حان كەنەنى ماحامبەت نەگە ولتىرمەك بولدى؟
حان كەنە ەكىنشى ايەلى جاڭىلمەن نايماننىڭ ىشىندەگى بالتالى- باعنالى ەلىنە بالالارى ومار، وسپان، ابۋباكىر، سادىق، شاعايدى ناعاشىلاتىپ، كەلەسى جىلعا سارباز جيناۋ قامىمەن كەتكەن- ءدى.
حاننىڭ جوعىن پايدالانىپ جازالاۋشى وترياد جۇزدەن استام تولەڭگىتتەردى ءولتىرىپ، دۇنيە مۇلىكتى توناپ حاننىڭ بايبىشەسى كۇنىمجاندى تۇتقىندادى. كىشى بالاسى احمەت قاشىپ قۇتىلادى (ۇلكەنى جاپار جاستاي ولگەن. ورتانشىسى تايشىق جۇلەك تۇبىندەگى سوعىستا قازا تاپقان). وتىزشاقتى كۇنىمجان مەن جاڭىلدىڭ كۇتۋشى قىز- كەلىنشەكتەرى قوسا ايدالىپ اۋەلى كوكشەتاۋعا، ودان كەيىن ومبىعا جەتكىزىلەدى.
بۇل حاباردى ەستىگەن ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورى ۆ. ا. وبرۋچيەۆ كەنەسارى حاندى ۇستاۋ ءۇشىن، تىم بولماسا كەلىسىمگە كەلتىرۋ ءۇشىن كۇنىمجاندى ور بەكىنىسىنە الدىرادى. كەنەسارىعا حات جازىپ ەكى اراعا ەلشىلىك جۇرگىزىپ، ءبىرىنشى ەساۋىل دولگوۆتى، كەلەسىدە پورۋچيك گەرندى جىبەرەدى. حان كەنە ورىس ەلشىلەرىن ءوزى قابىلداماي سەنىمدى ادامدارى شوقپار مەن سەيداق قوجانى سويلەستىرىپ گۋبەرناتوردىڭ قانداي تاپسىرمالارمەن جىبەرگەنىن ءبىلىپ وتىردى. ايتقاندارىن وي سارابىنا سالىپ تۇبەگەيلى كەلىسىمگە كەلمەدى. كۇنىمجاننىڭ، ونىڭ كۇتۋشىلەرىنىڭ كۇتىمى جاقسى ەكەنىن ايتسا دا، ەلشىلەرگە راحمەتىن ايتىپ وبرۋچيەۆتىڭ ىعىنا جىعىلمادى.
ءساتسىز باستالعان جىلان جىلى قالىڭ جاۋعان قاردىڭ كوبەسى سوگىلمەي بەتى مۇزداقتانىپ «ءساۋىر بولماي ءتاۋىر بولماس» دەپ ءساۋىردىڭ ورتاسىنان اسقانشا جاتىپ الدى. سولتۇستىكتەن سوققان جەل دە ازىناپ قاردىڭ ىزعارىمەن قول اياقتى ءبۇرىستىرىپ، شاپاننىڭ ۇستىنە شاپان كيگىزىپ قولتىقتى جازدىرماي قويسا، كۇن كوزى تۇنەرىپ شۋاقتانبادى. حان اۋىلى قىسقا قانشا دايىندىقپەن كەلسە دە، وتىن تاۋسىلىپ، ەرىتىپ ءىشىپ وتىرعان قار سۋى دا سارعىشتانىپ ىستىق شايدىڭ دە بەرەكەسى كەتىپ، اسىلعان استىڭ دا ءدامى كەرمەك تارتىپ تابەتتى اشپايدى. بيىل قايدا كوشىپ، قايدا قونارىن بىلمەي اڭىراعان تولەڭگىتتەر، مالشى جالشىلار قايدا كوشسەك تە، ەرتەرەك قونىس اۋدارساق ەكەن دەپ حان ورداسىنان قانداي جاڭالىق بولارىنا قۇلاقتارى ءتۇرۋلى ەدى.
كوشى قون ماسەلەسىن اقىلداسىپ باتىرلارى، كەڭەسشى بيلەرى بالقاشتان تومەن حان تاۋىنا قاراي جاقىنداساق دەگەندى ايتسا تابىننىڭ جولامان باتىرى ەل سيرەك قونىستانعان مۇعادجار تاۋىنا قاراي ويىسساق قايتەدى دەگەن ويىن ايتىپ قالعاندا كەنەسارى حاننىڭ كوزىنىڭ وتى جىلت ەتە قالىپ جولامان باتىرعا قاراپ:
- مەنىڭ كوپتەن ويىمدا جۇرگەن سىرىم ەدى. الشىن، جاپپاس، جاعالبايلى، شەكتى، تامالاردان سىر تارتىپ سوڭىمىزدان ەرتسەك قوقاندىقتاردىڭ بەتىن قايتارىپ، جەرىمىزدى تازارتاتىن ۇلكەن كۇشكە اينالارىمىز حاق. قوقاندىقتارعا دەگەن ولاردىڭ دا ىزاسى بار. وسى دۇرىس شەشىم بولار، - دەدى تۇكسيگەن قاباعىن جازباعان كەنەسارى.
ءساۋىردىڭ اياعىندا توڭ ءجىبىپ، قار ەرىپ جەر كەبەرسىگەن كەزدە قىپشاقتىڭ بالعوجا ءبيى ءوزىنىڭ «سارىمساقتى» دەگەن جايلاۋىنا، حان كەنەنىڭ ورداسىنا جاقىنداپ 20-30 شاقىرىم جەرگە كوشىپ قوندى. ەسكى دوستىڭ جاقىنداعانىن پايدالانىپ قىپشاق- يمان، تاما- قۇرمان باتىرعا ازعانا سەرىكتەرىمەن جول باستاتىپ، سەيداق قوجانى ارنايى تاپسىرمامەن جىبەردى. «قوقاندىقتارعا قارسى جول جۇرگەلى وتىرمىز. بىزگە 500 جاساق قوسىن بەرسىن» دەگەن سالەمىن جەتكىزدىرتەدى. بۇرىنعى ءسىز ءبىز دەسىپ جۇرگەن بالعوجا بي «ورىس پاتشاسىنا بەرگەن انتىم بار، كەنەسارىعا بەرەتىن جاساعىم جوق» دەپ كەلگەن ەلشىلىكتى اۋىزدارىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ كەرى قايتارادى.
