اباي تانۋداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردىڭ توركىنى تۋرالى

استانا. قازاقپارات - ۇلى اقىن مۇراسىن مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ، تانىتۋدا الدىمىزدان ءۇش ءتۇرلى كەدەرگىنىڭ شىعا كەلەتىنىن كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز.
None
None

ءبىرىنشى كەدەرگى، اباي ءومىر كەشكەن زاماندا وتارشىلدىق داۋىردە ەل بيلەۋ جۇيەسىندەگى ساياسي- الەۋمەتتىك ايلا- امالدىڭ شىن بولمىسىن تانىپ- بىلە بەرمەگەندىكتەن ابايدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك ليريكاسىنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن، ساياسي- الەۋمەتتىك ءموتيۆىن تەرەڭ بىلۋگە بارا الماي ءجۇرمىز.

ەكىنشى كەدەرگى، ويشىل اقىن شىعارمالارىندا پايدالانىلعان ءپالساپالىق، تەولوگيالىق شىعىستىق تەرميندىك ءمانى بار سوزدەردى قولدانۋ جولدارى مەن ءمان- ماعىناسىن اشىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋ مىندەتى العا قويىلىپ وتىر. بۇل شىعىستىق تەرمين سوزدەر اباي زامانداستارىنىڭ وزىنە اۋىر سوعىپ، قيىندىق تۋدىرعان. ال بۇگىنگى وقىرمان ماتەرياليستىك، اتەيستىك تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان ولاردىڭ ءمان- ماعىناسىنان حابارسىز. وسىدان كەلىپ بۇل ۇعىمداردى مەڭگەرىپ، تانىپ- ءبىلۋ جولىندا قيىندىققا ۇشىراۋدامىز.

ءۇشىنشى كەدەرگى، اسىرەسە، اباي دۇنيەتانىمىن تانىپ- ءبىلۋ جاعىنا كەيىنگى جاستار كەمشىن بولىپ، تانىمدا اداسىپ وتىرعانى وتكىر ماسەلەگە اينالۋدا.

I

ەل بيلەۋ ءىسى قازاقتار ءۇشىن ايتارلىقتاي مانگە يە ەكەنىن شوقان ءۋاليحانوۆ «...اكىمشىلىك ماسەلەسىنىڭ ءبىزدىڭ قازاقتار ءۇشىن وراسان زور ءمانى بار، وعان ءۇستىرت قاراي المايمىز» ، دەپ ايرىقشا اتاپ وتكەن وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن قازاقتار اراسىندا ەل بيلەۋ جۇيەسىندەگى اكىمشىلىك وزگەرىستەردىڭ وتارشىلدىق مۇددە تۇرعىسىنان جۇزەگە اسىرىلاتىنى اقىن- جىراۋلار پوەزياسىندا ءوز كورىنىسىن تاپتى. وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى «ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ» دەپ اتالاتىن ەل بيلەۋدىڭ سۇلتان پراۆيتەلدىك، اعا سۇلتاندىق جاڭا جۇيەلەرى ارقىلى بيلىك قۇرعاندا، قازاق ەلىن جۋاسىتىپ، ءوز قالاۋىنشا جاتقىزىپ- ورگىزۋدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك تىرەگىن قازاقتاردىڭ ءوز ىشىنەن ىزدەستىرە باستادى. ەلدىڭ ساتىمساق اتقامىنەر اكىمسىماقتارى وسى وتارشىلدىق مۇددەنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى تەتىگىنە اينالىپ جۇرە بەردى.

ابايدىڭ ادەبي- رۋحاني مۇراسىن تانىپ- بىلۋدە، وقىتۋدا مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اسىرەسە ءۇش ءتۇرلى توسقىندى كەدەرگى قول بايلاۋ بولىپ كەلەدى. ولاردى باس- باسىنا اتاپ وتەر بولساق:

بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ تابيعي تۇردە قالىپتاسقان ءداستۇرلى ەل بيلەۋ جۇيەسىن وتارشىلدىق ساياسات سەتىنەتىپ، اباي ءومىر كەشكەن كەزدەگى جۇرتىمىزدىڭ مىنەز- قۇلقىن، قازاقى بولمىسىن بۇزۋدى ماقسات ەتىپ قويدى.

