعىپ جاتسا كورەرسىز، نيەتىڭىزگە راحمەت.
توعاننىڭ تابانىن تاستان قيۋلاستىرىپ، بالشىقپەن قالاپ جاتقان قوقاندىق سارتتاردىڭ ءىسىن كورىپ راقاتتانعان بولتىرىك:
- جايسان تاۋىڭ ەتەگىنە، ەسپەنىڭ بويىنا تاس ەكسەڭ، تاس تا ءونىپ شىعادى. سوعان قۇنت جوق. مالدى ايداپ باعىپ، سويىپ جەپ جابايىلىققا ابدەن ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن، ءشوپتىڭ باسىن سىندىرمايمىز. وسىنى ايتىپ تۇرعان بولتىرىكتىڭ قۋانىشىندا شىنىندا شەك جوق ەدى.
تاماق جەلىنىپ، باتا جاسالىنىپ بولعان سوڭ ەكى دوس توعاننىڭ اۋماعىن كورمەك بولىپ تەرەكتى وزەنىنىڭ باسىنا قاراي ورلەپ ءبىراز جەرگە بارىپ قايتتى. ەكەۋ ارا اڭگىمەدە «بيلىكول، تالاس بويىنداعى قالىڭ ىستىلاردىڭ ۇلكەنى دە كىشىسى كەلىپ كوشىرىپ اكەتەمىز دەپ قولقا سالىپ جاتىر. سوعان كەلەسى جىلى قوزعالماقپىن. «پالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەگەندەي سىپاتايدان دا قاشىق وتىرايىن. وتكەندە، قونىس تويىڭا دا كەلە المادىم. تەزەك تورە باستاپ ءسۇيىنباي اقىندى الىپ 7-8 كىسى، ورمان ماناپ اكەسىنە اس بەرىپ شاقىرعان ەكەن سوعان بارىپ قايتتىق. استىڭ ارتىنان ايتىس بولدى، قىرعىزدىڭ قاتاعان اقىنىن ءبىزدىڭ اقىن يت تەرىسىن باسىنا قاپتاعاندا سەگىز قانات اق وتاۋ، جاساۋ جابدىعى، سۇلۋ قىزىمەن قوسىپ بەردى. التىن ساپتى قىلىش تۇلپارىمەن، ايداپ قايتارعا ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن قوسا سىيلادى. كەنەسارىنىڭ قۇنىن داۋلاعاندا ورمان ماناپ سەلكىلدەپ ورىنىندا وتىرا المادى. ءسۇيىنباي قايتا تۋمايتىن اقىن عوي. ورمان ماناپتان كوزىنىڭ تىرىسىندە كەنەسارىنىڭ كەگىن الدى. سودان قايتقان سوڭ، كورىنىپ قوش ايتىسىپ قايتايىن دەپ كەلدىم. ءومىردىڭ اشى- تۇشىسىن دا بىرگە وتكىزدىك. جارىقتىق كەنەسارى مارقۇم «ساۋىسقانشا ساقىلداتپاي ولتىرە سال» دەگەنىنە دە كونبەدىڭ. شىن ولتىرەتىن بولسا ناۋرىزبايدى جۇمسار ەدى، ەكەۋمىزدىڭ ءسىز ءبىزىمىزدى دوعارتقىسى كەلدى مارقۇمنىڭ. قايدا جاتسا دا توپىراعى تورقا بولسىن. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەمىن دەپ جۇرگەندە سىپاتايدىڭ قىرعىزشىلدىعىنان مەرت كەتتى باتىر.
قازاقتىڭ ءبارى وعان قارسى ەمەس ەدى، ورىستىڭ وت اۋىزدى مىلتىعىنان قورىقتى. بوگەنبايدىڭ زامانى بولسا قىلىش، نايزامەن تىم بولماسا ورىستان ابىلاي تۇتاستىرعان جەردى قورعاپ قالار ەدى، قازاق. قىرعىزدى قوسىپ الىپ تاشكەنت، تۇركىستانعا دەيىنگى قازاقتى قوقاندىقتاردان بوساتام با دەپ ەدى، ول دا بولمادى. باسقا تۇسكەن تاۋقىمەتشىل. كورەر تاۋقىمەتىمىز ءالى بارشىلىق. «قونىپ اسىقپاي ەرتەڭ قايتارسىز» دەگەن اعىباي باتىرعا قوش ايتىسىپ جۇرەردە «ەلىمدى، جەرىمدى ءوزىمنىڭ ءتور تۋىسقانىم بايتىك بيگە تاستاپ كەتتىم. ءارى وتكەندە بەرى وتكەندە توقتاپ سۋسىن ءىشىپ تۇرارسىڭ» دەپ تابىستاعانداي بولدى.
قاسىندا قالعان قاڭلىباي باتىرمەن شۇناق تاۋىنىڭ سىرتىندا جاتقان التى ءۇيىر شۇبار جىلقىلاردى كورىپ جاباعىلارىن ءبولىپ ۇيىرگە ءۇيىر قوسۋعا شىقتى. قۇرىق العان جىگىتتەر قالىڭ شۇباردى كورگەندە دالادا قۇلان جايىلىپ جۇرگەندەي ادەمى كورىنىسكە تاپ بولدى. قاسىندا كەلە جاتقان قاڭلىبايعا:
- سىپاتايدىڭ ەندى بىزدە اكەسىنىڭ قۇنى جوق. مىنا شۇباردىڭ ەكى ءۇيىرىن تاڭداپ الىپ باققىز. ءبىر- ءبىر ۇيىردەن باعىس پەن ايىتمۇحامبەتكە بەرەيىك. قالعانىن مىنا ەكى بالا باعىپ ەرمەك قىلسىن. باسى ارتىق ەركەك تايلارىن سوعىمعا بەرىڭدەر دەپ اڭگىمەلەسە كەلىپ 7-8 ءۇي بولىپ وتىرعان جىلقىشىلار اۋىلىنا كەلىپ توقتادى.