اتتان تۇسكەن ادامداردى ەرۋلىك بەرىپ، قوناق تا جاسامادى. سەيداق قوجانىڭ ءسوزىن ەستىپ اشۋلانعان حان كەنە بالعوجا ءبيدىڭ بەرمەسىن بىلە تۇرا، استىنداعى «كەرتاڭداق» جۇيرىگىن سۇراتىپ جاۋشى جىبەرەدى. بالعوجا بي بۇرىنعىدان دا قاتتى كەتىپ «اتاسى ابىلاي حان ءتىرىلىپ كەلسە دە بەرمەيمىن» دەپ قايتارادى. كۇنىمجان كەتكەلى اشۋى تارقاماي، ىزاعا بۋلىعىپ جۇرگەن حان كەنە بالعوجا ءبيدىڭ اۋىلىن شاپتىرىپ، جىلقىسىن ايداتىپ الماققا قىپشاق رۋىنىڭ جىگىتتەرىن ارالاستىرماي، قولدى ءوزى باستاپ ۇيلەرىن بۇزدىرىپ، ساباقتى ءجىبىن قالدىرماي ءتىنتتىرىپ، تۇيەگە ارتتىرىپ جاتقانىن توبەنىڭ باسىنان قاراپ تۇرعان ادامدى كورسەتىپ:
- حان يەم، اناۋ قاراپ تۇرعان ادامدى قول- اياعىن بايلاپ الدىڭىزعا الىپ كەلەيىن بە؟ - دەگەن ساربازىنا حان كەنە:
- ول، بالعوجا بي عوي. استىنداعى «كەرتاڭداق» اتىنا سەنىپ قاراپ تۇرعان، ساعان دا، باسقاعا دا جەتكىزبەيدى. اۋىلىن شاۋىپ العانىمىزدىڭ ءوزى ولجا، - دەپ جىبەرمەدى.
كوش اتتاناردا جينالىپ سوستيىپ تۇرعان ادامداردىڭ اراسىنان قولاڭ شاشى توگىلگەن بالعوجا ءبيدىڭ قىزى سۋىرىلىپ شىعىپ حانعا قارسى ءجۇردى. الدىن كەس- كەستەگەن جاساقتارعا دا توقتاماي، قامشى ۇيىرگەن حان نوكەرلەرىنە دە بەت باقتىرماي، ءجۇرىسىن توقتاتپادى. كۇشتەپ قولىن بۇراپ توقتاتقان ساربازدارعا حان كەنە:
- جىبەرىڭدەر - دەپ ءزارلى ءۇن قاتتى. حان الدىنا كەلگەن قىز يمەنبەستەن:
- مارتەبەلى، حان يەم! مەن تۋعاندا اكەم ەكەۋىڭىز دوستىق قارىم قاتناستا ەدىڭىزدەر. «مىنا بالام دۇنيەگە كەلىپتى، قانداي كورىمدىك بەرسەم لايىقتى بولار» دەپسىز. اكەم:
- حان يەم، بالام ەسەيگەندە كورىمدىگىن ءوزى سۇراپ الار دەپتى. مەن سول كورىمدىكتى سۇراي كەلدىم.
- ايت، شىراعىم. قالاعانىڭدى بەرەمىن. حان ەكى سويلەمەيدى.
- حاننىڭ ەكى سويلەمەيتىنى راس بولسا، بالعوجا ءبيدىڭ ورداسى قايتا تىگىلسىن. دۇنيە مۇلىك جيعان تەرگەنى قايتارىلسىن. تۇتقىندار بوساتىلىپ، شال كەمپىرلەردىڭ كوز جاسى تيىلسىن. قارعىسىمىزدى قايتىپ الىپ، اۋىل قايتا تۇلەپ، ءتۇتىنىمىزدى قايتا تۇتەتىپ مامىرا جاي كۇن كەشەيىك.
حان شىنىندا دا ەكى سوزگە كەلمەدى. مارتتىك دەگەن وسى ەمەس پە؟ قانشا اشۋ- ىزامەن كەلسە دە بەرگەن ۋادەسىنەن اينىماي اۋىل قاز قالپىنا كەلتىرىلىپ، جىلقىلار قايتارىلىپ، حان كەنە ءۇن ءتۇنسىز كەرى قايتتى. ءبارىن كورىپ تۇرعان بالعوجا بي اۋىلدىڭ قايتا تىگىلگەنىنە اڭ- تاڭ بولىپ، اقىلى جەتپەي «ەندى نە جاساماقشى» دەگەن ويمەن تومەن سايعا قاراي ءتۇسىپ قاتتى شابىسپەن قاراما قارسى قىردىڭ استىنان شىعىپ، كەنەسارى قولىنىڭ ۇزاپ كەتكەنىن بايقاپ ورداسىنا ورالدى.
تۇتقىنداۋدان ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەن وبرۋچيەۆ 1845 -جىلى مامىر ايىندا مول سىيلىقپەن، الىپ كەتكەن قىز- كەلىنشەكتەرىن تۇگەلدەي دۇنيە مۇلكىن قايتارىپ، بەرمەك بولدى. ونداعى ويى كۇنىمجان ءوزىنىڭ جاقسى كۇتىمدە بولعانىن ايتسا، كەنەسارى رايىنان قايتىپ، ابىلاي اتاسىنىڭ كەزىندەگى شەگارا شەڭبەرىن سۇراماس، بەكىنىستەرگە شابۋىل جاساماس، ورىس پاتشالىعىن قولداعان سۇلتان، تورە- بيلەرگە تيىسپەس دەپ ويلادى.
الىستان كورىنگەن 4-5 كۇيمەلى اربا، ونشاقتى اتتىلى سولداتتاردىڭ الدىنان شىققان كۇزەتشىلەر كۇنىمجان مەن قىز- كەلىنشەكتردى تانىپ اربا توقتاعاندا امانداسىپ ۇلگەردى. ورداعا قايتا شاپقان كۇزەتشىلەر «سۇيىنشىلەپ» شاپقاندارىن كورگەن كەنەسارى جۇرەگى ءبىر جاقسىلىقتى سەزگەندەي ەسىك الدىنا شىعىپ كوزىن كولەگەيلەپ تۇرعاندا «كۇنىمجان كەلە جاتىر» دەپ ايقايلاپ ۇلگەردى.
اۋىل جاس كەلىن تۇسىرەتىندەي بولىپ توپ- توبىمەن الدىنان شىقتى. كۇنىمجاننىڭ امان ساۋ كەلگەن قۋانىشىنا مال سويىلىپ، قازان كوتەرىلىپ، ەرىكسىز جيىن تويعا اينالدى. حان كەنە دە بايبىشەسىن ساعىنىپ قالعان ەكەن، كوكتى جاڭعىرتىپ كوڭىلدەنگەن ەلگە قاباق شىتپاي بايبىشەسىنىڭ الدى بوساعان كەزدە كورىسىپ قۇشاقتاسىپ ەمەن جارقىن قارسى الدى. بايبىشەسىن الىپ كەلگەن پورۋچيك گەرندى جولداستارىمەن بولەك كيىز ۇيگە ءتۇسىرتىپ، تاماقتاندىرىپ كۇتىپ الۋدى تاپسىردى. ەرتەڭىنە پورۋچيك گەرننىڭ قاسىنداعى ءوزىنىڭ ەسكى تانىسى المات توبابەرگەنوۆ دەگەن قوجانى شاقىرتىپ الىپ:
- بايبىشەمدى اكەپ بەرگەندەرىڭە راحمەت. گەنەرال گۋبەرناتورعا دا وسىنى ايت. قازاق جەرىندەگى بەكىنىستەرىڭدى الماي، شەگارا تۇتاستىعىمىزدى ساقتاماي مەن سەندەرمەن دوستاسا المايمىن.
پورۋچيك گەرندى شىعارىپ سالاردا كۇيمەلى اربالارىنا سىي رەتىندە بەرگىزگەن، بەس جىلقىنى قوساقتاتىپ شەگەرادان امان- ەسەن وتكىزىپ قايتقان كۇزەتشىلەر «كەنەسارى حان بەتىنەن قايتپادى» دەپ اڭگىمەلەپ بارا جاتقان كەرۋەن باسى الماتتىڭ ءسوزىن حان كەنەگە جەتكىزىپ كەلدى.
