گرەكتەر ءبىزدىڭ ەلگە سوعىس اشار ەدى... - وڭايگۇل تۇرجان

 استانا. قازاقپارات. عىلىم جولىندا ءھام اۋدارما ىسىندە ۇلكەن ىزدەنىستەرگە قادام جاساعان قازاقتىڭ اتاقتى اقىن قىزى وڭايگۇل تۇرجانمەن پىكىرلەسۋ ەنشىمىزگە بۇيىرعان بولاتىن. قالامگەر الەمدىك مادەنيەت پەن ۇلتتىق ادەبيەت جايىنداعى تەرەڭ ويلارىمەن ءبولىستى.
None
None

- سىن جانرىندا ءساتتى قادامعا بارعان ستەفان سۆەيگتىڭ ەڭبەگىن الاشتىڭ ءيسىن اڭقىتىپ قازاقشى سويلەتتىڭىز. ءبىزدىڭ قوعامدا كەنجەلەپ قالعان اۋدارما ءىسىنىڭ وزەكتىلىگى جايىندا نە ايتاسىز؟

- اۋدارما ءىسى جايلى ايتا بەرۋگە بولادى عوي، ءبىراق، مەنى ويلاندىراتىنى - ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنىڭ شەت تىلىنە اۋدارىلۋ ماسەلەسى. ءبىز قازىر «الەمدىك وقىرماندار» ساناتىندا عانامىز. الەمدىك قالامگەرلەر قاتارىندا ءالى جوقپىز. الەمدىك تىلگە اۋدارىلعاندار بار. ءبىراق ولاردى دۇنيە ءجۇزى وقىرماندارى بىلمەيدى. الەمگە ءوزىمىزدى وقىتۋ جاعىنان ەڭ سوڭعى ورىنداردىڭ بىرىندە شىعارمىز. اعىلشىن تىلدىلەر ءوز الدىنا عوي، يسپان تىلدەس حالىقتاردىڭ دا جۇلدىزى جوعارى. ءتىپتى جاپون جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن باياعى ستۋدەنت كەزىمىزدە وقىپ تامسانىپ ءجۇرۋشى ەدىك، ولار ءالى كۇنگە دەيىن ءبارىمىزدى تامساندىرۋدا. قالاي جول تاۋىپ كەتەدى سولار، تاڭىم بار.

قاي مەملەكەتتىڭ بولسىن، ءبىر اۆتورى تانىلسا بولدى، جەر شارىنىڭ وقىرماندارى سول ەلگە جالت قارايدى. سوسىن سول اۆتوردىڭ كەلەسى شىعارماسى ناشار بولسا دا، ونى ساتىپ الىپ، وقىپ شىعادى. وقىرماننىڭ ءبارى بىردەي تالعامپاز ەمەس. ءبىراق، ءسانقوي. مودنىي بولعىسى كەلەدى. موداعا اينالعان اۆتوردىڭ كىتابىن وقيدى. اتاعى جەر جارىپ بارا جاتقان سوڭ حارۋكي مۋراكاميدىڭ بىرنەشە كىتابىن وقىپ شىقتىم. ادام تاڭقالاتىن ەشتەڭەسى جوق. ءتىپتى «وحوتا نا وۆەتس» دەگەندى ارەڭ ءبىتىردىم.

- قازاقتىڭ قاي اۆتورىن قانداي تىلگە اۋدارعان كەزدە مول قارجىعا كەنەلۋگە بولادى؟

- مول قاراجات اكەلەتىن دۇنيە بىزدە از ەمەس. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «شىڭىراۋى» دا، «كۇي» پوۆەسى دە، ءتىپتى باياعىدا جازىلعان «گالستۋك ساتۋشى قىز» دەگەن شاعىن اڭگىمەسى دە، تولەن ابدىكوۆتىڭ «وڭ قولى» دا، دۋلات يسابەكوۆتىڭ «ەسكەرتكىشى» دە، اكىم تارازيدىڭ «قورقاۋ جۇلدىزى» دا، قايسى ءبىرىن ايتايىن، تولىپ جاتىر. ءبىز ءوزىمىزدىڭ سوڭعى ءجۇز جىلداعى جانە وعان دەيىنگى دە ادەبي پروتسەسىمىزدە بوس ءسوز ايتقانىمىز جوق. سولاي بولا تۇرسا دا، بىزدە الەمدىك دەڭگەيدەگى پيار جوق. ال الەمدىك پيار اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى. قازىرگى ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ نە ءۇشىن كەرەك بولىپ جاتقاندىعىن وسى ءبىر عانا مىسالدان- اق تۇسىنۋگە بولادى.

وركەنيەتتى ەلدەردە كىتاپقا وقىرماندى بىردەن تارتىپ الاتىن تاقىرىپ قويۋدىڭ ءوزىن جاھاندىق كىتاپ نارىعىنداعى ۇلكەن ماسەلە دەپ قاراستىراتىن زەرتتەۋشىلەر دە بوي كورسەتە باستادى. ويتكەنى ۇتىمدى تاقىرىپ - كىتاپتىڭ جارناماسى ىسپەتتى قىزمەت اتقارادى.