سالەم بەرگەن توقاباي دا، قۇلي دا سويتالداي جىگىت بولعانىن كوپتەن كورمەگەن اعىباي باتىر:
- سەندەر جىگىت بولىپ قالىپسىڭدار، ەلدەرىڭدى ساعىنعان جوقسىڭدار ما؟
- ەلگە بارعاندا دا وسى تىرشىلىك، - دەگەن توقاباي اكەسى تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرمەدى.
ەكى بالالى بولعان توقابايعا ات ۇستىنەن قۇتتى بولسىن ايتقان اعىباي باتىر امانجولعا قاراپ «كورىمدىك بەردىڭدەر مە، بەرمەسەڭدەر جاقسىلاپ باسىرەلەپ بەرىڭدەر» دەپ تاپسىرىپ قۇرىق ۇستاعان جىگىتتەردىڭ شارۋاسىن كورىپ التى ۇيىرگە تاعى ەكى ءۇيىر قوسىلعانىن كوزى قاراقتى قاڭلىباي باتىر بايقاپ قالدى. ەندى تاياتقان تاۋى جاقتاعى جىلقىسى بار، ءمۇيىزدى قاراسى «ءوز» مالدارىنا باراردا اۋىلدان شاپقىنشى كەلدى.
- باتىر اتا، تۇركىستاننان سادىق تورە جىبەرگەن ۇكىلەنگەن نايزالارى بار جيىرما سارباز كەلىپ ءسىزدى كۇتىپ وتىر دەدى، - ات تەرلەتىپ شاۋىپ كەلگەن ەكى بالا. ءسوزدىڭ ارعى جاعىن كۇتپەي ەكى باتىر جەلە جورتىپ اۋىلعا كەلدى. ءوزىن سايان دەپ تانىستىرعان قياق مۇرتتى قارا تورى جىگىت باتىرلارعا سالەم بەرىپ سادىق سۇلتاننىڭ جىبەرگەن جاۋشىلارى ەكەنىن ايتتى.
- نە ايتتى سادىق بالام؟ - دەدى باتىر قىسقا عانا.
- ورىس اسكەرلەرى تۇركىستانعا شابۋىلداپ مۇسىلمانداردىڭ ورداسىنا اينالعان ياسساۋي مەشىتىن قيراتپاقشى ەكەن. سونى قورعاۋعا سوعىسقا دايىندالىپ جاتىر. سىزگە يقان قالاسى جاعىنان كەلۋدى تاپسىردى.
- جاقسى، - دەدى باتىر. قاڭلىباي باتىر ەكەۋمىزدەن باسقا سوعىس ءىسىن تۇسىنەتىن ادام جوق، «اتتان، قاراكەسەك» دەمەسكە امال جوق. 15 جىل نايزا ۇستاماعان بەس اتا قاراكەسەكتەرگە «قازىبەك بي مەن ابىلايدىڭ، بوگەنباي مەن بالتانىڭ سۇيەكتەرى جاتقان كەسەنەنى ورىستار بۇزعالى جاتقانىن» حابارلاپ ۇران سالۋعا باعىس پەن ايتمۇحامبەتكە جاۋشى شاپتىر، - دەپ اعىباي باتىر جۇپ- جۋاس قالپىنان ايباتتانىپ شىعا كەلدى. كەلگەن ساربازداردى بۇيرەكشيدەگى تۋىستارىنا جىبەرىپ دەمالدىرۋدى ۇيعاردى. قالىڭ قاراكەسەكتىڭ رۋحىن قازىبەك بي وياتتى ما، 10-15 كۇننەن كەيىن نايزالارىن جەلەكتەتىپ لەك- لەگىمەن كەلە باستادى. «تاڭبالىتاستىڭ» باۋرايىنا جينالعان ساربازدار كۇن- كۇن سايىن قىلىشتاسىپ قولدارىن جاتتىقتىرىپ، اتپەن اۋدارىسپاق جاساپ بىرىنە- ءبىرى بىلگەن ادىستەرىن ۇيرەتىپ، تاماقتان باسقا ۋاقىتتا دامىل تاپپادى.
قاراشانىڭ ورتاسىندا جيناقتالعان 1000 ساربازدىڭ 200-دەيى شۇبىرتپالى ەكەنىن انىقتاپ ۇلكەن بالاسى امانجولدى قولباسشىلىققا قويىپ، اسكەردىڭ الدىڭعى ساپىندا بولۋدى تاپسىردى. قاڭلىباي باتىرعا «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى» جولدا ەكەنىن ەسكەرتىپ ءجۇز جىلقى دا جەتەر، شيراقتاۋ جىگىتكە مىندەتتەپ قازان وشاعىن دا جيناتىپ بەر. ءوزىڭ قول باسقارىپ ەكى جۇزدىكتى الىپ، مەنىڭ ساپىمدا بولعايسىڭ. باعىس، ايتمۇحامبەتكە دە قول باسقارتىپ، التەكە، سارىم ساربازدارى وزدەرىن وزدەرى باسقارىپ كەلىپ قوسىلار» دەدى. اعىباي باتىردىڭ جورىققا جۇرەرىن ەستىگەن قاراكەسەك بيلەرى الشىنباي، بايسەيىت، قارا، نۇرلان مىرزالار دا كەلىپ ساپارلارىنا اق جول ايتقانمەن، باتىرعا توقتاۋ دا ايتتى. «باتىرەكە، جاسىڭىز الپىستان استى، قامال بۇزار قىرىق جاستا ەمەسسىز. جاستاردى جۇمساپ، تىلەكشى بولىپ وتىرساق قايتەدى» دەپ ەدى.