كۇنىمجاننىڭ امان- ەسەن كەلگەن قۋانىشىن ەستىگەن بالعوجا بي وتكەن جىلعى شاپقىنشىلىقتىڭ ارتى جاقسىلىققا اينالىپ، حاننىڭ مارتتىگىنە ريزالانىپ، ارنايى دايىندىقتان سوڭ قىزىن نوكەرلەر قوسىپ بەرىپ حاندى قوناققا شاقىرتتى. تانىمايتىن قىزدىڭ حان ورداسىنا ەركىن كەلگەنىنە تاڭدانعان كۇزەتشىلەر حانعا حابار بەرىپ «كىرسىن» دەگەن ۇلىقساتىن الىپ كىرگىزدى. قىزدى بىردەن تانىعان كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان قىز بالا بولعان سوڭ قولىمەن نۇسقاپ وزىنەن جوعارعى ورىندى ۇسىندى. حان الدىندا وتكەندەگى ۇزىن قويۋ قارا شاشىن جايىپ تاستاپ، قاسقايىپ تۇرىپ سويلەگەن قىز حان جۇرەگىن ءبىر شىمشىپ وتسە دە ءمىز باققان جوق. «نەگە كەلدى؟» دەپ ىشتەي تاڭىرقاپ كەزەكتى كۇنىمجانعا بەرگەندەي ءۇن شىعارماي سىرەسىپ قالدى. قىز ۇياڭدىعىن ساقتاپ بيازى قالپىندا داستارحان باسىنا وتىردى. ساپىرىلعان قىمىز قۇيىلعان سىرلى توستاقتى بالعوجانىڭ قىزى نازەركەگە كۇنىمجان ءوزى ۇسىنىپ «اۋىل، ەلىڭ امان با؟» دەگەن قىسقا سۇراققا باس يزەپ قانا جاۋاپ بەردى. توردە قۇس جاستىقتا جانتايىپ جاتقان وردا يەسىنەن ءۇن شىقپاي، قىمىز قۇيىلعان توستاعىن دا بوساتىپ الدىنان ۇزاتپادى. ۇنسىزدىكتى بۇزعان كۇنىمجان:
- شارۋاڭدى ايتا وتىر، - دەپ قىزعا بۇرىلدى.
- شارۋام، حان يەمىزدى، ءسىزدىڭ امان- ەسەن كەلگەن قۋانىشىڭىزدى ءبولىسىپ قوناققا شاقىرا كەلدىم. مويىنىن وقىس بۇرىپ قىزدىڭ بەتىنە قاراعان حان كەنە:
- ورىس پاتشاسىنا انت بەرگەن قىپشاقتىڭ ۇيىنە بارمايمىن - دەپ قۇس جاستىقتىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر جاستىقتى قويىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىن تىزەسىنە قاراي تارتىپ «بالعوجانىڭ بۇنىسى نەسى؟» دەپ ويلانىپ قالدى.
- ورىس پاتشاسىنا انت بەرگەن بالعوجا بي شاقىرىپ وتىرعان جوق. ەلدىڭ ازاتتىعىن اڭساعان، اماندىعىن تىلەگەن، ءسىزدىڭ مارتتىگىڭىزگە باس يگەن مەن شاقىرىپ وتىرمىن. قىزدىڭ ءسوزىن قوشتاعان كۇنىمجان:
- تورەم، قاباعىڭدى اش، قىز باسىمەن كەلىپ وتىرعاندا اشىلىپ سويلەسسەڭىز قايتەدى؟
- وتكەندە، اشىلىپ سويلەپ، مال- جانىن، دۇنيە- مۇلكىن تۇگەلدەتىپ بەرگەنمىن.
- حان يەم، ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا سول جاساعان جاقسىلىعىڭىزعا قۇداي الدىنداعى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەيىن، ءوز قولىمنان ءدام تاتىرايىن، - دەپ كەلدىم.
- اكەڭ قايدا؟ - دەپ ءدۇرس ەتە قالدى.
- مەن اكەمنىڭ ريزاشىلىعىمەن كەلدىم. ءسىزدىڭ مارتتىگىڭىزگە باسىن ءيىپ كۇتىپ وتىر. كۇنىمجان بايبىشە سوزگە ارالاسىپ:
- تورەم، «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەگەن. ءبىر قاتالىق كەتكەنىن مويىنداپ وتىرعان شىعار، بارعانىڭىز ءجون.
- جارايدى. بولمادىڭ عوي. بۇگىن كۇن سارسەنبى. جۇما كۇنى تۇستىككە بارايىق.
- راحمەت، حان يەم. نازەركە الدىنداعى سىرلى توستاقتاعى قىمىزدى تۇگەستى دە، جۇرۋگە ۇلىقسات سۇراپ، ورىنىنان تۇردى.
داستارحان جينالىپ اياعىن كەڭگە سوزعان حان كەنە شاڭىراققا ۇزاق قاراپ جاتىپ ويعا شومعان بويى «كۇنىمجان» دەپ دىبىستادى. سىرتتان كىرگەن بايبىشەسى:
- و، نە بولدى، تورەم؟
- مىناۋ نە شاقىرىس، تۇسىنە الماي جاتىرمىن. بالعوجا «كەرتاڭداق» جۇيرىگىن بەرمەيدى. ول باسى اشىق اڭگىمە. قىزىنىڭ قوناعى بولىپ بارساق، سەن قۇر قول بارما! ءابدىراڭنان ءبىر تايتۇياق التىن ال. قىزدار كيەتىن كيىم كەشەك ال. سول ءبىزدىڭ تۋعانداعى كورىمدىگىمىز بولسىن.
- مىناۋىڭىز جاقسى مىرزالىق قوي. حان اتاعىڭىزعا لايىقتى، - دەپ ريزاشىلىق ءبىلدىردى، كۇنىمجان.
جۇما كۇنى باتىرلاردىڭ ەشقايسىن ەرتپەي ونشاقتى تولەڭگىت- جاساق الىپ ساسكە تۇسكە قاراي بالعوجا ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلدى. بولەك تىگىلگەن ءساندى، اقشاڭقان ۇيگە بۇرىلعاندا، الدىنان قوس ەتەك، اق جىبەك كويلەگىنىڭ سىرتىنان جەڭىل، ۇزىن ەتەكتى ماۋىتى كۇمىس القالى، جەڭسىز كامزول كيگەن نازەركە، بىلەكتەي قوس بۇرىمىن الدىنا سالىپ بۇرالا تولقىپ قارسى شىقتى. ماما اعاشقا اتتارىن بايلاعان حان كەنە مەن كۇنىمجانعا كۇلىپ «حوش كەلدىڭىزدەر» دەپ سالەم بەرىپ ۇيگە قاراي باستادى. تولەڭگىتتەردى كۇتىپ العان جىگىتتەر ارنايى تىگىلگەن ۇيگە بەتتەتىپ اتتاردى جەتەكتەپ بارىپ جايعاستى.