«كوبو ابە «پاراسات مايدانىن» وقىسا، تولەن ابدىكوۆكە تاڭ قالار ەدى»

- تولەن ابدىكتىڭ «پاراسات مايدانى» مەن كوبو ابەنىڭ «بوتەن بەت» اتتى شىعارماسىنان ۇلكەن ۇقساستىقتى كورەم. قالاي ويلايسىز؟

- ءيا، ۇقساس. «پاراسات مايدانىنىڭ» كەيىپكەرى ءبىر قاراعاندا كۇندەلىك جازىپ وتىرعان سياقتى. ال شىن مانىسىندە ول ءوزىن زەرتتەپ جۇرگەن ادامعا ۇقسايدى. قازىرگى وقىرمان جايما- شۋاق سەزىمدەر ليريكاسىنان گورى، شوشىندىراتىن شىعارمالارعا قۇمار. ءبىر جەردە ءورت بولىپ جاتسا، ادام سولاي قاراي جانۇشىرا جۇگىرەدى ەكەن. نە ءۇشىن؟ ءوزى دە بىلمەيدى. «پاراسات مايدانى» ادام ساناسىنىڭ ىشكى ورتىنە ورتەنىپ تۇرعان شىعارما. وقىپ وتىرىپ، كەيدە شوق باسىپ العانداي ەمەس، شوقتىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي قينالاسىز. ءبىراق قينالدىم ەكەن دەمەيسىز، ءوزىڭىزدى قيناي تۇسكىڭىز كەلگەندەي ءارى قاراي وقيسىز. شوقتىڭ ۇستىمەن جۇرگەن سىزگە ۇنايتىن سياقتى. ءبىز كەزىندە دوستويەۆسكيدىڭ شىعارمالارىندا ۇرەيلەنە وتىرىپ وقىعانبىز. ۇرەيلەنگەن سايىن قۇنىعا تۇستىك. بۇل قازىرگى زامان ادامىنىڭ پسيحولوگياسى دەرسىز. جوق. ادام باياعىدان سولاي. كونە گرەك تراگەدياسىن وقىپ كورىڭىز. ءتىپتى اريستوتەل ايتادى: «تراگەديا ادامنىڭ جاندۇنيەسىن ەمدەيدى» دەيدى. مەن ونى ادام شوشىنۋ ارقىلى جاڭارادى دەپ ۇقتىم. ايازدى كۇنى ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرىپ، اۋرۋىنان ايىققاندار بار.

«پاراسات مايدانى» وزىمىزگە جاڭاشا قاراۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەن شىعارما. ك. ابە - مەنىڭ سۇيىكتى جازۋشىم. قاي شىعارماسى دا مەنى بەيجاي قالدىرعان ەمەس. «بوتەن بەت» - عاجاپ دۇنيە. ال، وسى ەكى شىعارمانىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق ءجاي عانا ۇقساستىق ەمەس، ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعان جاعداي. ۇقسايدى ەكەن دەپ وقىماي تاستاي المايسىز، كەرىسىنشە، ۇقسايدى ەكەن دەپ، ودان سايىن قۇنىعا وقيسىز. ە. حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىزىن» جانە ش. ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەتىن» سالىستىرا وقىپ كورىڭىز.

«پاراسات مايدانى» دا، «بوتەن بەت» تە ادامتانۋ عىلىمىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان دۇنيەلەر دەر ەدىم. ايىرماشىلىعى - «بوتەن بەتتى» الەم وقىپ وتىر، «پاراسات مايدانىن» ءسىز بەن ءبىز عانا. كوبو ابە «پاراسات مايدانىن» وقىسا، تولەن ابدىكوۆكە تاڭ قالار ەدى.

قازىر پسيحولوگيالىق باعىتتاعى دۇنيەلەر جاقسى وقىلادى. ويتكەنى ادامتانۋ دەگەن ماسەلە بۇعان دەيىن ءدال قازىرگى دەڭگەيگە شىعارىلىپ زەرتتەلگەن جوق. ادامزات ادام دەگەن ۇعىمعا ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى انىقتاما بەرە الماي كەلەدى. ءتىپتى ادام ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن بەلگىلى ءبىر ەرەجەنىڭ ىشىنە سىيعىزىپ تا ايتا العان جوق. ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا ادامنىڭ شىن مانىسىندەگى تولىققاندى انىقتاماسى بولا الماۋدا. كونە داۋىردەگى پلاتون مەن ديوگەننىڭ اراسىنداعى مىنا ءبىر اڭگىمە ءالى دە تاريحتىڭ ەسىندە: پلاتون: «ادام دەگەنىمىز - قۇس سياقتى ەكى اياعى بار، ءبىراق قاۋىرسىنى جوق حايۋاناتتاردىڭ ءبىرى» دەپتى. سول كەزدە ديوگەن تاۋىقتىڭ بار ءجۇنىن جۇلىپ- جۇلىپ الىپ، تىريتىپ «سەنىڭ تۇجىرىمىڭشا - ادام دەگەنىمىز وسى عوي» دەسە كەرەك. پلاتون ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن ءبىلىپ، «ادام دەگەنىمىز قاۋىرسىنى جوق، ءبىراق تىرناعى بار ەكى اياقتى حايۋانات» دەپ تۇزەتكەن دەيدى. ءبىراق، ارينە، ادام دەگەنىمىز بۇل دا ەمەس ەكەندىگى تۇسىنىكتى.