- سادىق شاقىرىپ جاتقاندا قويارعا جانىم جوق. ولسەم ءشايىتپىن، سول كەسەنەدە قالامىن. ولمەسەم مىنا ساربازداردى «قان سونارعا» سالامىن، اق باتالارىڭدى بەرىڭدەر؟ - دەپ قولىن كوككە كوتەرگەندە الشىنباي بي تاقپاقتاپ قيىستىرىپ:
قارتتىققا باس ۇرعاندا قول باستادىڭ،
اق باتاسىن العان ەڭ جاراتقاننىڭ.
اعىباي ەڭ، قاشاننان اقجولتاي ەڭ،
قايرالعان قايراعىنا نامىس اردىڭ.
نايزاڭنىڭ ۇشى قاندى، كەپپەگەن ەد،
الدىڭنان جاۋىڭ ءتىرى كەتپەگەن ەد.
جەڭىسپەن ورال، باتىر، ابىرويمەن،
سارى ارقا ساڭلاقتارى ساعان سەنەد.
قازىبەك بي، ابىلاي، بوگەنبايدىڭ،
قولداسىن ءارۋاعى ەر بالتانىڭ.
قورعاۋدا ءياسساۋيدىڭ جاتقان جەرىن،
جولى بولسىن، اقجولتاي- اعىبايدىڭ، - دەپ باتاسىن اياقتاعاندا مىڭ تۇمەن جايعاسقان «تاڭبالىتاس»، «ساندىقتاس» تاۋى قوسا جاڭعىرىپ قوشتاعانداي ءۇنى قۇلاقتا كۇمبىرلەپ تۇردى.
اعىبايدىڭ اق تۋىن كوتەرگەن، شالا جاساقتانعان ءبىر تۇمەن اسكەر «تاڭبالىتاستان» اتتانىپ مويىنقۇمنىڭ ەتەگىمەن شۋ، شايان وزەنىنەن ءوتىپ تورتكۇل دالاسىمەن يقاننان ءبىر- اق شىعىپ ات شالدىردى. تۇركىستان قالاسىن قورعاۋدى قولعا العان سوزاق قالاسىنىڭ اكىمى سادىق تورە «اعىباي باتىر كەلدى» دەگەن حاباردان سوعىس دالاسىنان اتىنىڭ باسىن شۇعىل بۇرىپ كەلىپ باتىرعا سالەم بەرەدى. ءمان جايدى تۇسىنىسكەننەن كەيىن قولدا بار قارۋدى «مەرگەنبىز» دەگەنىنە مىلتىق، قولىنا تيگەنىنە قىلىش تاراتىپ بەرگىزدى. اعىباي باتىرعا جاساپ جاتقان ارەكەتتەرىن بايانداي كەلىپ:
- باتىر اعا، قازىر يقاندا پولكوۆنيك ۆەريەۆكيننىڭ ەكى ءجۇز اسكەرى مىلتىقپەن، ءۇش زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان ەكى ءجۇز اسكەرى بار. تۇركىستانعا باعىتتالعان جەمچۋجنيكوۆتىڭ التى زەڭبىرەك، ءتورت ءجۇز اسكەرى بار. ماقساتتارى: ەكەۋى قوسىلىپ ياسساۋي عيماراتىن اتقىلاماق.
- بىزگە نە بۇيىراسىڭ؟ - دەدى سادىقتى باس قولباسشىعا باعالاپ.
- مەنى قايدا سالساڭىز سوندا بارامىن. ءسىز قولباسشى بولاسىز. ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى ەستىسە ءالىمقۇل بەك قاتتى قۋاناتىن بولدى. ەكى- ءۇش كۇندە كەلىپ قالار ەكى زەڭبىرەگى بار، ءياسساۋيدىڭ ماڭىنا قويامىن دەپ كەلە جاتىر.
ەكى- ءۇش كۇندە كەش قالامىز دەگەن اعىباي باتىر:
- وعان دەيىن ءبىر جۇزدىكتى شابۋىلداتىپ ارعى سىرتىنا وتكىزىپ جىبەرىپ، ارتىنشا ەكىنشى جۇزدىكتىڭ قىلىشىنا تۋراتايىق. ورىستىڭ ساربازدارى ۇيقىشىل كەلەدى. زەڭبىرەك سۇيرەپ جاياۋ جالپى شارشاپ ءجۇرىپ، مىلتىقتارىنا سۇيەنىپ قالعىپ مۇلگىپ ۇيىقتاي بەرەدى. تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنىڭ كەزىندە سارەسىگە جەتكىزبەي ۇرىستى باستايىق، - دەپ ۇيعاردى.