ءۇش قابات جۇمساق كورپەنىڭ ەكى جاعىندا قوس- قوستان قۇس جاستىق قويىلعان ورتاعا حان كەنە جايعاسىپ، اياعىن الا جايىلعان قوس قابات كورپەگە كۇنىمجان بايبىشەسى ەتەگىن جابا قوس تىزەرلەپ وتىردى. حان كەنە جايعاستى- اۋ دەگەن كەزدە بالعوجا بي كەلىپ كىردى. قوس قولىن توسىنە قويىپ ءيىلىپ «اسسالاۋماعالەيكۇم، حان يەم» دەپ سالەم بەرىپ وڭ جاقتاعى بوس ورىنعا جايعاستى. حان ۇسىنباعان قولعا، بي دە قول ۇسىنىپ مەزەت جاساماي ءبىر شاما ۋاقىت ۇنسىزدىك قالىپتاستى. وتكەندەگى، كۇيەۋى حان كەنە ءبيدىڭ اۋىلىن شاۋىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ كەتكەنىنەن حابارى جوقتاي ۇنسىزدىكتى كۇنىمجان بۇزىپ:
- تورەم، سالەمنىڭ جاۋابى بولماۋشى ما ەدى؟ قاباعىڭىز جازىلماي وتىر؟
حاننىڭ جاۋابىن كۇتپەي بالعوجا بي:
- حان يەم، ورىسقا بەرگەن انتىڭدى بۇزبادىڭ دەگەن ايىپ تاعىپ جاۋ كورسەڭ «كەسسەڭ باس مىنەكي» دەپ باسىن تومەن ءيدى. باسىن كوتەرىپ العان سوڭ ءۇش- ءتورت جاس ۇلكەندىگىن ءبىلدىرىپ «سەن» دەپ سويلەپ، نارەستەگە بەرگەن سەرتىڭدى بۇزباي سەن دە كەلىپ وتىرسىڭ. ۋادە قۇدايدىڭ ءسوزى ەكەنى راس بولعانى عوي. مەن دە ۋادەنى بۇزبادىم. ەل بيلەگەن تورەلەرىڭدى اقمولاداعى قوڭىرقۇلجانى، امانقاراعايداعى شىڭعىس تورەنى، شاپراشتىداعى سۇيىك تورەنى، بولەن، ءالي، باراق تورەلەردى، ورتا جۇزدەگى ەل بيلەپ وتىرعان 22 تورە، ەسەنەي، قۇنانبايى بار 16 ءبيدى ءبىر قامشىنىڭ استىنا ءيىرىپ، ەلدى، جەردى كەلىمسەكتەردەن بوساتامىن دەپ قول باستاساڭ قىپشاقتان ءبىر تۇمەن ەمەس، ەكى تۇمەن اسكەر شىعارىپ باسىندا ءوزىم تۇرامىن. كوزى جايناپ بەتىنە جالت قاراعان حان كەنە وڭ قولىن سوزدى. ەكى وڭ قول قابىسىپ كوڭىل تازارىپ، ءبىرىن- ءبىرى كەشىرگەندەي قاباقتارى جادىراپ سالا بەردى.
وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعانداي نازەركە ءيىسى بۇرقىراعان ءبىر شارا قىمىزدى الپامساداي جىگىتكە كوتەرتىپ جايىلعان داستارحاننىڭ، ءوز شەشەسى وتىرعان جاق جيەگىنە قويعىزدى. قىپشاق دالاسىنىڭ توبىلعىسىمەن ىستالعان قىمىزدىڭ ءيىسى كۇندەگى قىمىزدان وزگەشە جۇپارلانىپ مۇرىندى جارىپ بارادى. نازەركە ءوزى ساپىرا قۇيىپ، سىرلى توستاقپەن ۇسىنىلعان قىمىزدى حان دا، بي دە توقتاۋسىز ءسىمىرىپ، قايتا ۇسىندى. ەكى- ءۇش كەزەكتەن كەيىن بويلارى جادىراپ، قۇرىس تۇرىسى تارقاعان حان مەن ءبيدىڭ سوزدەرى جاراسىپ جەر جاعدايىن، ەل جاعدايىن اڭگىمەلەي وتىرعاندا كەنەسارى:
«كەشەگى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىككەن 20 مىڭ اسكەردى ورىستار سەكىلدى تۇراقتى ۇستاۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ، زەڭبىرەك قۇيعىزىپ، مىلتىق سوقتىراتىن ۇستاحانالار اشۋدى ورىس كوزىنەن تاسا جەرگە، بالقاش، بەتباقدالا بويىنا ورنالاستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرعانىن ايتتى. ءساتى تۇسسە كىشى ءجۇز جاعىنا قونىس اۋدارىپ قىس قىستاپ، جاز جايلاپ قايتسام جاپپاس، جاعالبايلى، شەكتى، تاما، تابىن رۋلارىنان، ارعى جاعىنداعى ءالىم، بەرىش، باي ۇلى «كىشى ءجۇزدىڭ بالاسىن نايزا بەرىپ جاۋعا قوي» دەگەن ەل ەمەس پە، بەس التى مىڭ قول جينالسا سىرداريا، ارىس، شىمكەنت، اۋليەاتا، مەركىگە دەيىنگى جەرلەردى سوزاقتى تازالاعانداي قوقاندىقتاردى قۋىپ شىقساق، قازاق ەمىن ەركىن ءومىر سۇرەدى ەمەس پە؟ « دەگەن حان كەنەنىڭ ءسوزىن ىقلاسپەن تىڭداپ، قوشتاپ وتىردى.
ءسۇت تاتىعان، سەمىز جاس قۇلىننىڭ ەتى دە دايىن بولىپ تاباق تارتىلدى. تۇرەگەلىپ مالداس قۇرىپ وتىرعان حان كەنەگە ەكى جارىلعان شەكەنى، كىشكەنە تاباققا سالىپ الدىنا قويدى. ءوز كەزەگىندە جارتى شەكەنى الىپ بالعوجا بيگە ۇسىنعاندا راحمەتىن ايتىپ قولىنان الىپ الدىنا الدى. تولەڭگىت- جاساقتارعا تاي سويىلىپ، پىسكەن ەتىن الدىنا الىپ مارە- سارە قىمىزعا تويىپ العاندا اراندارى اشىلىپ قاۋقىلداسقان قاتتى ۇندەرى ەمىس- ەمىس حان وتىرعان ۇيگە دە ەستىلىپ جاتتى. بالعوجا بي جايما قامىردىڭ ۇستىنە جاپىراقتاپ تۋراپ توبە بولىپ ۇيىلگەن ەتتىڭ قازى قارتاسىن قوسىپ، كوپ اسا كەزدەسە بەرمەيتىن پيازدى، مايلى تۇزدىقتى جاعالاي قۇيىپ شىقتى دا «ال، حان يەم، ءدام الايىق» دەپ ىقىلاس ءبىلدىردى. «ءامين» دەگەن حان كەنە ءبىرىنشى بولىپ قول سالدى.