ماسەلە اباي ءومىر سۇرگەن بوداندىق زامانداعى ساياسي قۇپيا كومبەلەردىڭ استارلى سىرىن بىلمەيىنشە، وتارشىلدىق داۋىردە ومىرگە كەلگەن اقىن- جىراۋلار پوەزياسىنىڭ وزەكتى سىرى سارالانىپ، تاريحي ءمان- ماعىناسى اشىلمايدى. ولاردى جەتە زەردەلەپ، استارلى ساياسي- الەۋمەتتىك بولمىسىن اقىندار تۋىندىسى ارقىلى، ولارداعى وتارشىلدىققا قارسى ورتاق سارىننىڭ پايدا بولۋ سىرىن جان- جاقتى اشۋ ارقىلى عانا وقىرماننىڭ كوكىرەك كوزىنە جەتكىزە الماقپىز. سوندىقتان دا وسى اقىندار بولمىسىنىڭ تابيعاتىن تەرەڭدەي تانىپ، سىرىن اشۋعا وسى اتالىپ وتكەن ءۇش ءتۇرلى كەدەرگىنىڭ بولمىسىن ءبىلىپ مەڭگەرمەيىنشە، جاستارعا عىلىمي نەگىزدە تانىلعان ساپالى وي بولمىسىن اشىپ بەرۋىمىز ەكىتالاي بولماق.

ابايدىڭ:

قايعى شىعار ىلىمنەن،

ىزا شىعار بىلىمنەن.

قايعىمەن ىزا قىسقان سوڭ،

زار شىعادى تىلىمنەن،

دەگەن شەرلى وي تولعانىسىنىڭ ءمان- ماعىناسىن ۇعىنۋ ءۇشىن ويشىل اقىن ءومىر سۇرگەن وتارشىلدىق زاماندا قولدانىسقا تۇسكەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىنا بىرتىندەپ ەندىرگەن ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ ىشكى سىرىن، ياعني ساياسي بولمىسىن ءبىلۋ كەرەك. ونسىز شىندىقتىڭ استارى اشىلمايدى.

باتىس گەنەرال- گۋبەرناتورى م. سپيرانسكي: «قازاق جەرىندە سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى. سونى ءبىر- بىرىنە ۇرىپ جارادى. سول سياقتى قازاقتار ءۇش جۇزگە، رۋعا بولىنەدى. ءبىز سولاردى ءبىر- بىرىنە ۇرىپ جارۋىمىز كەرەك» ، دەپ پاتشاعا وي تاستاۋىندا رەسەي يمپەرياسى ۇستانعان وتارشىلدىق ماقساتتاعى باستى ساياساتىنىڭ نەگىزى جاتىر. ولار سەكسەۋىلدىڭ وزىنە ءوزىن ۇرىپ، بىت- شىت ەتۋ ءادىسىن تۇرىك حالىقتارىنا، اسىرەسە قازاق پەن نوعايدى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرىپ، جەرىن يەمدەنۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن يمپەريالىق باستى ساياساتىنا اينالدىردى. مۇنى قازاق ەلىن بيلەۋ جايىنداعى  ⅩⅨعاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى «ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ» (1822-18676 ياعني 45 جىل) جانە 1867 -جىلى ەنگىزىلگەن «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋعا» اينالعان ەل بيلەۋدىڭ بولىستىق جۇيەسىنەن كورەمىز.

ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ العاشقى ءتۇرى كىشى جۇزدە سۇلتان پراۆيتەل، ورتا جۇزدە اعا سۇلتان تۇرىندە ەندى. بۇل كەزەڭ ⅩⅨعاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءوتىپ جاتتى. سۇلتان پراۆيتەلدەر بويىنشا تەك تورەدەن شىققان سەنىمدىلەرى عانا بيلىك تىزگىنىن ۇستادى. ورتا جۇزدە دە اعا سۇلتاندىق بيلىكتە اۋەلى تورەلەر وتىردى. كەنەسارى كوتەرىلىسىنەن كەيىن تورەلەر ساياسي سەنىمنەن شىعۋى سەبەپتى اعا سۇلتاندىق بيلىككە قاراپايىم حالىقتان قويىلا باستادى. مىسالى، قۇنانبايدىڭ بيلىككە كەلۋىندە وسىنداي سىر جاتىر.  ⅩⅨ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى بۇل بيلىك ءتۇرىن ادەبيەتتە «ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. بۇل بيلىك ءتۇرى قازاقتاردىڭ بويىن، وي- تانىمىن، مىنەز- قۇلقىن بىرتىندەپ وتارشىلدىق بيلىككە بەيىمدەۋدى ماقسات ەتتى.  ⅩⅨعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني قازاق دالاسى تۇتاستاي جاۋلانىپ، رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسىنە كەلىسىپ العان سوڭ، رەسەي يمپەرياسى قازاق ەلىن شوقىندىرۋ ساياساتىن ميسسيونەر عالىمدار ارقىلى اۋەلى قۇپيا تۇرىندە، كەيىن ۋاقىت وتۋىنە بايلانىستى اشىق تۇردە مەملەكەت بولگەن مول قارجىعا سۇيەنە وتىرىپ، قىزۋ ناسيحاتتاي باستادى.