ەرتە تاماقتانعان العاشقى جۇزدىكتى شابۋىلعا قاتىسىپ ۇيرەنگەن باعىسقا باسقارتىپ زەڭبىرەكشىلەردىڭ شەبىن بۇزىپ توقتاماي ءارى قاراي وتە شىعۋ تاپسىرىلدى. ەكىنشى جۇزدىكتى ايتمۇحامبەت باسقارىپ قىلىشتاسىپ زەڭبىرەكتىڭ ماڭايىن تازارتۋ تاپسىرىلدى. تاڭ اتىپ جارىق تۇسە جاپپاي شابۋىلعا شىعىپ ەساۋىلدىڭ اسكەرىن قارۋسىزداندىرىپ قولعا ءتۇسىرىپ تۇركىستانعا بەت الۋعا كەلىسىلدى. دىتتەگەن ۋاقىتتا شابۋىل باستالىپ اعىباي باتىر ءوزى ات ۇستىنەن قاداعالاپ وتىردى. العاشقى جۇزدىك ساپ تۇزەگەن ەساۋىلدىڭ اسكەرىن قۇيىن سوققانداي ويران توپىرىن شىعارىپ اتتىڭ توسىنە قاعىلعان زەڭبىرەكتەر دوڭگەلەكتەرىنەن ءبىر جاعىنا قيسايىپ دەڭكيىپ جاتتى. ءىزىن سۋىتپاي ەكىنشى جۇزدىك باس ساۋعالاپ، ارالارى سيرەپ، كۇننىڭ سۋىعىنان ءبۇرىسىپ، سۇيرەتىلگەن شينەلدى سولداتتاردى باۋداي ءتۇسىرىپ، ءتىرىسىن ءبىر جەرگە توپتاستىردى. ىشىندە ەساۋىل سەروۆتىڭ ءوزى دە بار. كۇن نايزا بويى كوتەرىلگەنشە سوزىلعان سوعىس جەڭىسپەن اياقتالىپ تۇركىستانعا جەمچۋجنيكوۆتان بۇرىن جەتۋ ءۇشىن، تۇتقىنداردى ەكەۋ- ەكەۋدەن اتقا مىنگەستىرىپ الىپ ءجۇردى. كەشكى بەسىندە جەتكەن اعىباي باتىر جۇزدىك باسقارعان سەرىكتەرىمەن كەسەنەگە كىرىپ باستارىنا كوك تاس قويىلعان قازىبەك بي، ابىلاي حان، بوگەنباي ءباھادۇر، بالتا باتىر جاتقان بەيىتتەرگە قۇران وقىتىپ زيرات جاساپ ءارۋاقتارىنان مەدەت سۇرادى.
ءالىمقۇل بەك باستاعان جەتى ءجۇز قول ەكى تۇيەگە ارتقان زەڭبىرەگىمەن ىمىرت جابىلا كەلدى. قۋانا قاۋىشىپ قارسى العان تۇركىستاندىقتار اعىباي، سادىق باستاپ سالەمدەسىپ جۇكتەرىن ءتۇسىرتتىرىپ الدى. تاڭنان باستالعان قاربالاس جۇمىس يقاننان الىنعان ءۇش زەڭبىرەكپەن، تۇيەمەن كەلگەن ەكى زەڭبىرەكتى ياسساۋي عيماراتىنا وق جەتپەس جەرگە ورنالاستىرۋدان باستالدى. تۇتقىن ورىستاردىڭ اتقىشتارىنان اقىل سۇرامايتىن قوقاندىق سارتتاردىڭ ونەرپازدارى دا بار ەكەن، زەڭبىرەكتى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ، وق ءدارىسىن دايىنداپ جەمچۋجنيكوۆقا «كەلسەڭ كەل» دەگەندەي قاتار- قاتار ساپقا تۇرعىزدى.
جەمچۋجنيكوۆ شابۋىلعا اسىقپادى. يقان تۇبىندەگى شايقاستان حابار الىپ سادىق تورە مەن ءالىمقۇل بەكتەن جەڭىلگەن ەساۋىلدىڭ زەڭبىرەگىمەن، مىلتىعىمەن قارۋلانعانىن ەستىدى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن ورىس ساربازدارىنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنىنەن ءتۇڭىلىپ ويى ون ساققا ءبولىنىپ قالايدا تۇتقىنداردى قۇتقارۋ كەرەكتىگى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلدى. پولكوۆنيك ۆەريەۆكينمەن اقىلداسا كەلىپ «اقشا سۇراسا ناقتى اقشا جوق» دەپ نە دە بولسا ءالىمقۇل بەككە كىسى سالىپ «نە سۇرايدى ەكەن، بىلەيىك» دەپ ەلشى جىبەرەدى. كەلگەن بەس كىسى ەلشىمەن ءسوز اۋايىن اڭداي وتىرىپ «ءبىر تۇتقىنعا ەكى دوپ وق، ەكى زەڭبىرەك، ءبىر- ءبىر مىلتىقتان، ون جاشىك پاترون بەرەسىڭدەر» دەپ شەشتى.
قولدارىنداعى تۇتقىندى ساناپ شىقسا 122 تۇتقىن بار ەكەن. سادىق تورە: مىنا سۇراعاندارىمىزدى بەرسە، وزدەرى قۇر الاقان قالادى. تۇگەل باسىپ الىپ جويىپ جىبەرۋگە بولادى ەكەن» دەگەنىنە اعىباي باتىر باسۋ ايتىپ «جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسساق، باسى سيراعىڭا ورالادى» جوقتاۋشىسى كوپ قوي سابىر ەتەيىك. بەرسە بۇل دا جامان ولجا ەمەس. سوعىسۋدان باس تارتىپ كەرى قايتادى. ءالىمقۇل، اعىباي، سادىقتار ءوزارا اقىلداسا كەلىپ ەلشىلەردى سىي سياپاتپەن قايتاردى. ەرتەڭىنە قايتا كەلگەن ەلشىلەر «بارلىق تالاپتارىڭىزعا كەلىسەمىز» دەپ ۆەريەۆكين مەن جەمچۋجنيكوۆتىڭ ارنايى حاتىن الا كەلدى. سول كۇنى قالانىڭ سىرتىندا ءالىمقۇل بەك پەن سادىق تورە تۇتقىنداردى اۋىستىرۋدى جۇزەگە اسىردى. قازاق ايتقانداي «ءالىمقۇل بەك شالا بايىپ قالدى».