- مىنا تاماق سەنىڭ اقىلىڭمەن جاسالعان تاماق پا؟ الدە نازەركەنىڭ ءوزىنىڭ جاساعان تاماعى ما؟
ىشتەي رازى بولىپ وتىرعان بالعوجانىڭ بايبىشەسى:
- ءبىزدىڭ نازەركە تاماق جاساۋدىڭ شەبەرى عوي. ريزالىعىڭىزدى سەزىپ وتىرمىن. اكەسى «حان كەنە سەنىڭ دە اكەڭ، شىلدەحاناڭدى بىرگە تويلاعانبىز» دەپ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىردى ەمەس پە؟ اكەمە ءوز قولىممەن تاماق جاسايمىن دەپ اسپازداردى دا ارالاستىرمادى. مەستى دە ءوزى ىستاتىپ، ءپىسۋدى دە قاداعالاپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەندەي بولدى. ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزبەن ەڭبەگى قايتتى، - دەپ ۇزاعىنان سويلەپ توقتادى.
قارپىپ- قارپىپ ءۇش- ءتورت اساعاننان كەيىن نازەركەگە قاراپ:
- بۇل دا بولسا شەشەڭنىڭ تاربيەسى، اقىل پاراساتىڭنىڭ ءپىسىپ جەتىلگەنى. راحمەت، اينالايىن. ساعان دەگەن سىيلىعىمىزدى كۇنىمجان بەرەر. وتە ءدامدى پىسىرىلگەن ەكەن.
اس قايىرىلىپ قول جۋىلعان سوڭ ەكى بايبىشە سىرتقا شىعىپ حان مەن بي ءبىرىن ءبىرى ەركىن سەزىنگەندە بالعوجا بي ءسوزىن جالعاستىرىپ:
- 1841 -جىلى سوزاقتى العان، اقمولانى شاپقان 20 مىڭ اسكەردى تۇراقتاندىرىپ جىلدا جاڭارتا، تولىقتىرىپ وتىرعاندا قازىر 50 بولماسا دا 40 مىڭ اسكەر بولاتىن ەدى. قازىر سىزدەن سىرت اينالىپ جۇرگەن، ورىستانىپ ۇلگەرگەن اعا سۇلتاندار «ءلاپپاي تاقسىر» دەپ قاناتىڭىزدىڭ استىنان شىقپاسىنان مەن كەپىل. ءوز باسىمنان وتكەرىپ وتىرمىن. ەندى، كىشى ءجۇزدى اۋىزعا الىپ قاپسىز قوقانمەن سوعىستى قويا تۇرىپ سارباز جيناپ، ۇلى ءجۇزدى قامتىپ پەروۆسكيگە وبرۋچيەۆكە جازعان حاتتارىڭىزدىڭ نەگىزىندە ىشكە كىرىپ كەتكەن ورىس وتريادتارىن الىپ كەتۋدى، بەكىنىس سالماۋدى ەسكەرتسەڭىز سوعىسسىز دا كەلىسىمگە كەلەر. ابىلاي اتاڭىز ۇستانعان تەپە- تەڭدىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە بولار. وعان قوسا سوعىس قۇرالىن ءوزىمىز شىعارساق دەگەن ويىڭىز قۇپتارلىق. ورىستاردىڭ تاپقان تەمىر تەرسەگى وزىمىزدەن دە تابىلار. تەك ءتىلىن بىلەتىن ادام كەرەك. ونى ورىستاردان ىزدەگەن دۇرىس. جەر اۋدارىلعان، ورىس پاتشاسىنا قارسىلىق تانىتىپ قاشىپ پۇشىپ جۇرگەن ورىستار كوپ، سۇراۋ سالساق تابىلىپ قالار. قىپشاق دالاسى كەڭ، ۇستاحانا سالدىراتىن جەرلەر كوپ. كىشى جۇزگە جۇرەم دەپ وتىرسىز. اللا جولىڭىزدىڭ ءساتىن سالسىن. اماندىقپەن ورالىڭىز.
كۇن كەشكىرىپ قالعانىن ەسكەرىپ حان كەنە «جول اقىسى جۇرسە بىتەدى، ءبىز جۇرەيىك» دەگەندى ەسكەرتتى. كۇنىمجان كىشكەنە قورجىنداعى الا كەلگەن سىي- سياپاتىن شىعارىپ «مىناۋ اپاڭا دەگەن كويلەك جاۋلىق، مىناۋ اكەڭە دەگەن سۋسار بورىك، مىناۋ شىلدەحاناڭدا بەرىلەتىن كورىمدىك ەدى، بويجەتكەندە بۇيىرىپ وتىر. مىنا تايتۇياق التىن بەسىگىڭنىڭ سىباعاسى، قاجەتىڭە جارات. مىناۋ كويلەك، كامزول، شاپان بوركىڭ ءبىر كيەرلىك كيىمىڭ بولسىن، قاراعىم! جاستاي ۇيرەنىسكەن جەكجاتتار ەدىك، يگىلىكتەرىڭە جاراسىن» دەپ حان كەنەگە قاراپ «ءامين» دەڭىز دەپ الاقانىن جايدى. جاقسى باتا بەرىلىپ كوڭىل كۇيلەرى اشىلىپ كوز جاۋىن العان الداعى دۇنيە جينالماي تۇرىپ بالعوجانىڭ بايبىشەسى سارى التىنداي جارقىراعان التايى قىزىل تۇلكىنىڭ بەس- بەستەن تۇمسىعىنان تىزىلگەن 20 تەرىسىن، قارا بۇلعىننىڭ 10 تەرىسىن اكەلىپ كولدەنەڭ قويدى. ءسوزدى بالعوجانىڭ ءوزى باستاپ:
- حان يەم، قانشا قابىسساق تا، تابىسساق تا، «وكپەگە قيساقتا، ولىمگە قيمايتىن قازاق ەمەسپىز بە؟». ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تانىعالى ەسەنگەلدى، سارجانداردىڭ زامانى ەدى. اتتەڭ، نە كەرەك جاستاي كەتتى. ودان ات تىزگىنىن ءوزىڭ ۇستاپ، اق كيىزبەن حان كوتەرىلگەلى قاتۋ بولايىق، تاتۋ بولايىق ارامىز ۇزىلگەن جوق. جاڭاعى ايتقان ويلارىڭىز بۇكىل قازاقتى اياعىنان تىك كوتەرەتىنىنە سەنەمىن. مەن وتكەندە بالام ىبىرايدىڭ وقۋىنا بايلانىستى ورىنبورعا بارىپ قايتتىم. كازارما دەگەنىڭىز ۇزىننان ۇزاق قورا كورىنەدى، ەكى جاعىندا تەمىر كەرەۋەت ورتاسىندا ەكى پەش 40 سولدات ورنالاسقان. ارعىننىڭ بالتا دەگەن باتىرى 12 جىل تۇرىپ، ورىسپەن تاتۋ ءتاتتى بولىپ قالانى قازاقىلاندىرىپ كەتىپتى. 10-15 مىڭ قازاقتىڭ ارعىن، نايمان، قىپشاق، شومەكەي، اداي، تابىن، تاما، جاپپاس، جاعالبايلى دەيسىڭ بە ءبارى بار. مەنى كەزەك- كەزەك 3-4 كۇن قوناق ەتتى. ءبارىنىڭ جاپپا ۇيلەرى بار. الدەمدىلەرى كاكىرەيگەن ۇلكەن ءۇي سالىپ العان. مىس، تەمىر قورىتاتىن قازاندىقتاردا، تۇز وندىرەتىن ۇڭگىرلەردە جۇمىس ىستەپ اقشا تاباتىن كاسىپتەرى بار. سول جەردەگى ورىستاردان ءبىلىمى بار، كوزى اشىقتارىن جەرگىلىكتى قازاقتار ارقىلى ۇگىتتەپ كوشىرىپ الۋعا بولار. ولارعا ەگىن ەگەتىن جەر بولسا ءبىردى- ەكىلى سيىرى، قوي ەشكىسى بولسا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەتىن كورىنەدى.