رەسەي پاتشالىعى تۇرىك حالىقتارىن (قىرىق جەتى تۇرىك حالقىن) ، اسىرەسە قازاق پەن نوعايدىڭ ەڭ وسال تۇسى - رۋلىق جۇيەسىن سەكسەۋىل سياقتى ءبىر- بىرىنە سوعىپ قيراتۋ ءادىسىن شەشۋشى ساياسات رەتىندە ۇستاندى. وسىلايشا، 1867 -جىلى «جاڭا نيزام» زاڭىن ەنگىزە وتىرىپ، ەل بيلەۋدىڭ بولىستىق سايلاۋ جۇيەسىن جۇزەگە اسىردى.

 رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋداعى باستى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى كىلتى رەتىندە قازاقتاردىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىنە «سەكسەۋىل» ايلاسىن ەندىرۋدى ءجون كورەدى. ەل بيلەۋدىڭ «ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ» ءتۇرىن ەندى تەرەڭدەتىپ، «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» ايلاسىنا، ياعني بولىستىق ەل بيلەۋ جۇيەسىنە كوشىرە باستايدى. بۇل ساياساتتى قولدانۋدا قاتەلەسپەس ءۇشىن ولار الدىن الا ەل ىشىنە عىلىمي ەكسپەديتسيالار جىبەرىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ الادى.

ساياسي پوليگون رەتىندە قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى مايلىكەنت بولىسى دەپ اتالاتىن اۋماقتى تاڭداپ العان. مۇنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باسىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى گرودەكوۆ بولدى. ول باستان- اياق تىكەلەي باقىلاپ، ارالاسىپ وتىردى. گەنەرال- گۋبەرناتور ەل بيلەۋدىڭ جەتىلدىرىلگەن بولىستىق ءتاسىلىن ەنگىزۋدە قازاقتاردى سەكسەۋىل سەكىلدى ءبىر- بىرىنە ۇرىپ سىندىرۋدى، رۋلاردى ءبىر- بىرىنە ايداپ سالۋدى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى بولدى.

بۇل ءۇشىن ول قيراتۋ ءۇشىن بولىستىق بيلىكتەگى اۋىلدىق ءبىرتۇتاس رۋدان قۇرالماي، ءارتۇرلى اتادان تاراعان بولعانىنا نازار اۋداردى. بولىستىق بيلىكتە ەكى مىڭعا تاياۋ ءتۇتىن بولدى. ولار ءارتۇرلى رۋدان تۇراتىن ون ەكى اۋىلدان قۇرالدى. ولاردان ءتورت اۋىلناي، ءتورت بي سايلاندى. بولىستى شار سالىپ سايلايتىن قىرىق شامالى ەلۋ باسى بولدى. ولارعا پارتياقورلىقتىڭ، باقتالاستىقتىڭ وتىن لاۋلاتا قىزدىراتىن ەكى جۇزگە جۋىق ون باسى قوسىلدى. مۇنى شورتانباي اقىن شەبەر سۋرەتتەگەن:

ەلۋ باسى، ون باسى،

ول شايتاننىڭ جولداسى.

جاقىننان باسقا قاسى جوق

ەندىگىنىڭ مىرزاسى،

وسىلايشا ءبىر بولىستىڭ ادامدارى ءوزارا تارتىسىپ، جان بەرىپ، جان الىسىپ، اش يتتەردىڭ قۋ سۇيەككە تالاسقانىنداي كۇيگە تۇسەدى. بولىستىق بيلىكتى الۋعا، ون ەكى اۋىلعا ءتورت بي مەن ءتورت اۋىلناي سايلانۋعا تالاسقان جۇرت.

 بولىستىق باسقارۋ ءتۇرى ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋدىڭ كۇتكەن ناتيجەسىنەن اسىپ تۇسكەنىنە كوزى جەتكەن وتارشىلدار ەندى ەلدى الاتايداي بۇلدىرەتىن وسى بولىستىق بيلىك ءتۇرىن بۇكىل قازاق دالاسىنا جايۋعا كىرىستى. بۇل جۇيە بەس بولىس توبىقتى ەلىنە دە جەتتى. بيلىك ءۇشىن تالاس ەلدىڭ قازاقى باۋىرمال قالپىن ارىزقويلىققا، جالا جاپقىشتىققا اينالدىرىپ، ىشتەن ىدىراتاتىن پارتياگەرشىلىكتى اكەلدى. مىنە، ويشىل اقىن ابايدىڭ بار سانالى ءومىرى وسى بولىستىق بيلىك زامانىندا ءوتتى. ءوزى دە ون سەگىز جىل بولىس، بي، توبە بي بولىپ سايلانىپ، بولىستىقتىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ قۇپيا سىرىنا جاستاي قانىعىپ ءوسۋى سەبەپتى:

قادىرلى باسىم،

قايراتتى جاسىم،

ايقايمەن ءوتتى، امال جوق

دەپ كۇيىنىپ، قاسىرەت شەكتى... بۇل ءومىردىڭ شىندىعىنان تۋىنداعان رۋحاني قاسىرەت ەدى. بۇل قۇبىلىستىڭ استارلى سىرىن سەزىنە ءبىلدى دە ءوزىنىڭ وزەكتى ماسەلەدەن تۋىنداعان سىنشىل وي- تانىمىن قارا سوزدەرىندە، ساياسي- الەۋمەتتىك ليريكالارىندا كورسەتە وتىرىپ، قوعامدىق ويدىڭ سارابىنا ۇسىندى. ويتكەنى بولىستىق ەل بيلەۋ جۇيەسى وتارلانعان بودان ەلدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ كەلگەن بەرەكە- بىرلىگىن بيلىككە تالاستىرۋ ارقىلى بۇزا باستادى. قازاق اراسىندا ومىردە بولماعان ارىز، وتىرىك ارىز، دومالاق ارىز، پارا بەرۋ ارقىلى ءبىر- بىرىنە جالا جابۋ ءتارىزدى ەل ىشىنە ىرىتكى سالار ادەتتەر، ءتىپتى، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان وتباسى، ياعني ءبىر اتا- انادان تۋعان اعايىن اراسىنا دەيىن بۇزىپ، پارتياعا ءبولىنۋ سەكىلدى جاعىمسىز مىنەزدەر شوپكە تۇسكەن ورتتەي قاۋلاپ كەتتى.

ابايدىڭ پاتشا اعزامنىڭ وزىنە جازعان تەلەگرامماسىندا: «قازاق دالاسىندا بولىس سايلاۋدى قويساڭىزدار، گۋبەرناتور سايلاۋسىز- اق بولىستى ءوز ۋكازدارىن شىعارىپ نازناچيت ەتسە. سەبەبى بولىس سايلايمىز دەپ حالىق اراسىنان ادەيى داۋ- داماي تۋعىزىپ، ىرىتكى سالىنىپ جاتىر»، دەپ حالىققا جات ساياساتتان، ياعني «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» ساياساتىن ادەيى جاساپ وتىرعانىن مەڭزەي ايتاتىنى بار. (مارعۇلان ءۇي ارحيۆىنەن) ء(«ومىرىن انمەن ارلەگەن. الماتى، «تولعاناي» باسپاسى، 2016» ) . بولىستىق بيلىكتىڭ قاسكوي ساياسي استارىن سەزىنگەن سول كەزدەگى «سارى ارقا» گازەتى «قازاق زامانى قالىپ، ورىسقا قاراعان سوڭ، ءبىر تاعىلىمدى ەل، ءبىلىمدى جۇرتقا ەرىپ، ىلگەرى باسپاق تۇگىل، بۇرىنعىدان جامان كەيىن كەتتىك... ەندى ءبىزدىڭ كوكسەرلىك ءىسىمىز - تاستاعان سۇيەككە تالاسقان مويناقشا ورىستىڭ زناگىنە تالاسىپ، اتا- بابامىزدىڭ ەلدىك، جۇرتتىق ساقتاپ كەلگەن بىرلىك- بەرەكەسىن جىرتىپ العانىمىز» دەپ جازۋىندا سىرتتان ەنگەن ساياساتتىڭ زيانىن سەزە باستاعانى انىق بايقالىپ تۇر.

قازاق قاۋىمىندا ورىن العان وتارشىلدىق پيعىلدىڭ بار بولمىسىن تانىپ- ءبىلىپ وتىرعان ويشىل اباي اقىننىڭ «زار شىعادى تىلىمنەن» دەگەن قايعىنالاسىن شىندىقتىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن تاپ باسىپ رەسمي ۇكىمەتكە اشىنىپ ايتىپ وتىر.

ابايدى نالىتقان باسقارۋ ءتۇرىن  ⅩⅨعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا زار زامان اقىندارى دا اشكەرەلەپ، جاڭا جۇيەنىڭ قازاقتىڭ اتا- بابادان بەرمەن قاراي ساقتالىپ كەلگەن ەل بيلەۋدەگى بەرەكە- بىرلىگىن، رۋلى ەلدى ىركىتتەي ءىرىتىپ، ەل تۇتاستىعىن قيراتۋعا باعىتتالعان بۇلدىرگى ساياسات ەكەنىن ءبارى دە سەزىندى. ول سەبەپتى دە بولىستىق باسقارۋ جۇيەسىمەن ەنگەن كەلەڭسىزدىك اتاۋلى زار زامان اقىندارى پوەزياسىندا وتكىر سىنعا الىنىپ، مىنەلىپ جاتتى. بۇل سول زاماننىڭ اقىن اتاۋلىسىنىڭ ولەڭ- جىرلارىنىڭ ورتاق تاقىرىبىنا، ورتاق سارىنىنا اينالعان بىرەگەي قۇبىلىس بولدى. ياعني ويشىل اقىن ابايدىڭ بۇل قۇبىلىستاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ- تالداۋىنان تۋىنداپ جاتقان «زار شىعادى تىلىمنەن» دەيتىن قايعى- نالاسىنىڭ سەبەپ- سالدارىن وسىلاي ۇعىنا الماقپىز.