ۆەريەۆكيننىڭ ايتقانى: «بىزدەر ەندى سىزدەرمەن سوعىسپايمىز» بولدى. ولار الدى ارتىنا قاراماي تۇتقىننان شىققاندارىن مىنگەستىرىپ، شيەلىدە تۇرعان بەكىنىستەرىنە جەتىپ، جارالى ساربازدارىن ەمدەتىپ دەمالدىردى. قايتا اينالىپ سوعار دەگەن قاۋىپتەن قاتارىن بۇزباعان ساربازدار يقان مەن تۇركىستانعا ءبولىنىپ، قىستاپ شىقتى. اقمەشىتتە وتىرعان گەنەرال گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن ۆەريەۆكين جۇمىستان الىنىپ، جەمچۋجنيكوۆ باسقا جۇمىسقا اۋىستىرىلعانىن ءالىمقۇل بەك پەن سادىق تورە دە ءبىلدى. قارقارالى گەنەرال گۋبەرناتورى گۋستاۆ گوسفورتتان جەر العانى ءۇشىن اسا ايگىلەنبەي استىرتىن قىزمەت جاساعانداي ورىستاردىڭ ۇلكەندەرى باس قوسقان جەردە باقىلاۋشى بولىپ سوزگە ارالاسپايتىندى ادەت قىلعان. ورىستار جاز شىعا كەك الۋ ماقساتىمەن شابۋىلدارىن باستاپ تۇركىستانعا قايتا سوعار ما دەگەن ۇمىتپەن كۇزگە دەيىن زەڭبىرەك اتۋدىڭ، مىلتىق اتۋدىڭ ءادىس ايلاسىن مەڭگەرىپ تۇراقتاماق بولدى.
اعىباي باتىر ءساۋىردىڭ باسىندا ءۇش بالانى اۋىلعا - تاياتقان، شۇناق تاۋىنا، امان ەسەندىكتەرىن بىلدىرۋگە قارۋ جاراعىن اسىندىرىپ، تاماقتى وزدەرىڭ تاۋىپ جەيسىڭدەر، - دەپ تاپسىرىپ تۇرىپ:
- سەندەر سوعىستا كورگەندەرىڭدى، ورىستاردى جەڭىپ ساربازدارىن تۇتقىنداپ، مىلتىقتارىن العاندارىڭدى ماقتانىش ەتىپ، قىلىش سەرمەپ جاۋ تۇسىرگەندەرىڭدى ايتىڭدار. ەل قۋانسىن، اتا انالارىڭ توي جاساسىن، - دەپ شىعارىپ سالدى.
سوعىستان مول ولجا تۇسكەنىنە ريزاشىلدىقپەن قاراعان ءالىمقۇل بەك اعىباي باتىردىڭ تاپقىرلىعىنا، ۇرىستى توندىرە جۇرگىزەتىنىنە كەلەشەكتە قولداناتىن ءادىس ەكەن دەپ سادىق تورەگە تاپتىشتەپ اڭگىمەلەدى. سوعىسسىز جان تىنىشتىقتا وتىرعاندا تاشكەتتەن جاۋشىلار كەلىپ مەركە، اۋليەاتا جاقتان كەلگەن چەرنيايەۆ وتريادنىڭ تاشكەنت قالاسىنىڭ قاقپالارىن اتقىلاپ جاتقانىن ايتتى. ءالىمقۇل بەك الدى ارتىنا قاراماي تۇيەگە ارتىلعان ەكى زەڭبىرەگىنە تاعى ءبىر تۇيەلى زەڭبىرەك جانە قوسىمشا پاتروندار الىپ التى ءجۇز ساربازىمەن شۇعىل ءجۇرىپ كەتتى. تۇركىستانعا ەندى جاۋ شاپپايتىنىن گەنەرال گۋبەرناتور پەروۆسكيدىڭ اۋىزىنان شىققان ءبىر اۋىز ءسوز «مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى مەشىتىن اتقىلاۋعا بولمايدى، ورىستاردىڭ شىركەۋىن ەشكىم اتقىلاپ جاتقان جوق» دەپ تۇركىستانعا جازالاۋشى وتريادتاردى جىبەرۋدى قويعىزىپتى.
پەروۆسكيدى دۇرىس ادام دەپ ەستىگەن اعىباي باتىر دا سارى ارقاعا قايتپاققا ساربازدارىن مۇزداي قارۋلاندىرىپ كۇزدىڭ اياعىنا جولعا دايىندالدى. ءالىمقۇل بەكتەن كەلگەن جىلدام حاباردان سادىق تورە دە اراعا اي وتكىزبەي التى ءجۇز ساربازىمەن اعىباي باتىرمەن قوش ايتىسىپ تاشكەنتكە اتتانىپ كەتتى. قالانى قورشاۋعا العان چەرنيايەۆ وتريادى ون ەكى قاقپانى تۇگەلدەي زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ اقىرى ءبىر قاقپانى بۇزىپ ىشكە كىردى. ءالىمقۇل بەك تيگەن وقتان اۋىر جاراقات الىپ قايتىس بولارىندا سادىق تورەگە سالەم ايتىڭدار «چەرنيايەۆتىڭ وتريادىمەن كەلگەن سىپاتاي ماعان ءوزى كەلىپ بەرىلدى. قاسىنداعى ون ەكى ادامىمەن جىزاق قالاسىنا الىپ كەتتى» دەپ ايتىڭدار. مەن ءولىپ كەتسەم جازاسىن ءوزى بەرسىن.