بالعوجا بي توگىلە سويلەپ حان كەنەنىڭ بەتىن بەرى قاراتقان سىڭايلى. بەت كورىسپەي كەتەتىن جەردەن قىزى نازەركەنىڭ تاپقىرلىعى سەبەپ بولدى ما، الدە حان كەنەنىڭ وسى جولدان قايتپايتىنىنا قۇداي ايان بەردى مە پەيىلى كەڭىپ سالا بەردى. ءوزى قولتىقتاپ اتقا مىنگىزىپ، قىزى مەن ەكەۋى قوزى كوش جەرگە شىعارىپ سالىپ «مەندە قاراپ جاتپاسپىن ءتىلىم جەتكەن جەرگە سەنىڭ وڭ ءىسىڭدى دارەجەلەي جۇرەرمىن. ورىس كەلسە قارۋ اسىنباي، ەلدى ۇركىتپەي، بەكىنىس سالىپ دارالانباي جالدامالى جۇمىسشى بولىپ كەلۋىنە كۇش سالىپ، اۋىزبىرلىكتە بولۋدى تورە- بيلەرمەن اقىلداسىپ، تۇراقتى اسكەر ۇستاپ سەس كورسەتپەي ورىستىڭ كوز الارتقانى توقتالمايتىنىنا سەندىرە جۇرەرمىن، - دەپ قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. نازەركە دە كۇنىمجانمەن جىلى قوشتاسىپ «حان كەنەنىڭ وكپە ناز ارتپاي، مەنى بالاسىنباي شاقىرعانىما كەلگەنىنە راحمەت» ايتىپ، اكەسىمەن ەكەۋىنىڭ ءتىل تابىسقانىن ماقتانىش تۇتا، بي مەن حاننىڭ تابىسقانىنا ءوز ۇلەسىن قوسقانىنا مارتەبەسى ءوسىپ، حان كەنەگە نازىك قولىن ۇسىنىپ تۇرىپ قوش ايتىسىپ، اكەسى مەن ەكەۋى كوتەرىڭكى كوڭىلمەن قايتتى.
حان كەنە بالعوجا بي اۋىلىنان قانشا كوڭىلدەنىپ قايتسا دا سىرتقا سىرىن شىعارمايتىن قاتالدىعىنان قايدا بارىپ، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز. جانىنا ەرگەن تولەڭگىتتەرى قاراۇلەكتەي «مىلقاۋ» ولاردان ەشكىم ءسوز سۇرامايدى. ءارى حاتشى، ءارى بي شوقپار مەن سايداق قوجانى، باس باتىرلاردان اعىباي، جولامان، بايتابىندى شاقىرىپ الىپ وردانى مۇعادجار تاۋىنىڭ بۇلاعى كوپ بوقتىباي بيىگىنىڭ كۇنگەي جاعىنا كوشىرۋگە دايىنداتتى. ونىسى كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى مۇعاداجار تاۋىن ساعالاپ كوشىپ قونىپ جۇرەتىن. بيىل حان كەنە الدىن الا جاساۋىلدار جىبەرىپ «حان ورداسى» كەلەتىنىن جاريالاتىپ «ءابىلحايىر حان جازىعىنا» جاپسارلاس جاتقان جاپپاس، جاعالبايلى، شەكتى، تابىن رۋلارىن ءارى قاراي ويىل، قيىل، جەم، ساعىزعا قاراي ويىستىردى. حان كەنە ورداسىن كوشىرىپ جىبەرىپ حان شارۋاشىلىعىن باسقاراتىن باسەنتيىن- قاڭلىباي باتىردى شاقىرىپ الىپ:
- ساۋىن بيەلەرگە قوسىپ جىلقى سيىردان 2 مىڭ باستى كوشپەن بىرگە ايداتاسىڭ. قالعان التى مىڭ باس جىلقىنى، قولداعى بار سيىرىڭدى، تۇيەڭدى، قويىڭدى حان تاۋىنىڭ ەتەگىنە، قۇمداعى قالىڭ سەكسەۋىلگە قاراي ورىستەتىپ ءبىز قايتقانشا سول جەردە بولاسىڭ. جالشى- مالشىلارىڭدى، 150 ءۇي بولا ما بارلىعىن تاستاپ كەتەمىن. سارباز كەرەك قىلساڭ 200 ءۇي تولەڭگىتتى ءجۇزباسى ەتىپ باتىرلاردىڭ بىرەۋىن تاڭداپ ال. بالا شاعاسى كوپ جانايدار باتىردىڭ قالعانى دۇرىس بولار، - دەپ ويلايمىن دەگەن ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، ارتىق اۋىز ءسوز قوسپادى.
سىرتتا ۇيلەر جىعىلىپ، تۇيەگە ارتىلىپ الدى ۇزاي باستادى. جولامان، بايتابىن، اعىباي باتىردىڭ ايتۋىمەن كوش لەزدە- اق ءسان تۇزەپ الدى ارتى جيناقتالىپ ەكى قاتاردان ساپ تۇزەپ بىرىمەن- ءبىرى اڭگىمەلەسىپ بارادى. كوشتىڭ ەكى جاعىن يمان، بۇقارباي، بۇعىباي، جاۋكە، مىڭباي، قۇرمان باتىرلار باستاعان ساربازدار نايزالارى كۇنگە جارقىراپ كوپتەن بەرى قۇرىسقان تاقىمدارى جازىلىپ بىردە جەلىپ، بىردە شوقىتىپ ءازىل كۇلكىلەرى جارقىن- جارقىن ەستىلىپ كەلەدى.
قوس- قوس تۇيە جەككەن، جيەكتەرى كوتەرىلىپ جۇمساق جۋساننىڭ ۇستىنە كىلەم توسەلىنگەن، ەكى جالپاق اربادا قۇنداقتاۋلى بالالارى بار جاس ايەلدەر. الداعى شولعىنشىلاردىڭ توتە جولدى انىقتاۋىمەن وندىرە ءجۇرىپ كەلەدى. حاننىڭ ايتۋىنشا ەكى ەرۋلىك جاساپ، قازان كوتەرىپ، قىمىزبەن سۋسىنداپ بيەلەردى ەكى ساۋىپ، مەسكە قۇيىپ ءجۇرىستى جالعاستىرۋ تابىستالعان. ءۇشىنشى ەرۋلىك مۇعادجارداعى بوقتىباي بيىگىنىڭ كۇنگەيىنە جەتىپ قونىستانىپ شاڭىراق كوتەرۋ. ايتسا ايتقانداي ءۇشىنشى كۇنى كەلىپ حان ورداسىن تىگىپ، شاڭىراقتارىن بيىكتەتە كوتەرتتى. بۇل جازىققا ءابىلحايىر زامانىنان بەرى وردا تىگىلىپ بي- باتىرلار كەڭەسى، ساياسات ساراپتاماسى وتپەگەن. كوزدىڭ جاۋىن الارداي اق شاڭقان ۇيلەر حان ورداسىنان الىسىراق تىگىلىپ، كەشكى ابىر- سابىرى مازانى المايتىنداي ەتىلىپ ويلاستىرىلعان.