اباي دەرتتەنگەن بۇل حالىق قاسىرەتى اۋەلگى كەزدە قۇپيالانىپ جۇرگىزىلدى، كەلە- كەلە اشىق ارەكەتكە ۇلاسىپ كەتكەن يمپەريالىق ساياساتقا اينالدى. ءسويتىپ، ول قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنە سىنا قاعا باستادى. وتارلاۋدىڭ كىلتى تۇزەمدىك مەكتەپتەر دەپ بىلگەن (قازىرگى ارالاس مەكتەپ) ميسسيونەر عالىمدار اراب جازۋىن ورىس قارپىنە الماستىرۋدى ۇلكەن ماقسات رەتىندە ۇسىندى. مۇنى ىبىراي التىنسارين دە، اباي دا ءبىلدى. وتارلاۋشىلار قازاق ەلىن ەكونوميكالىق جاعىنان مەڭگەرۋمەن بىرگە ساياسي يدەولوگيالىق تۇرعىدان دا شىرماپ الۋعا قىزۋ كىرىستى. بۇل يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋدا ولار كوپ نارسەگە قول جەتكىزدى.

يمپەريانىڭ وسىنداي وسپادار قيمىل- ارەكەتى قازاقستان تاريحى مەن ادەبيەتىندە سوڭعى جىلدارعا دەيىن وركەنيەتتى قۇبىلىس رەتىندە كۋلتراگەرلىك ادىسپەن سانامىزعا ءسىڭىرىلىپ كەلدى. 1982 -جىلى قازاق ەلىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعى كەڭ كولەمدە رەسمي اتالىپ تا ءوتتى. قازاقستاننىڭ رەسەيگە وتارلانۋى كەرتارتپا قۇبىلىس دەگەن تانىم قۋدالاۋعا الىندى. ءتىپتى، ولاردىڭ وي پىكىرىن وقىرماندار نازارىنان تىس قالدىرىپ كەلدى. مىسالى، م. شوقاي رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن جاۋلاپ، حالقىن بودان ەتكەن قاندى قول ارەكەتىن اشكەرەلەي جازاتىن «جەڭىلمەس ۇلتشىلدىق» دەگەن ماقالاسىندا رەسەي وتارشىلدىعىنا «...دۇنيە جۇزىندە تۇركىستاننان باسقا دا ەلدەر بار. ول جەرلەردە ۇستەم ۇلتتىڭ وزبىرلىعىنان ءجابىر شەككەندەر از ەمەس. الايدا، ءدال ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنداي سۇمدىقتاردى تاريح ءالى كورگەن جوق» دەپ اشىنا جازدى. وسىنداي پىكىردى 1905 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگ ستۋدەنتى م. تىنىشپايەۆ تا ايتقان ەدى. وسىنداي سارىنداعى وتكىر پىكىردى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «سارىارقا» گازەتى دە جاريالاپ جاتتى. وسى سارىنداس پىكىردى وتىزىنشى جىلدارى پروفەسسور ق. جۇبانوۆ «رەسەيگە قاراعاننان كەيىن قايتا السىرەپ، قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى ىدىراپ، قوعام ورگانيزمدەرى ۇساقتاپ، وسىعان سايكەس قازاقتىڭ بۇرىنعى تۋما مادەنيەتىنىڭ نەگىزدەرى سوگىلىپ، ۇساقتانىپ، جارىقشاقتانىپ، بىتىراۋعا اينالعانىن كورەمىز» دەپ جازدى.

مىنە، رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋداعى قولدانعان استارلى سىرىن، ياعني ونىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىندەگى «سەكسەۋىل امالىن» «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋدىڭ» ساياسي الەۋمەتتىك تامىرىن تەرەڭ تانىپ بىلمەي، ابايدىڭ ساياسي الەۋمەتتىك ليريكالارىنىڭ ءمان- ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنە الماي كەلەمىز. جالعان تانىمنىڭ تۇتقىنىنا شىرمالىپ قالدىق. بۇل كەدەرگى بۇگىنگى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جازىلاتىن مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا مەيلىنشە اشىق باياندالۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى.