سونىمەن ادام دەگەنىمىز كىم؟ وعان عارىشتىق- اقپاراتتىق داۋىرگە جەتتىك دەپ وتىرعان ءبىزدىڭ دە ناقتى انىقتاما بەرە قويۋىمىز ەكىتالاي. دۇرىسىن ايتقاندا بەرە المايتىنىمىز انىق. سوندىقتان دا قازىر «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ پسيحولوگيالىق- تانىمدىق دۇنيەلەردىڭ كەلۋىنە ىقپال ەتۋدە. ادام شىن مانىسىندە ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلگەن كۇنى قۇدايدى مويىنداماي كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى دە ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەندىگىمىزدى بىلمەيمىز. ونى ءبىلۋ قۇقىعى بىزدە جوق. ءبىراق شارق ۇرىپ سول سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدەمىز.

قازىر الەمدىك پروزادا «ودنورازوۆايا ليتەراتۋرا» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. جاھاندىق وقىرماننىڭ ءبىلىمدى قابىلداپ، ءتۇيسىنۋ جىلدامدىعى ارتتى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شاپشاڭدىقتاعى ءوز ەكپىنىنە ءوزى يە بولا الماي بارا جاتقان ەلدەر كلاسسيكالىق دۇنيەلەرىمەن قوسا، ءبىر- اق رەت وقىلاتىن ادەبيەتتەردىڭ ءداۋىرىن دە جانتالاسا باستاپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە تارالىمى ءبىز ءۇشىن باس اينالدىراتىن سانعا جەتكەندەرى دە از ەمەس. «ءبىر- اق رەت وقىلاتىن» دەگەن ۇعىم - كىتاپتىڭ ناشارلىعى دەگەن ۇعىمدى ەمەس، اسىعىس جۇرتتىڭ تەز وقىلاتىن شىعارمالارعا دەگەن قۇشتارلىعىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعاندىعى، قالامگەردىڭ وقىرماندى باسقا قالامگەردەن «تارتىپ الۋىنىڭ» بىردەن ءبىر امالى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ياعني، شىعارماشىلىقتاعى بيزنەستىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇنداي شىعارمالاردى ناشار دەپ ايتا المايسىڭ، ولاردىڭ وزىندىك كوركەمدىگى، تىلدىك- ستيلدىك ەرەكشەلىگى بار، يدەياسى مەن وقيعالارى جاڭا، كەيدە سەنىمسىزدەۋ، ءبىراق شاپشاڭ دا تارتىمدى. قازىرگى جاھان ادەبيەتىندە تابيعاتتى سۋرەتتەۋگە جارتى بەت ارنايتىن بۇرىنعى ستيل جوق، كەرىسىنشە وقيعالار ءبىر سويلەمنىڭ ىشىنە سىيىپ كەتەتىن تابيعاتتىڭ ىشىندە ءبىرىن ءبىرى كيمەلەپ، كەيىپكەرلەر تەز- تەز ورىن اۋىستىرىپ، شىعارما ىشىندەگى قوزعالىستار قازىرگى جىلدامدىققا ىلەسىپ وتىرادى.

«اۋىرتپالىقتى سەزىنبەيتىن قۇدايلار عانا...»

- ءسىز ولەڭدى نە ءۇشىن جازاسىز؟

- مەن ولەڭدى جازبايمىن. جازعىم دا كەلمەيدى. ولەڭ پايدا بولادى. پايدا بولعان سوڭ، امال جوق جازىلادى. ون جىلداي جازباي كەتكەن كەزىم بولدى. ءبىراق، سول ون جىل بويى كوڭىلىمنىڭ ءبىر بۇرىشى قيراپ جاتقانداي كۇيدە ءجۇردىم. امال جوق قولعا الدىم، سودان كەيىن عانا كوڭىل كۇيىم جاقسارعانداي بولدى. ءبىراق، ءبىر ولەڭ جازىپ كوتەرىلگەن كوڭىل ۇزاققا سوزىلمايدى. 3-4 كۇننەن كەيىن قايتادان قۇلازي باستايسىڭ. وسىعان قاراپ- اق ولەڭنىڭ نە ءۇشىن جازىلاتىندىعىن تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار.

- ءبىر ولەڭىڭىزدە «تاريحتىڭ شىمىلدىعىن اشىپ قالسام، ماحامبەت باسسىز وتىر ەكەن مۇندا» دەپ جىرلايسىز. جالپىلاما جايىلساق، بۇگىنگى «ماحامبەتتەردىڭ» باسى ورنىندا ما؟

- ماحامبەتتىڭ ءداۋىرى مەن بۇگىنگى ءداۋىردى سالىستىرۋعا بولمايدى. ماحامبەتتىڭ كەزىندەگى ماسەلە اشىق. ياعني، تاۋەلسىزدىك. ال قازىرگى كەزەڭ جايلى ايتاتىن بولساق، ورىس ويشىلى ن. بەرديايەۆتىڭ ءسوزىن العا تارتقىم كەلەدى: «مەملەكەتتىڭ مىندەتى - وسى ەلدە جۇماق ورناتۋ ەمەس، ەلدىڭ ءىشىنىڭ توزاققا اينالىپ كەتۋىن بولدىرماۋ». ءار مەملەكەت ءوز جەرىندە جۇماق ورناتپاسا دا ءوز ەلىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاپ، حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرىپ، حالقىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن عالامدىق جارىستى باستاپ كەتكەلى قاشان. وسىنداي قىم- قۋىت شارۋانىڭ ىشىندە بىردەڭە دۇرىس بولمادى دەپ اشىق اڭگىمە ايتقانداردىڭ باسى كەتىپ جاتىر دەي المايمىن.