تاشكەنتتى ورىستار باسىپ الىپ سادىق تورە بۇقار حاندىعىنا كەتكەن ەدى. ارتىنان جەتكەن حابارشىلار ءالىمقۇل بەكتىڭ سالەمىن جەتكىزگەندە بۇقار قالاسى ءۇشىن شايقاس شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ قولدان قولعا اۋىسىپ، ۇرىس قىزىپ، قويان قولتىق ايقاس باستالعان- دى. سىپاتايدىڭ ۇستالعانىن ەستىپ «اكەمدى ساتقان ادام ۇستالدى» دەپ كەتىپ قالسا ورنىنا قالدىرار سەنىمدى اسكەر باسى جوق. قاسىنداعى وققاعارى قوڭىرات جىگىتى، ءوزىنىڭ سوزاق قالاسىنداعى كومەكشىسى جانارىسقا «سويلەسۋگە كەلسە سويلەسەرسىڭ، ونى قاماپ وتىرعاننان گورى، ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرە سالعان دۇرىس شىعار» دەپ 4-5 جىگىتپەن اتتاندىرىپ جىبەردى. جىزاق قالاسىندا توسىپ وتىرعان ءالىمقۇل بەكتىڭ ادامدارى قولدارى بايلاۋلى 13 ادامدى جانارىسقا تابىستاپ تاشكەنتكە كەرى كەتتى. سىپاتايدان جاۋاپ العان جانارىس:
- نەگە ساتقىندىق جاسادىڭىز؟ - دەگەن سۇراعىنا:
- مەن ساتقىندىق جاساعام جوق. باتىرلارىن قايتارىپ جىبەرىپ ءوزى بەرىلدى. قايتىپ قازاققا حان بولا المايتىنىن ءبىلدى. ول ۇستالعان سوڭ بىزدەر قاشىپ قۇتىلدىق، - دەپ جانىن جالداپ، جىلاپ باعىپ ەدى. جانارىس سەنبەدى. اكىم سادىق تورەنىڭ ايتقان جازاسىن قولدانىپ اساۋ ايعىردى قۇرىقپەن ۇستاتىپ، قۇيرىعىنىڭ ۇشىن ەكى بۇكتەتىپ سىپاتايدىڭ مويىنىنا توقىمنان كەسىپ العان كيىزدى وراپ بايلاتىپ، قىل شىلبىردى سالاردا ولەرىن انىق بىلگەن ساتقىن «ءاي تۇراپ» دەپ ايقايلاپ سوڭعى ءسوزىن ايتتى.
- بولارى بولدى. ماعان دا كەلدى، ءبىر زاۋال. سۇيەگىمدى اعام انداستىڭ قاسىنا قويىڭدار. ءارى قاراي سويلەۋگە شاماسىن كەلتىرمەي ايعىردىڭ قۇرىق نوقتاسىن الىپ، دويىر قامشىمەن ساۋىردان ءبىر تارتىپ جىبەردى. قاتتى تيگەن قامشىنى اۋىرسىنعان ايعىر قۇيرىعىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي ۇزاپ كەتە باردى.
جۇمىستارىن بىتىرگەن جانارىستار توبى: «سۇيەگىن الىپ كەتسەڭدەر دە، كومىپ كەتسەڭدەر دە ۇلىقسات» دەپ 12 ادامنىڭ قولدارىن شەشىپ ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن قايتارىپ بەردى. اتتارىنىڭ تارتپاسىن تارتىپ مىنگەن سىپاتايشىلار سەرىكتەرىنىڭ باسسىز دەنەسىن ىزدەپ ارەڭ تاۋىپ، كولشىكتىڭ ماڭىنا اپارىپ قان جىنىن جۋىپ، قۇراق قامىستان كەزدىكتەرىمەن ورىپ سوعان سالىپ التى جەرىنەن بايلاپ، يىلمەيتىندەي ەتىپ، ءوز اتىنىڭ ەرتوقىمىنا وڭ جاعىنا تەڭدەپ قايداسىڭ شالدۋار دەپ جولعا شىقتى. بۇل 1867 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ اياعى ەدى.
سوعىستىڭ سايابىرسىعان شاعىندا 29 جاسقا تولعان سادىق تورە «قىرعىزداردا اكەمنىڭ كەگى جوق، سىپاتايدان قايتتى» دەپ ورمان ماناپتىڭ، قالىعۇلدىڭ ەلىنە، اكەسىنىڭ باسسىز دەنەسىنىڭ جاتقان جەرىن كورۋگە، بەيىت تۇرعىزىپ قايتپاققا كەلەدى. قىرعىز ەلى جاقسى قارسى الىپ ورمان ماناپتىڭ جايلاۋىنا جەتكىزىپ سالادى.
- مەن اكەمنىڭ كەگىن قۋىپ كەلگەم جوق، جاتقان جەرىن كورەيىن، ەرتوقىمىن بەرىڭدەر اتىما سالايىن، التىن قىندى قىلىشىن بەرىڭدەر، بەلىمە تاعايىن، - دەپ ورمان ماناپقا ءوتىنىش ايتادى. ەرتوقىمى جىلدام اكەلىندى، اۋىر بولعاندىقتان اتقا سالماپتى. قىلىشىن ىزدەستىرىپ سۇراستىرىپ ماناپتىڭ ىقپالىمەن زورعا تابىلدى. جينالعان كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە ەردىڭ قۇلىن تەرىسىنەن تىگىلگەن تىسىن كەزدىگىمەن ءتىلىپ جىبەرىپ، قاق ايىرعاندا توگىلگەن التىنعا كوزدەرى ءسۇرىنىپ، اسىرەسە، ەردى كوتەرىپ كەلگەن ءۇيدىڭ يەسى ەسىنەن تانىپ قۇلاپ ءتۇستى. 19 جىل قۇرىم كيىزدىڭ اراسىندا كەرەكسىز بولىپ جاتقان ەردىڭ ءىشى تولعان التىن ەكەنىن كىم ءبىلىپتى. بەيىتتىڭ ورنىن بىلەتىن ادامدار جوق بولىپ شىققان سوڭ نوكەرلەرىمەن اعىباي باتىر ەلىنە قوناق بولىپ، سالەمدەسىپ قايتۋعا بەت الدى.
ارقانىڭ سۋىعى تۇسپەي ەلگە قايتقان اعىباي باتىر شوشايعان مىلتىقتارىمەن كەزدەسكەندەردى شوشىتپاي، مەكەن قىستاقتاردان سىرتتاپ، تۋرا شىققان- دى. ايداعان تاماقتىق قىرىق جىلقىسىمەن وزەن سۋدىڭ بويىنا توقتاپ تاماقتاندىرىپ تاياتقان، شۇناق تاۋىنا جەتىپ ساربازدارىن ۇيلەرىنە قايتارىپ، امان ەسەن كەلگەندىكتەرىنە قۇدايى تاماق تاراتتىردى. ەلدىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىنان حاباردار بولىپ كۇن كەشىپ جاتقاندا مويىنتى وزەنىنىڭ بويىنان نۇرلان مىرزاعا كەزىككەن سادىق تورە مىرزانىڭ سىيلى قوناعى بولىپ ءبىر كۇن كىدىرىپ، اعىباي باتىرعا جەتۋگە اسىقتى. قوناعىن قوشامەتتەگەن بي، باتىرلار، تورەلەر جينالىپ سادىق تورەنى «اقدالا» جايلاۋىندا وتىرعان اعىباي باتىرعا جەتكىزدى.
نۇرلان مىرزانىڭ ۇيىندە ايتىلماعان اڭگىمەلەر ايتىلىپ تۇركىستاندى قالاي قورعاعانىن، يقان قالاسىن قالاي العانىن، اعىباي باتىر بولماسا مۇنداي جەڭىستىڭ كەلمەيتىنىن، وتىرعان قوناقتارعا كەڭىنەن باياندادى. چەرنيايەۆ باستاعان ورىس اسكەرى تاشكەنت قالاسىن قورشاپ ءبىر جەتى اتقىلاعان شايقاستا ءالىمقۇل بەكتىڭ اۋىر جاراقات الىپ، قايتىس بولاردا جىبەرگەن سالەمىن دە سىپاتايدىڭ ورىس اسكەرىنەن قاشىپ ءوزى كەلگەنىن دە، ۋادەسىن ورىنداپ بايلاتىپ تاستاعان. «قازاقتى ساتقاندا سارتتى ساتپايسىڭ با؟» دەپ قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن جىزاققا جىبەرگەنىن ايتقاندا اعىباي باتىر «قوقانعا ءسىڭىپ كەتۋگە» جولى بولماعان ەكەن پاقىردىڭ دەپ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
بۇقار شايقاسى قىزىپ جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتقاندا ءوزىمنىڭ قولىم تيمەي كومەكشىم جانارىستى بەس سارتپەن جىزاققا جىبەردىم. جانارىس باتىر سىپاتايمەن ءبىر اۋىز تىلدەسكەندە «كەنەسارىنى مەن ساتقانىم جوق، ءوزى ساتىلدى. اعىبايمەن بىرگە قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ بىرگە كەتكەندە امان قالاتىن ەدى» دەپتى. مويىنىنا قۇرىم كيگىز وراتىپ اساۋدىڭ قۇيرىعىنا بايلاتىپ جىبەرىپتى. باسىن ەكى كۇن ىزدەپ تابا الماي، تۇراپ دەگەن سەرىگى كوپ اۋرەلەنىپ دەنەسىن قۇراق قامىسقا وراتىپ، الىپ كەتسە كەرەك. ەندى مەنىڭ قىرعىزدا كەگىم جوق، ەرتوقىمىن، قىلىشىن الدىم دەپ ءسوزىن اياقتادى.
- سادىق تورە، تۇركىستان تۇبىندە قالاي سوعىستىڭىزدار؟ - دەدى نۇرلان مىرزا اڭگىمەگە قىزىعىپ.
- ول جەردە ءبىز سوعىسقانىمىز جوق. اعىباي باتىردىڭ اقىلىمەن يقان شايقاسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن ورىستاردى تاستاماي اتتارعا مىنگەستىرىپ الا كەلگەنبىز. سول تۇتقىنداردى ەكى زەڭبىرەك، كوپتەگەن مىلتىق، وق دارىگە ايىرباستاپ ولاردى قارۋسىز قالدىرعان سوڭ، امال جوق كەرى قايتتى. سودان كەيىن ياسساۋي مەشىتىن بۇزامىز دەگەندى ورىستار قويدى.
ەمىن ەركىن اڭگىمە كۇندە- كۇندە جالعاسىپ سادىق تورەنى سويلەتۋدەن جالىقپادى. نۇرلان مىرزاعا حاندىق جۇيە ۇناپ ابىلاي حان ىسىنە قانىق بولعاندىقتان «اكەڭىزدىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، ايدالاداعى قوقاننىڭ سويىلىن سوققانشا وزىمىزدە حاندىق قۇرۋ ويىڭىزدا جوق پا؟ « دەگەن سۇراققا «اكەم ايتادى ەكەن، قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەننەن قاسقىردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن وڭاي» دەپ. سول راس ءسوز. داليىپ جاتقان قازاقتىڭ دالاسىنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە شىققانشا، ەكىنشى جاعىنا بەكىنىس سالادى، قازىر زەڭبىرەك پەن مىلتىقتىڭ زامانى قاسىنا جاقىنداتپايدى. وزىمىزدەن شىعاتىن قارۋ جاراق جوق، ساتىپ الۋ كەرەك، ايتپەسە تارتىپ الۋ كەرەك، تىم بولماسا وق ءدارىسىن ءوزىمىز شىعارساق، وندا دا، نار تاۋەكەل دەر ەدىك. قازاققا قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيتىن زامان بولىپ تۇر عوي.
سادىق تورە كوپتەن ويىندا جۇرگەن سۇراعىن اعىباي باتىردان سۇراۋعا ەندى ءجونى كەلگەنىن بايقاپ:
- اعىباي كوكە، ءسىزدى اكەمنىڭ رەنجىتكەن جەرى بولدى ما؟ دەپ قويعان سۇراعىنا ىڭعايسىزدانىپ ۇيالا بەتىنە قارادى.
- اكەڭ مەنى رەنجىتكەن جوق، اكەڭدى مەن رەنجىتتىم. كوكبورى كەرنەيدىڭ اققوشقار دەگەن باتىرى بولدى، ءوز جاعىنا تارتۋعا كوپ ارەكەتتەندى. باتىر كونبەدى. كونبەگەن سوڭ بوپاي قارىنداسىنىڭ تولەڭگىت باتىرلارىنان «ولتىرىڭدەر» دەگەن تاپسىرمامەن ءۇش باتىرىن جىبەردى، ۇشەۋى دە ءولدى. كەنەكەڭنىڭ ءبىر جاقسى جەرى سۇلتان تورەلەردىڭ اۋىلىن شاپقاندا، جىلقىلارىن بارىمتالاعاندا بىزدەردى- قارالاردى جىبەرمەيتىن. بوپايدىڭ 600 تولەڭگىت- ساربازدارى بار سولاردى جىبەرەتىن. ءۇش تولەڭگىتى ولگەن سوڭ ماعان قولقا سالدى. مەن: «كەرنەي بالاسىنا قىلىش كوتەرمەيمىن» دەپ ەدىم، وكپەلەپ تەرىس قاراپ جاتىپ الىپ «كەتە بەر» دەدى. اققوشقار باتىرعا ءىنىسى ناۋرىزبايدى جۇمساپ، ۋلانعان نايزامەن ءولتىرىپ تىندى. ەكىنشى، ىستى- بولتىرىك ءبيدىڭ ءار جەردە ايتقان سوزىنەن مەزى بولعان بولۋ كەرەك، «ساۋىسقانشا ساقىلداتپاي، جانىن جاھاننامعا» جىبەرشى دەدى. ۇندەمەي كەتتىم. كوپ كۇن وتكەننەن كەيىن «كوسە، مەنىڭ تاپسىرمام نە بولدى؟» دەدى. حان يەم «بولتىرىكتى ولتىرسەم، ءۇيسىننىڭ بەل ومىرتقاسى سىنادى» دەدىم. ەكىنشى قايتىپ اڭگىمە ايتپايتىنىنا سەندىرىپ قۇتىلدىم.
ونشاقتى كۇن قوناقتاعان سادىق تورەنى شىعارىپ سالعان سوڭ توقاباي مەن قۇليعا اكەلەرىنىڭ ولگەندەرىن ەستىرتىپ «ەندى ولاردى ىزدەپ كەلەتىن ەشكىم جوق. قايتۋلارىنا ۇلىقسات بەرىڭدەر. الدارىڭداعى ساۋىن بيە، سيىرلارىن ايداتىپ، سويىس مالدارىن بەرىپ، قوس تۇيەلى كوش ەتىپ قايتارىڭدار» دەگەن تاپسىرماسى ورىندالعاندا توقاباي مەن قۇلي اعىباي باتىرعا جولىعىپ.
- باتىر اعا، ولەر اكە ءولدى. اكەنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايمىز دەپ قولدى بولدىق. جامان بولعامىز جوق بالالى- شاعالى، مال- جاندى بولدىق. تۋعاننان قىرعىزدىڭ اراسىندا وستىك. بوتپايلار ءبىزدى تانىمايدى. ەلىڭ بار، جۇرتىڭ بار دەپ تانىستىرعان جوق. ءبىر مالشىڭىز بولىپ جۇرە بەرسەك قايتەدى - دەپ ءوتىنىپ ەدى. اعىباي باتىر:
- بالالارىم، ولارىڭ بولمايدى. شەشەلەرىڭدى قۋانتىپ نەمەرەسىن، جاپ- جاقسى كەلىندى كورسەتىپ، بىلىسسەڭىزدەر «ات كىسىنەسكەنشە» دەگەندەي ءبىر- ەكى كۇندە شۇرقىراسىپ كەتەسىڭدەر. قايتقاندارىڭ ءجون - دەپ شىعارىپ سالدى.
وسىمەن سىپاتاي جىرى ءبىتتى.
سادىق سماعۇلوۆ
Abai.kz