II

ويشىل اقىن مۇراسىن تانىپ- ءبىلۋ جولىنداعى ەكىنشى كەدەرگىنىڭ -  اباي تۋىندىلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن تەرميندىك ماندەگى سوزدەردە جاتىر. بۇل اسىرەسە، ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ءجيى ۇشىراساتىن يسلام الەمىندەگى تەرمين سوزدەردە كەزدەسەدى. بۇل تەرمين سوزدەر اقىن زامانداستارىنا تانىمال بولسا دا، ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان كەڭەستىك داۋىردەگى وقىرماندار ءۇشىن شىن مانىندە كەدەرگىگە اينالعان سىرى بەيماعلۇم ۇعىمدار ەدى. ويتكەنى، اباي شىعارمالارىن وقىعان كەزدە ماعىناسى بەيماعلۇم شىعىستىق تەرمين سوزدەر وقىرمان اتاۋلىنى قيىندىققا ۇشىراتتى. ويتكەنى، بۇل تەرمين سوزدەر يسلام تاريحىنان بەيحابار وقىرمانعا تۇسىنىكسىز. بۇل تەرميندىك ءسوزدىڭ ءمان- ماعىناسىن اشىپ، مەڭگەرىپ كەتۋ جاعى تۇيىققا تىرەلە بەردى.

مىسالى، مەن ءوزىم اباي تانۋشى عالىم بولسام دا وتىز سەگىزىنشى قارا سوزدەگى «جاۋانمارتلىك» ءسوزىنىڭ ءمان- ماعىناسىن ءتۇسىنىپ كەتە الماي ىزدەنە باستادىم. «جاۋانمارتىلىك» تەرمينىن عىلىمي اينالىمعا تۇسىرۋگە ۇمتىلدىم. ءبىر بىلسە، وزبەك عالىمدارى بىلەر دەپ سولارمەن پىكىرلەستىم. وزبەك ادەبيەتىنىڭ اقساقالى، اكادەميك ىزەت سۇلتانوۆپەن پىكىرلەسۋ ۇستىندە «جاۋانمارتلىك» تۋرالى بىلگەنىمدى اقتاردىم. سوندا ىزەت اعاي: ء«اي، باۋىرىم، سەن مەنەن كەڭەس سۇراپ كەلىپ، قايتا جاۋانمارتلىكپەن مەنى بايىتىپ تاستادىڭ عوي» ، دەپ ازىلدەپ كۇلگەنى بار.

«جاۋانمارتلىك» تۋرالى ىزدەنە ءجۇرىپ، ابايدىڭ ادەبي شىعارمالارىندا ۇشىراساتىن شىعىستىق تەرمين سوزدەردىڭ ءمان- ماعىناسىن اشىپ، وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋ ءۇشىن «اباي لۇعاتى» دەگەن كىتاپتى جازىپ، باسپاعا ۇسىنۋ ماقساتىن العا قويدىم. ول ءۇشىن قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلولوگيا سەرياسىمەن شىعاتىن جۋرنالىندا العاشقى ماقالا، سوزدىكتەرىم جاريالانا باستادى. ۇزاق جىلدار بويى ىزدەنە ءجۇرىپ، ابايداعى تەرمين سوزدەردىڭ ءمان- ماعىناسىن قىسقاشا باياندايتىن «اباي لۇعاتى» دەگەن كىتاپتى الدىمەن «ونەر» باسپاسى، كەيىنىرەك «ۇلاعات» ، «مەكتەپ» باسپالارى جارىسا جاريالاعانى بار. جاقىندا قىتاي قازاقتارى سۇراپ الىپ ەدى، ولار توتە جازۋمەن باسىلىمعا دايارلاپ جاتىر. بۇل باسىلىمدار وقىرماندار ءۇشىن اباي مۇراسىنا كىرۋ، تەرمين سوزدەردى ۇعىنۋ، مانىسىنە ءتۇسىنۋ - قيىننىڭ قيىنى ەكەنىنە ىزدەنۋ ۇستىندە كوزىم جەتە ءتۇستى. «اباي لۇعاتىن» جازۋ ارقىلى ابايدى تانۋ جولىنداعى ەكىنشى كەدەرگى الىندى. مۇندا ابايدىڭ تەرمين سوزدەرى تولىق قامتىلعان جوق، ونى تاعى دا ىزدەنۋ ارقىلى تولىقتىرىپ قايتا جاريالاۋ مىندەتى الدىمدا تۇر.

III

ءۇشىنشى كەدەرگى ابايدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن تانىپ، مەڭگەرۋ قاجەتتىلىگى. ول سول ەسكى قالپىندا ورنىنان قوزعالماي تۇر. ويتكەنى، ابايدىڭ ەتيكالىق، ەستەتيكالىق، پەداگوگيكالىق ت. ب. كوزقاراستارى تۋرالى جازىلعان زەرتتەۋلەر، ديسسەرتاتسيالار ءبىرجاقتى، سىڭارجاق ساياساتتانعان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تۇرعىسىنان جازىلىپ، شىرماۋىنان شىعا الماعان. مىسالى، ابايدىڭ ەتيكالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراسىنا اباي مۇراسىنىڭ ءنار العان رۋحاني كوزدەرىنەن، اسىرەسە، ونىڭ شىعىسىنان تىس الىپ قارالۋى سەبەپتى، زەرتتەۋلەر سىڭارجاقتىققا ۇرىندى. مىسالى، ابايدىڭ ەتيكا تانىمىنا ارنالعان ديسسەرتاتسيا - ابايدىڭ تولىق ادام ىلىمىنەن تىس الىنىپ قارالۋىنان دا ءوز ماقساتىنا جەتپەي قالۋى، اسىرەسە، كوكپ وك كوسموپوليتيزم تۋرالى قاۋلىسى العا قويعان تالاپتىڭ ىرقىنان شىعا الماۋى دا سول تۇستىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى قۇبىلىس ەكەنى بەلگىلى.