ديريجەر قانشا مىقتى بولعانىمەن، مۋزىكانتتار ناشار بولسا، وركەستردىڭ ۇلى شىعارمالاردى ومىرگە كەلتىرە الماسى بەلگىلى. ءبىزدىڭ حالىق ناشار دەي المايمىن. ءبىراق جالقاۋلاۋ ەكەندىگىمىزدى قىتايعا بارعاندا ءتۇسىندىم. ولار تاڭعى ساعات تورتتە تۇرىپ الادى ەكەن. سوسىن قۇمىرسقاشا تىرباڭ- تىرباڭ، جەر تىستەپ، جوقتان بار جاساپ، ءتىپتى ءۇستى- باستارىنا دا قارامايدى، ايتەۋىر عۇمىر كەشەدى ەكەن. سولاردىڭ كوشەسىنەن بىزدەردەگىدەي ۇستەرىنە توگىلدىرىپ كويلەك كيىپ كەتىپ بارا جاتقان ايەل زاتىن كورمەپپىن. بارلىعى ات ۇستىندە جۇرگەندەي. شاشتى قيىپ، بەلدى بۋىپ، جالاڭداپ شاۋىپ جۇرگەن بىرەۋ. ولاردا جايباراقاتتىق دەگەن ۇعىم جوق- اۋ دەيمىن. ءتىپتى «باقىتتىسىڭ با؟» دەسەڭ، «ول نە؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن.

راس، ەل، جەر دەگەن ۇلكەن ماسەلەلەرگە ءبىز الاڭداۋلىمىز. بىزدە پاتريوتتىق سەزىم وتە جوعارى دەر ەدىم. جاۋىنگەرلىك رۋح تا باسىم. ول سولاي بولۋى كەرەك. بۇل جەرى ۇلكەن، حالقى از ءبىز سياقتى حالىقتارعا ءتان قاسيەت بولسا كەرەك. الاڭسىز وتىرۋ دەگەن - ازاتتىعىڭدى قولدان بەرۋ دەگەن ءسوز. ازاتتىق قاشان دا عالامدىق ساياسات جەلىنىڭ وتىندە. بەيبىت ءومىردىڭ قاسىندا قاۋىپ- قاتەر قاتارلاسا شاۋىپ كەلە جاتادى عوي.

دەگەنمەن، ادام قانداي بوستاندىقتى الىپ جۇرە الاتىن بولسا، وعان سونداي دەڭگەيدەگى بوستاندىق قانا بەرىلۋى ءتيىس. شەكسىز بوستاندىققا شاقىراتىندار بار. شەكسىز بوستاندىق دەگەنىمىز - ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك الماۋ دەگەن ءسوز. شەكسىز بوستاندىق جان باسپاعان ەلسىز دالا سىندى. تيىمسىزدىگىن كورگەننەن كەيىن، ول دالادان ادامزات العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان سوڭ، ەندى قايتىپ كەلمەستەي بولىپ كوشىپ كەتكەن. ويتكەنى شەكسىزدىك، قاي ماعىناسىندا بولسا دا، ادامدى جۇتىپ جىبەرەدى. ادام بالاسى شەكسىز بوستاندىقتان سەسكەنەدى. سوندىقتان دا ول ءۇي سالىپ، سونىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەدى. بۇل ءسوزىمدى بۇرىن دا ايتقانمىن. سولاي ەكەندىگىنە قازىر كوزىم جەتە ءتۇستى.

ءومىر ءسۇرۋ دەگەن دە ونەر. ال ونەردىڭ وڭايى جوق. ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا دا ءومىر ءسۇرۋ وڭاي بولماعان. بىزگە قايدان جەڭىل بولسىن. ءبىز قاي اسقاردى باعىندىرساق تا، جەڭىل ومىرگە دايىندالماۋىمىز كەرەك. جەڭىلدىككە دايىندالۋ - جەڭىلىس تابۋدىڭ باستاۋى بولىپ شىعادى. اۆستراليالىق فيلوسوف ز. فرەيدتىڭ ايتقانى بار، ول كىسى جاراتىلىستىڭ جوسپارىندا ادامدى باقىتتى ەتۋ دەگەن نيەت مۇلدەم جوق دەيدى. باقىتتى بولۋىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگى ءبىزدىڭ ادامدىق قۇرىلىمىمىزدىڭ وزىندە شەكتەلىپ قويىلعان دەيدى. ال نەمىس ويشىلى شوپەنگاۋەر دەگەن كىسى ءتىپتى ودان دا جامان قىلىپ ايتادى، ول «اۋىرتپالىقتى سەزىنبەيتىن قۇدايلار عانا» دەيدى.

- دوسپانبەت جىراۋدىڭ ولەڭىن ءپالساپالىق تۇرعىدا تالداۋ ارقىلى عالىمدىق قابىلەتىڭىزدى تاعى ءبىر دالەلدەدىڭىز. وسىنداي ريتوريكالىق ولەڭدەردى تالداۋعا لوگيكامىزدىڭ جەتپەي جۇرگەنىنە وكىنبەيسىز بە؟

- قانداي دا ءبىر شىعارمانى تالداۋعا ادامنىڭ جاڭاشا كوزقاراسى كەرەك. كەيدە قانداي دا ءبىر شىعارمانى تالداۋعا كىرىسۋ ءۇشىن سول شىعارمانىڭ تەك ءبىر عانا جولىنداعى وي ۇناپ قالۋى مۇمكىن. مەنىڭ دوسپامبەتتى زەرتتەۋگە كىرىسۋىمە ىقپال ەتكەن - ونىڭ «وكىنبەن» دەگەنى ءسوزى. ءبىراق مەن ونىڭ سول «وكىنبەنىنىڭ» استارىنان سۇمدىق، ادام بالاسى كوتەرە الماس وكىنىشتى كورىپ قالدىم. سونى قازعانىم عوي. ول سوندا قانداي وكىنىش، «وكىنبەننىڭ» استارىنا ول قالاي جاسىرىنىپ تۇر، بۇل تۋرالى دوسپامبەتتى زەرتتەۋىم ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. ونىڭ «قالاعا قابىلان جاۋلار كىرگەي مە؟ قابىرعادان دۇسپان جالداپ جۇرگەي مە؟» دەگەن جولدارىنان اسىعىس ءوتىپ كەتكەن ەدىم. سول اسىعىستىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندامىن.

ال جالپى ساراپتاما- تالداۋ دەگەن ماسەلەگە كەلەتىن بولساق جانە ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا وراي «ريتوريكالىق ولەڭدەردى تالداۋعا لوگيكامىزدىڭ جەتپەي جۇرگەنىنە» وكىنەتىن- وكىنبەيتىنىمىز تۋرالى ايتساق، بۇل - اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. لوگيكامىز جەتپەي جۇرگەن جوق شىعار. لوگيكا بولادى عوي. بار عوي. ءبىراق، ادەبيەت جانە سىن - ەشكىمنىڭ موينىنا مىندەتتەلگەن جۇمىس ەمەس. اركىم ونى ءوز ەركىمەن اتقارادى. بۇل - وتە اۋىر جۇمىس. تەگىن اتقارىلاتىن جۇمىس. سوندىقتان دا نەگە بىزدە سىن جوق، نەگە تالداۋ جوق دەگەن سۇراقتى كىمگە قاراتىپ ايتۋ كەرەكتىگىن مەن بىلمەيمىن. ءدال قازىرگى ادەبيەت قارجىدان قاعىلعان كەزەڭدە، مۇنداي دۇنيەلەردى جازباسا تۇرا المايتىن جاعدايعا جەتكەندەر عانا قولعا الادى. ال سىن كەرەك، تالداۋ كەرەك دەپ ىسكە كىرىسەتىن پاتريوتتىق ءىس- قيمىل ادەبيەتكە جۇرمەيدى.

- قالامداستارىڭىز ەسەنعالي راۋشانوۆ پەن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلىنا قانداي كىتاپ وقۋعا كەڭەس بەرەسىز؟

- ول ەكەۋىنىڭ وقىماعان كىتابى بار دەيسىڭ بە؟! دەگەنمەن جاستاردى ۇزبەي وقىپ تۇرۋعا ولارعا دا، وزىمە دە كەڭەس بەرەر ەدىم. باياعىدا ءابدىلدا تاجىبايەۆ 70 تەن اسقان شاعىنداعى ءبىر سۇحباتىندا «مەن جاستاردان كوبىرەك ۇيرەنەمىن» دەگەنى بار ەدى. ول راس. جاستار جاڭالىققا قۇمار. جاسامىستار كونەنى اڭسايدى. ەكەۋى دە كەرەك. جاستارعا «ۇلكەندەردەن ۇيرەنىڭدەر» دەپ ءجيى ايتامىز عوي. جاسامىستارعا دا «جاستاردان ۇيرەنىڭدەر»، «جاستاردى وقىڭدار» دەگەندى ءجيى ايتۋىمىز كەرەك.

ويتكەنى جاس بولسىن، جاسامىس بولسىن، ولاردىڭ ءبىر- بىرىنە ۇيرەتەرى كوپ. ادامدىق قارىم- قاتىناستاردىڭ ەنەرگەتيكاسى كۇشتى بولادى. ءاربىر جەكە تۇلعا وزىندىك ميسسياسىمەن جۇرەدى. اسىرەسە، ولاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە دارىندى ادامدار ءبىرىن ءبىرى وياتا الۋ قابىلەتىنە يە. سوندىعىنان دا دارىندى ادام - جاراتىلىستىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتقا بەرگەن بايلىعى.

ال «جەكە تۇلعا» ۇعىمى ۇجىم، پارتيا، حالىق، ارميا، مەملەكەت دەگەن زور تۇسىنىكتەردىڭ كولەڭكەسىنەن سىعالاپ قانا جۇرسە نەمەسە سول تۇسىنىكتەردىڭ استىندا جانشىلىپ قالسا، قوعام كوپ نارسەدەن ۇتىلىس تابادى. ادامزات عۇمىرىنىڭ كوشىندە ەشتەڭە بەرمەگەن، ءىشى قۋىس بوس عاسىرلار دا كوپ. ول عاسىرلار ءوز دارىندارىن اسىراي الماي، ولاردى تۇرمىس تاۋقىمەتىنىڭ استىندا نەمەسە قىرعىن سوعىستاردىڭ كەزىندە ءولتىرىپ العان بولۋلارى دا مۇمكىن. سونداي عاسىرلار تاريحقا كىرمەي قالدى. بۇل تۇرعىدا قازاقتىڭ جوعالتقانى كوبىرەك ەكەنى ءسوزسىز.

«گرەكيا ءبىزدىڭ ەلگە سوعىس اشار ەدى»

- جاس دەمەكشى، ومىردەن جاستاي وتكەن اسا دارىندى سەرىكبول قوندىباي تۋرالى جازعان پەساڭىزدا كەلتىرىلگەندەي «ميفتىڭ ءتۇبى - اقيقاتقا» اينالۋ ءۇشىن الاش قوعامى سەرىكبولدىڭ ءىلىمىن تولىق يگەرۋ كەرەك قوي. بۇل جەتىستىككە قاشان جەتەمىز؟

- ءيا، بۇل پەسام ماڭعىستاۋدا ءبىر اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە قويىلدى. استانا مەن الماتى تەاترلارىنا ۇسىنعانىم جوق. «ماحامبەتكە بارار جول» دەگەن پەسامدى اتىراۋ تەاترى قويدى دەپ ەستىدىم. ودان باسقالارى ءوزىمنىڭ قورجىنىمدا جاتىر.

ال سەرىكبول جايىنا كەلسەك، بۇل - ءىرى قۇبىلىس. تەك قازاق ميفولوگياسىنا عانا ەمەس، عالامدىق ميفلوگيادا ۇلكەن جاڭالىق اشقان عالىم. ول مىنا ينتەرنەتى بار زامانعا ىلىگە الماي، ميفولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ تالايىنا قول جەتكىزە الماي قالدى. وعان ىلىككەندە، كۇللى سيۆيليزاتسيانىڭ باياعىدان بەرگى ايتىپ كەلە جاتقاندارىن الاساپىران قىلار ەدى. الەم ميفولوگتارى سول كۇنى سەرىكبولدىڭ قاسىنان تابىلار ەدى. نەمەسە گرەتسيا ءبىزدىڭ ەلگە سوعىس اشار ەدى. ءبىر عانا مىسالىن ايتايىن. گرەك اڭىزدارىنداعى اپوللوننىڭ ارعى تەگى - كونە تۇركىلىك. كۇلمەي- اق قويىڭىز. سەرىكبول مۇنى دالەلدەدى. ءتىپتى بۇلتارتپاس دالەلدەر تاپتى. ءبىراق ونىڭ بۇل گيپوتەزاسى تەك ءوز ورتامىزدا عانا قالدى. سول جايىندا الەمدىك دەڭگەيگە ايتپاق بولىپ مەن زەرتتەۋ ماقالا جازدىم. اپوللونعا قاتىستى سەرىكبول بىلمەي قالعان جاڭا دەرەكتەر مەن بولجامدار قوستىم. كولەمى 2 باسپا تاباقتاي. ونى اعىلشىن تىلىنە اۋدارتتىق. ەڭ بەدەلدى دەگەن Thomson Reuters يندەكسىنە كىرەتىن ءبىر عىلىمي جۋرنالعا جىبەردىك. وعان جىبەرگەن سەبەبىمىز، بۇل يندەكستەگى جۋرنالدارعا شىققان ماقالالار الەم عالىمدارىنىڭ بارىنە قولجەتىمدى بولادى. وكىنىشكە وراي، ءتۇرلى ساراپتامالاردان ءوتىپ، جۋرنالدىڭ وزىنە جەتكەن كەزدە، ولار «تەك قانا س. قوندىباي تۋرالى جازىلعان» ەكەن دەپ كەرى قايتاردى. ەندى ونى باسقا ءبىر جۋرنالدارعا ۇسىنىپ جاتىرمىز. ۋاقىت كورسەتەر.

سەرىكبول قوندىباي، شىن مانىسىندە، ءبىر ءوزى ءبىر اكادەميانىڭ جۇمىسىن اتقارعان ادام. ونىڭ «ارعى قازاق ميفولوگياسىن» وقىپ شىعايىن دەپ قانشا ۇمتىلعانمەن، قاراپايىم وقىرماننىڭ وعان ءتىسى باتپايدى. ونى وقىپ شىعۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق كەرەك، ياعني، كەڭ ءبىلىم كەرەك. مىسالى قيىن ەسەپتەردى شىعارۋ ءۇشىن، ەڭ بولماسا كوبەيتۋ كەستەسىن ءبىلۋىڭ كەرەك قوي، سەرىكبولدى ءبىر- ەكى سويلەمىن وقىپ جىبەرىپ، نەنى ايتىپ وتىرعانىن ءتۇسىنۋىڭ ءۇشىن ونىڭ جاساعان سىلتەمەلەرىن اقتارىپ كەتۋىڭە تۋرا كەلەدى. ەندى سول سىلتەمەلەردىڭ ىشىندە تاعى دا ون شاقتى كۇن وتىرۋ كەرەك بولادى. سەرىكبول ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە «وسى جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشىن اللا تاعالا مەنى ادەيى وسىلاي ارباعا تاڭىپ قويدى. ايتپەسە، كادىمگى دەنىم ساۋ ادام بولسام، مۇنى اتقارۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم دا، قۇلقىم دا بولماس ەدى» دەپ ەدى. ول راس.

تاعى ءبىر ون جىل ءومىر سۇرگەندە ميفولوگيانىڭ وتانى كونە تۇركى ەلى ەكەنىن جەرىنە جەتكىزەتىن ەدى. پۋتيننىڭ «قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى» جوق دەگەنىندەي سوزدەرى ءوز بارىمىزدى تانىتا الماعانىمىزدان شىعىپ جاتىر.

جالپى ءوزىمىزدىڭ ادامزاتتىق قۇنى بار دۇنيەلەرىمىزدى شىعارۋدا جولىمىز تىم جىڭىشكە. وعان ەڭ باستى كەدەرگى - اعىلشىن تىلىنە شورقاقتىعىمىز. مەنىڭ الگى ماقالام اعىلشىن تىلىنە كەرەمەت بولىپ اۋدارىلدى دەي المايمىن. ويتكەنى ول قازاقشا جازىلدى. ونى اعىلشىن مەن قازاقشاعا اعىپ تۇرعان ادام بولماسا، ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىپ شىعۋ قيىن. اۋدارماسى ناشار بولدى- اۋ دەگەن ويدامىن.

«ەرمەك» بولۋعا عانا جارايتىن ادەبيەت ىز- ءتۇزسىز جوعالادى»

- ءوزىڭىز جوعارى وقۋ ورنىندا يميدج، پيار دەگەن زامان تالابىنا ساي ماماندىقتاردان ءدارىس بەرەسىز. قازاق بالاسىن شەتەلگە جارنامالايتىن «ادەبي اگەنتىككە» قانداي ۇسىنىس جاسار ەدىڭىز؟

- ادەبي اگەنتتىك ەڭ الدىمەن شەتەلمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك جانە اينالاسىنا مىقتى اۋدارماشىلاردى جيناقتاي الۋى كەرەك. قازاقشادان اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارا الاتىنداي. سوسىن ولار «ءتىستى» بولۋى كەرەك. ءبىراق نەشە جەردەن ءتىستى بولسا دا، اۋدارما ناشار بولسا، ەشتەڭە دە بىتىرە المايدى. جاھاندانۋ زامانىنىڭ قيقۋىندا باسىنان ءسوز اسىرمايتىن دارەجەگە جەتكەن مەملەكەتتەردىڭ وقىرماندارىن بەرى قاراتۋ ءۇشىن ولارعا ءوز دۇنيەمىزدى ۇسىنۋدىڭ دا پسيحولوگيالىق ءتاسىلىن ءبىلۋ كەرەك. جانە باسقا ەلدەردىڭ ادەبي اگەنتتىكتەرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناس ورناتۋى ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. ارينە، بۇل جەردە تاعى دا قارجى دەگەن ماسەلە بار.

- پروزا مەن پوەزيا ساياسي توڭكەرىس جاساۋعا قابىلەتتى مە؟

- بەلگىلى ءبىر مولشەردە «ءيا!» يساتاي- ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى قۇرالى پوەزيا بولدى. 3 مىڭ، كەيبىر دەرەكتەردە 7 مىڭ ادامدى اتقا قوندىرۋ ءۇشىن «كوتەرىلىسكە شىعايىق!» دەگەن ءجاي ءسوزدىڭ ىقپالى بولماسى انىق. حالىقتى قايراپ اتقا قوندىرا العان - ماحامبەتتىڭ جىرلارى. قازىرگى كەزەڭ - باسقاشا. دەگەنمەن، پوەزيا دا، پروزا دا اقپارات كوزدەرى. ولار توڭكەرىس جاساپ تاستاماسا دا، قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋعا وتە كۇشتى ىقپال ەتە الادى. ەل ءىشىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋعا دا ىقپال ەتە الاتىن قۋاتتى قۇرال.

- دەگەنمەن، كوركەم ادەبيەت قوعامدىق وزگەرىستەر تۋرالى جاڭا يدەيالار ۇسىنا الادى عوي. وعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- مەن بۇل تۋرالى «جاھاندانۋ جانە قازاق ادەبيەتى» دەگەن ماقالامدا كەڭەيتىپ جازعانمىن. ارينە، كوركەم ادەبيەت ءاربىر ءىس- قيمىلدىڭ نەمەسە بولاشاقتىڭ ايقىن تۇجىرىمداماسىن دايىن كۇيىندە ۇسىنا بەرمەس. ونى ساياسي ەليتا دا، بيزنەسمەن دە، ءتىپتى ەشكىم دە ۇسىنا المايدى. بارىنىكى دە - بولجام. ال كوركەم ادەبيەت ايتاتىن بولجامعا زور ماڭىز بەرىلە باستاعاندىعىن دامىعان ەلدەردەگى ساياسي ەليتانىڭ دا، ىسكەر ادامداردىڭ دا كىتاپ وقۋعا ەرەكشە دەن قويعانىنان كورۋگە بولادى. بۇل جاعداي الەۋمەتتىك ساۋالدار ارقىلى ايقىندالىپ وتىر. دەمەك، كىتاپ وقۋ ءداۋىرى، ياعني، وتكەن شاق جاڭا كۇشپەن قايتىپ ورالۋدا.