كەلگەندەرىنە ايدىڭ ءجۇزى بولسا دا «حان ورداسى» كوشىپ كەلىپتى، بارىپ سالەمدەسىپ شىعايىق دەگەن پەندە بولمادى. ءبارى تىم تىرىس. ەڭ جاقىن وتىرعان رۋ، جاپپاس ەلى. ازاماتتارى كوپ، باسقا رۋلاردان مال سانى دا ارتىق. حان كەنە ناۋرىزبايمەن مەن بايتابىن باتىردى شاقىرىپ الىپ:
- جاپپاستاردىڭ مىنا ۇنسىزدىكتەرى تەگىن ەمەس. 100 سارباز الىپ جاپپاستىقتار قوقاندىقتارعا قارسى جورىققا 1000 سارباز، 40 باس مالعا 1 باس مال زەكەت بەرسىن. سونى رۋ باسشىلارىنا جەتكىزىپ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتىڭدەر.
- ورىندايدى، ورىنداتامىز - دەگەن ناۋرىزباي باتىر ءوزىنىڭ مىڭدىعىنان ءجۇز سارباز الىپ بايتابىن باتىر ەكەۋى اتتانىپ كەتتى.
جاپپاستىقتار دا ۇرىكپەي، دۇركىرەمەي قارسى الىپ ءۇي- ۇيگە ءبولىپ قۇرمەتتى قوناق ەتىپ كۇتىپ الدى. مال سويىلىپ كەلگەن قوناقتارعا تىگىلگەن ۇيلەر ارا قاتىناسىن الىستاتىپ، ناۋرىزباي مەن بايتابىنعا جەكە- جەكە بولەك ءۇي تىگىلىپ، قىز- كەلىنشەك جيناپ ويىن ساۋىق ۇيىمداستىردى. ەرتەڭىنە اۋىل اقساقالدارى جينالىپ كەڭەس وتكىزىپ سالىقتارىنىڭ تىم اۋىر ەكەنىن ايتىپ، ساربازدىققا بەرەر جىگىتتەرىنىڭ جوق ەكەنىن ەسكەرتپەككە، 500 جىلقىمەن قاناعاتتانسىن دەگەن شەشىمگە كەلىپ الداۋسىراتىپ قويدى. بۇعان كەلىسپەسە قۇدايدىڭ سالعانىن كورىپ الارمىز دەگەنگە ءپاتۋالاسىپ، ەكى باتىرعا قۇلاق قاعىس جاساپ كورىپ ەدى، «حان وعان كەلىسپەيدى» دەگەندى ايتتى. وندا رۋ باسىلارى باسقا شەشىمگە توقتاپ، جينالىپ حانعا قارسى تۇرۋدى دۇرىس كوردى. اقىلداسۋعا كەتكەن بولىپ استىرتىن 100 جىگىتتى جويۋدىڭ ءادىس- ايلاسىن تاۋىپ، تۇنگى ۇيقىدا بارلىعىن باۋىزداپ تاستاۋدى ۇيعاردى.
باتىر الدەمدى دەگەندەرىنىڭ قويىنىنا قىز سالىپ سورپاعا ۋ قوسىپ بەرىپ ۇيىقتاتتى. بايتابىن باتىردى باۋىزداپ ءولتىرىپ، ناۋرىزبايعا كەلگەندە قاسىندا جاتقان قىز «جەل تۇرىپ، اينالا ساتىرلاپ كەتتى» دەپ بەلگى بەرىپ، ۇيقىسى قاتتى ناۋرىزبايدى وياتىپ ۇلگەردى. ىرگەسىنە تىعىپ قويعان قىلىشىن الىپ، جىلدام كيىنىپ، كەرەگەنىڭ كيىزىن ءتىلىپ، قايىسىن كەسىپ اراسىن اجىراتىپ سىرتقا شىقتى. ابىر- سابىردان ۇيقىسى اشىلىپ قارسى كەلگەن جىگىتتى اتىنان اۋدارىپ ءمىنىپ، اينالا شاۋىپ بايتابىندى ىزدەدى. ءولىپ جاتقانىن ءبىلىپ الدى- ارتىنا قاراماي حان ورداسىنا شاپتى. 100 جىگىتتەن 5 جىگىتتىڭ ءتىرى قالعانىنان حابار العاننان كەيىن ىزاعا بۋلىققان حان كەنە اعىباي، يمان باستاعان بەس ءجۇز ساربازدى باستاپ اتتاندى. جاپپاس رۋىنىڭ باسىنان كىرىپ اياعىنان ءبىر- اق شىعىپ، قانعا بوكتىرىپ بايتابىننىڭ كەگى ءۇشىن ەركەك كىندىك قالدىرماسقا ويران توپىرىن شىعاردى. تۇنگى «قاندى قاساپتى» ۇيىمداستىرعان جانعابىل ءبيدى تاپپاي التىباي ءبيدى، ىنىسىمەن ەكەۋىن سۇراققا الىپ «سارباز، زەكەت بەرمەيمىز، سەن ءبىزدىڭ حانىمىز ەمەسسىڭ» دەگەن ءسوزى ءۇشىن سەكسەۋىل، قامىس جاقتىرىپ «بايتابىندى باۋىزداتقان سەنسىڭ» دەپ تىرىدەي، ەلدىڭ كوزىنشە قول اياعىن بايلاتىپ جالىنداپ جانىپ جاتقان وتقا تاستاتتى.
جاپسارلاس شەكتى رۋى اتقا قونىپ كومەككە كەلگەنشە جىلاعان قاتىن قالاش پەن بالا شاعا قالدى. 95 ساربازدارىن جەلقۋار وزەنىنىڭ قىراتتى جاعاسىنا باۋىرلاس بەيىتىن قازدىرىپ كومدىرىپ، جىلقىلارىن قۋىپ، قوي، سيىرلارىن وتارىمەن، تابىنىمەن ايداتتى. بايتابىننىڭ دەنەسىن الىپ كەلىپ، حان وردسى ءۇش كۇن ازا تۇتىپ، بوقتىباي تاۋىنىڭ بيىك توبەسىنە ارۋلاپ جەرلەدى. شەكتى رۋى تۇگەلدەي اتقا قونىپ جان جاققا ساۋىن ايتىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ حان كەنە «ولاردى اۋىلعا كەلتىرتپەي، ۇياسىندا باسايىق» دەپ جىلدامداتىپ، كىشى ءجۇز جىگىتتەرىن اۋىلدا قالدىرىپ 500 ساربازبەن ايقاي شۋسىز، ۇرانداماي كەلىپ رۋ باسىلارىن، بيلەرىن جيناپ كەلىسىمگە كەلتىرۋگە جيىن وتكىزدى. 40 باس مالعا 1 باس مالدان زەكەت بەرۋدى، ەگىننىڭ وننان ءبىر بولىگىن بەرۋدى مىندەتتەپ، قازاق جەرىن مەركەدەن باستاپ سامارحاندقا دەيىن قوقاندىقتاردان تازالاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ءتۇتىن سالىعىن تولەتتىرىپ قارۋ جاراق الۋدى ماقسات ەتتى. كىشى جۇزدەن ءۇش- ءتورت تۇمەن سارباز جيناپ مۇعادجار تاۋىندا جاتتىعۋلار وتكىزىپ، باس بىرىكتىرىپ كەلەر كۇزگە شابۋىلعا شىعامىز، - دەپ جينالعاندارعا ءسوز تاستادى. ءبىرى قوشتاپ، ءبىرى قارسى بوپ ەكى ۇداي داۋ شىقتى. سول كۇنى ءبىر ماملەگە كەلە الماي تارقادى.
بيلەر كەڭەسىن ۇلكەن شەكتىنىڭ ءبيى ەسەت كوتىبار ۇلى، كىشى شەكتىنىڭ ءبيى جانقوجا نۇرمۇحاممەد ۇلى باسقارىپ كەنەسارى حاننىڭ تالاپتارىنا باس ۇرماۋدى ۇسىنىپ «ول ەرتەڭ ءوزىنىڭ ورتا جۇزىنە كەتەدى، ءبىز قوقاندىقتارمەن بەتپە بەت قالامىز» دەپ رەسەيگە تولەيتىن ءتۇتىن سالىعى 1سوم 50 تيىندى دا، 40 مالدان 1 مالدى دا بەرمەسكە ەلدى كوندىردى. كوپشىلىكتىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىققان باقتىباي باتىر:
- قوقانعا، رەسەيگە جەم بولعانشا قوقاننان، ورىستان جەردى تازارتىپ جەكە حاندىعىمىزدى ساقتايمىز دەپ وتىرعان كەنەسارى حانعا نەگە قوسىلمايمىز دەگەن جان اشۋىنا جانقوجا باتىر:
- كەشەگى، ءوز قازاعى جاپپاس رۋلارىن جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقانى جانىڭا باتپادى ما، باقتىباي باتىر؟
- جاپپاستار وزدەرى كىنالى. 100 ساربازىن باۋىزداپ ولتىرگەنشە «سالىق تولەمەيمىز» دەپ نەگە اشىق ايقاسقا شىقپادى. پاتشا ۇكىمەتى بولسا تورعاي، ىرعىز، جەم، ساعىزدان 5-6 بەكىنىس سالىپ، باسا كوكتەپ ىشكە كىرىپ الدى. «كەنەسارى حان قازاق جەرىنە بەكىنىس سالدىرمايمىز» دەپ وتىرعان جوق پا؟ جانقوجا مەن ەسەت باتىرلار جەكە- جەكە سوعىسىپ قوقاندىقتاردى جەڭەمىز دەپ ءجۇر، ال ولار، ورىسقا قارسى جەرىمىزدەن ەكى بەكىنىس سالىپ ۇلگەردى، - دەپ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ قالىڭ ورتاعا كىرىپ كەتتى.
شەكتىلەر ەكىنشى كۇنى باس قوسقان كەزدىڭ اياعىنا تامان 500 ساربازبەن سەس كورسەتە، كەنەسارى حاننىڭ ءوزى باتىرلارىن باستاپ كەلىپ جيىندى قورشاي كەلىپ ءسوز تىڭدادى. «بەت كورسە، ءجۇز ۇيالادى» دەگەندەي ەسەت، جانقوجا باتىردىڭ قاسىنا كەلىپ كەنەسارى حان، شۇبىرتپالى- اعىباي، تابىن- بۇقارباي، جولامان، تاما- قۇرمان، تۇرا قالعاندا اڭگىمە اۋانى وزگەرىپ، ءسوز العان جەتەس بي:
- ۋا، ەل جۇرتىم! جيىنعا كەنەسارى حاننىڭ ءوزى دە كەلىپ ۇلگەردى. حالىقتىڭ حال- كۇيىنە قاراپ سالعان سالىقتىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ورنىنا 1000 -جىلقى بەرىپ، حاننىڭ جالپى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىن قولدايىق. قوقانعا، ورىسقا قارسى جەردى بوساتامىز دەپ جاتسا، ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە قاراپ قالماس، - دەپ ءسوزىن توقتاتتى. ەسەت باتىر دا، جانقوجا باتىر دا بۇرىنىراق ايتقان كەنەسارىنىڭ «ماعان قوسىلىڭدار» دەگەن سوزىنە جاۋاپ بەرمەي، ەكەۋى دە قوقاندىقتارمەن جەكە- جەكە الىسىپ، ەل جۇرتىن جەكە بيلەگەندى دۇرىس كورگەن- ءدى. ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورىنا ارقا سۇيەپ، شەن العان بەدەلىنەن ايىرىلعىسى كەلمەدى. جەتەس بي ايتقان ءپاتۋاعا كەلىسىپ كەنەسارى اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرعاندا جينالعانداردىڭ اراسىنان «كەنەسارى حاندى اتامىن» دەگەن داۋىس ەستىلىپ قالدى. دۇرلىككەن ەل سولاي قاراعاندا ماحامبەت وتەمىس ۇلى ەكەنىن بايقادى.
ماحامبەت اقىن يساتاي باتىر قازا تاپقالى جاڭگىر حاننىڭ قۋدالاۋىنان بوي تاسالاپ، بوكەي ورداسىنان الىستاپ، تورعاي دالاسىنا جاقىن مۇعادجار تاۋىن جايلاعان كىشى ءجۇز رۋلارىن پانالاپ، شەكتى بيلەرىنىڭ قوناعى بولىپ جاتقان. جاپپاس رۋلارىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراعانىن كورىپ «بۇل نەعىلعان حان، ءوز قازاعىن ءوزى قىرىپ، مالىن توناپ» دەپ اشۋلانعان اقىن، كەڭ شاپانىنىڭ ىشىنەن بەلبەۋىنە قىستىرىلعان مىلتىقتى الىپ وقتانعاندا قاسىنداعىلار مىلتىقتى ۇستاپ اتتىرمادى. قاشىپ كەتكەن جانعابىل ءبيدىڭ بالاسى «اتىڭىز اعا» دەگەندە، «ءجا، بولدى، قولىمدى قاقتىڭدار. ەندى اتپايمىن» دەپ مىلتىعىن ىشكى بەلبەۋىنە قايتا قىستىرىپ قويدى.
كەنەسارى حان ورداسىنا كەلىپ اشۋى باسىلىپ، كىشى جۇزدەن كوڭىلى قالعانىن ىشتەي مويىنداپ «كۇشتەپ جيناعان سارباز نە بولادى، شىنداپ سوعىسا الا ما؟» دەپ ويلاپ جاتىپ اعىباي مەن ناۋرىزبايدى شاقىرتىپ الىپ:
- جاپپاستاردىڭ ساۋىندى سيىرلارىن قويلارىن تۇگەلدەپ قايتارىپ بەرگىزىڭدەر. بالا شاعالارىنىڭ اۋىزىن اقتان ايىرمايىق. باس كوتەرەر ەسەت پەن جانقوجا تەرىس قاراپ تۇرعاندا بۇل ەلدەن ەشتەڭە شىقپايدى. ەسىمىز باردا ەل تابايىققا توقتادى. ەكى باتىردىڭ ايداتۋىمەن سيىر مەن قوي جاپپاستىقتارعا قايتارىلدى.
(جالعاسى بار)
سادىق سماعۇلوۆ
Abai.kz