اباي ويشىلدىق جايىنان وزىنە- ءوزى باعا بەرگەن ولەڭىندە:

وكىنىشتى كوپ ءومىر كەتكەن ءوتىپ،

وتكىزدىك ءبىر نارسەگە بولماي جەتىك.

ويشىلدىڭ مەن دە ساندى ءبىرىمىن دەپ،

تالاپ، ويسىز، ماقتاندى قالدىڭ كۇتىپ. (1886)

ۇلگىسىز جۇرت ۇيرەتىپ قالدى كەيىن،

كوپ ناداندار وزىنە تارتار

 

بەيىم. (1957, I توم، 56-بەت)

 

دەپ، وزىنە قىرىق ءبىر جاسىندا ويشىلداردىڭ ءبىرىمىن دەگەن باعا بەرەدى. ويشىلداردىڭ ءبىرى بولسام دا، ونەردىڭ ءبىر سالاسىنا «وتكىزدىك ءبىر نارسەنى بولماي جەتىك» دەپ وزىنە- ءوزى سىن ايتاتىنى بار. شىنىندا، اباي اقىندىق ونەرگە قىرىق جاسىنان كەيىن عانا قۇلاي بەرىلىپ، ويشىلدىقتىڭ قولجەتپەس بيىگىنە سامعاي كوتەرىلدى.

اباي ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى تۇسىندا وي قورىتىندىسى رەتىندە 1902 -جىلعى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن اتاقتى ءپالساپالىق ليريكاسىن جازدى.

وندا ادامزات دۇنيەتانىمىنداعى شەشۋشى ماسەلە - جاراتۋشى يە مەن ونىڭ ءسوزى قۇراندى جانە پايعامباردىڭ جولىندامىز دەگەن ۇستانىمىن اشىق جازدى.

شىندىق نەگىزىندە وسىلاي بولسا دا ءارى ونى اباي ءوز تانىمىنىڭ ىرگەتاسى رەتىندە مالىمدەپ وتىرسا، قازاق فيلوسوفتارى ابايدىڭ وسى دۇنيەتانىمدىق الەمىن كەڭەستىڭ توتاليتارلىق يدەولوگياسىنا بەيىمدەپ، اباي ماتەرياليست، اتەيست دەپ تانىتىپ، قالىڭ وقىرماندى وسى زاتشىلدىق تانىمعا ۇيىتتى. بۇعان ناقتى مىسال، 1954 -جىلى پروفەسسور ق. بەيسەنبييەۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى رەتىندە «ميروۆوزرەنيە ابايا» دەگەن مونوگرافياسى جاريالاندى. اباي ماتەرياليست، اتەيست دەگەن قورىتىندى رەتىندە بەرىلگەن وي- تانىم سول تۇستاعى قوعامدىق سانادا بىردەن- ءبىر عىلىمي ۇستانىم رەتىندە، بىردەن- ءبىر دۇرىس دۇنيەتانىم دەپ باعالانىپ، وقىرمان ساناسىنا ءسىڭىرىلىپ جاتتى. جاستار دۇنيەتانىمى ماتەرياليستىك، اتەيستىك نەگىزدە قالىپتاسىپ، ابايدى تانىپ- بىلۋدە دە وسى زاتشىلدىق باعىتتا ءوربىپ جاتتى.

اباي مۇراسىن، ونىڭ اسا كۇردەلى ءپالساپالىق دۇنيەتانىمىن تانىپ- بىلۋدەگى قول ارتقان جەتىستىگىمىز وسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەنى اباي مۇراسىن تانىپ- بىلۋدەگى ءۇشىنشى كەدەرگى دەگەن پىكىردى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل اسا كۇردەلى ماسەلە، ياعني ويشىل حاكىم ابايدىڭ ءپالساپالىق دۇنيەتانىمى كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا ماتەرياليستىك، اتەيستىك تانىم نەگىزىندە بارلىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كەڭ تۇرعىدان تولاسسىز ناسيحاتتالىپ وقىرمان اتاۋلىنىڭ وي- تانىمىنا بىرتىندەپ ءسىڭىپ جاتتى.