ادەبي- شىعارماشىلىق ادامىنىڭ كورگىشتىگىن دامۋدىڭ ءار سالاسىنا پايدالانىپ كورۋدى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىسكەرلەرى ءالى قولعا العان جوق. دامىپ كەتكەن ەلدەردەگى دامۋ جايلى اقىلعا سىيىمسىز بولجامدار ايتاتىن جانە ونى ىسكە اسىرۋعا ىسكەر ادامداردى دا، ءتىپتى مەملەكەتتى دە دايىندايتىن ءىرى كورپوراتسيالار اقىن- جازۋشىلاردى، قيالداعىش ادامداردى اقىل- كەڭەسشىلەر رەتىندە قىزمەتكە شاقىراتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز. ولاردا كوركەم ادەبيەت بۇگىنگى تاڭدا ماڭىزدى قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىر. ياعني، ولار كوركەم ادەبيەتتىڭ قوعامدى جەتەلەۋشى قۋاتتى ينتەللەكتۋالدىق كۇش ەكەنىن بۇرىنعىدان دا قاتتىراق سەزىنۋدە. دامىعان ەلدەردىڭ پايدا تابۋدىڭ كوزىن ىزدەگەندە ينەمەن قۇدىق قازىپ كەتەتىن ىسكەرلەرى كىتاپ وقىعاندا، ايتەۋىر قىزىق ءۇشىن ەمەس، جاڭا ءىستى باستايتىن يدەيا ىزدەپ وقيدى.

ادام سەنگىسىز بولىپ كورىنەتىن كەيبىر ۋتوپيالىق يدەيالارىنا مۇقتاج ەكەندىكتەرىن شەتەلدىكتەر ءجيى ايتادى. ۋتوپيا دەگەن ۇعىمدى ءبىز جاعىمسىز ماعىناسىندا قابىلداپ ۇيرەنگەنبىز. ال جاھاندانۋ كوزقاراسىمەن باعامداعاندا، ۋتوپيا دەگەنىمىز - ەرتەڭگى كۇندى جانە الىس بولاشاقتى قالاي قۇرۋ كەرەكتىگى تۋرالى سان قيلى ۇسىنىس، ادام اقىلى بارىپ كورمەگەن جەرلەرگە دەيىن ويدى جەتەلەپ اپارۋ. بۇل نەگىزىنەن كوركەم شىعارمالاردا كورىنىس تابادى.

بۇگىنگى وركەنيەت جەتىستىكتەرىنىڭ تالايى دەرلىك اۋىز ادەبيەتىنەن جانە ودان بەرىدەگى كوركەم شىعارمالارداعى كەيىپكەرلەر مەن وقيعالاردان قازىرگى ومىرگە كوشىرىلدى. ياعني، قيالدا سىزىلىپ، شىنايى ومىردە جۇزەگە اسىرىلدى. دەمەك، كوركەم ادەبيەتى وركەندەگەن ەل - يدەيالار وتانىنا اينالادى.

ال وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن كوزقاراسىمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، ءبىز قازىر كوركەم ادەبيەتكە «بوس ۋاقىتتاعى ەرمەك» دەپ قارايتىن تۇسىنىكتىڭ توڭىرەگىندە قالدىق. جۋرناليستەر سۇحبات العاندا «بوس ۋاقىتىڭىزدا كىتاپ وقيتىن شىعارسىز؟»  دەپ سۇراق قوياتىنىن قايتەرسىڭ. كىتاپ وقۋدى تەك بوس ۋاقىتتا اينالىساتىن ەرىككەننىڭ ەرمەگى رەتىندە ۇسىناتىن بولساق، ءبىز جاھاندىق دامۋدىڭ ينتەللەكتۋالدىق بەلسەندىلەرى قاتارىنان لايىقتى ورىن الۋىمىز ەكى تالاي. ويتكەنى جاھاندانۋ «ەرىگۋدى» كوتەرمەيدى، ەرىگۋگە مۇرشا بولمايدى. دەمەك «ەرمەك» بولۋعا عانا جارايتىن ادەبيەت ءىز- ءتۇزسىز جوعالادى. ءبىز بۇگىنگى قازاق حالقىن وسى كوزقاراستىڭ مي- باتپاعىنان الىپ شىعۋىمىز كەرەك.

قازىر كۇللى قوعامنىڭ شىعارماشىلىق بىرلىكتە ءبىرىن- ءبىرى الىپ ءجۇرۋى قاجەتتىلىككە اينالاتىن، كوركەم ادەبيەتتىڭ باسقارۋشى مەحانيزمنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن كەزەڭى كەلىپ تۇر.

ماسەلە ولەڭدى نە پروزانى نەمەسە اقىن- جازۋشىنى ناسيحاتتاۋدا ەمەس، ماسەلە - ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق- يدەولوگيالىق قىزمەت اتقارۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ. كوركەم ادەبيەتتىڭ ءىس- قيمىلدار فاكتورلارى مەن كەلەر شاق تۋرالى يدەيالار جيناقتالعان دەرەكتەر بازاسى رەتىندەگى ماڭىزىن تۇسىنەتىن ۋاقىت كەلدى دەپ ويلايمىن.

- ءبىرازعا بارىپ قالدىق- اۋ دەيمىن. سانالى كوزقاراستارىڭىز ءۇشىن بەك قۋانىشتىمىز!

سۇحباتتاسقان باعلان ورازالى

https://adebiportal.kz

سوڭعى جاڭالىقتار