ال بۇگىندە كۆانتتى فيزيكتەر وزدەرى نەگىزىن سالعان ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىمدى تەرىستەپ، الەمدى ماتەريا بيلەمەيدى، ۇلى سانا بيلەيدى دەگەن جاڭا دۇنيەتانىمعا تابان تىرەدى. كۆانتتى فيزيكتەردىڭ كوشباسشىسى نەمىس عالىمى ماكس پلانك «عالامدى جوعارى سانا بيلەيدى. كۇللى الەم ونىڭ كوزگە ىلىكپەس قۋاتى مەن ءوزارا بايلانىستا» دەگەن وي بايلامىنا كەلدى. كۇللى ماتەريا اتومداردان، ال اتومدار ەنەرگەتيكالىق ورىستەن تۇراتىنىنا كوز جەتكىزدى. كۇللى ماتەريالدىق الەم قوزعالىس ۇستىندەگى ەنەرگەتيكالىق تىلسىم ورىسىنەن تۇراتىنىن، ول ەنەرگەتيكالىق ءورىس بىزگە، ءبىز وعان اسەر ەتىپ تابيعي بايلانىستا بولاتىنى انىقتالدى.

ەندىگى ماقسات كەدەرگىدەن ارىلۋدىڭ جولى - الەمدى ۇلى سانا بيلەيدى دەگەن ۇلى، ءتۇبىرلى وزگەرىس جولىنا ءتۇسىپ، اباي دۇنيەتانىمىن وسى يدەيالىق باعىتىمىزعا اينالدىرۋدا جاتىر. وسىدان تۋىندايتىن ەكىنشى ءبىر كۇردەلى مىندەت قالىڭ وقىرمان قاۋىمدى ەسكى زاتشىلدىق تانىم نەگىزىنەن ارىلتۋ جولىندا ۇزاق ۋاقىت ناسيحاتتىڭ كورىگىن باسا تۇسۋگە، تالاسسىز عىلىمي ناسيحاتقا جول بەرۋ مىندەتىنە تىرەلەمىز.

ويتكەنى، زاتشىلدىق، قۇدايسىزدىق ەسكى تانىمىنان ارىلۋ، بىرىنشىدەن، الەمدى ۇلى سانا بيلەيدى دەگەن جاڭا تانىمدى ساناعا ءسىڭىرۋ، ورنىقتىرۋ اسا قيىن ىسكە اينالىپ وتىر. ەسكى دۇنيەتانىمنان ارىلۋ، جاڭا دۇنيەتانىمدى ساناعا ەندىرۋ جولى، اسىرەسە، ەۋروپالىقتار مەن رەسەيلىكتەر ءۇشىن ۇزاققا سوزىلماق. سەبەبى، حⅵعاسىردان بۇگىنگە دەيىن بەس عاسىر مەرزىم ىشىندە ولاردىڭ وي- ساناسى، دۇنيەتانىمى ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە قالىپتاسىپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعان. مۇنداي سانانىڭ وزگەرۋى - قيىننىڭ قيىنىنا اينالارى انىق.

رەسەيگە بودان بولعان قىرىق جەتى تۇرىك حالىقتارىنىڭ جيىرما جەتىسى وتارلاۋ ساياساتىنا ۇرىنىپ، جۇتىلىپ كەتسە، قالعان جيىرماسى جەتپىس ءتورت جىلداي كەڭەستىك بيلىك ۇستانعان ماتەرياليستىك، اتەيستىك ساياساتتىڭ قىسىمىنا تۇسسە دە، ۇلتتىق ءداستۇرى مەن دىنىنەن، اتا- بابا سالتىنان مۇلدەم قول ءۇزىپ كەتكەن جوق. سول سەبەپتى، بۇكىل تۇرىك حالىقتارى تۇگەلدەي الەمدى ۇلى سانا بيلەيدى دەگەن جاڭا دۇنيەتانىمىنا ەۋروپالىقتاردان بۇرىنىراق تۇسە الادى.

ويتكەنى، وتارلاۋ قاسىرەتىنە قاتتى ۇرىنعان قازاق حالقى، بۇگىندە ونىڭ جاس ۇرپاقتارى يسلام جولىنا تۇتاس بەت بۇرعانىن ەشكىم دە تەرىستەي الماسا كەرەك.

وسى سەبەپتەردى ەسكە الا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا قۋاتتى سالاسى سانالاتىن اباي تانۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن عىلىمي زەرتتەۋلەر وندا ءورىس العان ەسكى دۇنيەتانىمدى تەرىستەپ، اباي تانۋدىڭ جاڭا دۇنيەتانىمى نەگىزىندە ءتۇبىرلى وزگەرىسكە تۇسپەي تۇرا المايدى دەمەكپىز. سوندا عانا اباي دۇنيەتانىمىنداعى ەسكى كەدەرگى الىنىپ، ماسەلە ءتۇيىنى ءتۇبىرلى جاڭا تانىم تۇرعىسىنان شەشىلۋگە بەت الماق.

مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، پروفەسسور، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار