تۇركيا مەن رەسەي قارىم- قاتىناستارىن قايتا دامىتپاق

ولار نەگىزگى ەكى سالادا قارىم- قاتىناستى جاقسارتۋعا تىرىسپاق: سيريا داعدارىسىن شەشۋ ءۇشىن بىرلەسكەن شەشىم تابۋ جانە بيزنەس پەن ەنەرگەتيكادا بايلانىستى جاڭعىرتۋ، سونىڭ ىشىندە ەكى ەل اراسىندا بىرنەشە ايعا سوزىلعان ارازدىق كەزىندە توقتاپ قالعان رەسەيلىكتەردىڭ تۇركياعا ساياحاتتاپ بارۋىنا جول اشۋ، ساۋدا مەن قۇرىلىستى دامىتۋ.
ەكى تاراپ تا قارىم- قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جاقىندا جاسالماق بولعان تۇرىك توڭكەرىسىن پايدالانباق ءتارىزدى. شىلدەنىڭ 15- كۇنگى ىسكە اسپاي قالعان توڭكەرىس تالپىنىسىنان كەيىن ەردوعان ءبىرىنشى رەت شەت ەلگە ىسساپارمەن شىعىپ تۇر.
سيرياعا قاتىستى كەلىسىم
توڭكەرىس جاساماق بولعانداردى تۇركيا حالقىنىڭ كوبى قولدامادى جانە قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى ولارعا تويتارىس بەردى. بۇدان سوڭ ونداعان مىڭ ادام تۇتقىندالىپ، قۋعىندالدى. ولارعا 1999 -جىلدان بەرى قۋعىنعا ءتۇسىپ، ا ق ش- قا كەتكەن ءدىن ناسيحاتشىسى فەتحۋللاح گۇلەننىڭ توبىنا مۇشە نەمەسە سونى قولدايدى دەگەن ايىپ تاعىلدى. تۇركيا ۇكىمەتى گۇلەندى «ارمياعا، سوت جانە ءبىلىم جۇيەسىنە، ب ا ق پەن بيزنەسكە كىرىگىپ كەتكەن قۇپيا جەلى قۇردى» دەپ ايىپتايدى. سيريا شەكاراسىندا قاراشا ايىندا تۇركيا رەسەيلىك اسكەري ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەننەن بەرى ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى العاش كەزدەسپەك.
ەردوعان سول كەزدە تۇرىك شەكاراشىلارىنىڭ ارەكەتىن تولىق قولداپ، رەسەيدىڭ سيريانى اتقىلاۋىنا قاتىسقان رەسەيلىك ۇشاق «تۇركيانىڭ اۋە كەڭىستىگىن بۇزدى» دەپ مالىمدەدى.
سيريا قاقتىعىسىندا تۇركيا 2010 -جىلدان باستاپ سيريا پرەزيدەنتى باشار ءال- اسادقا قارسى شىققان قارۋلى كوتەرىلىسشىلەردى، سونىڭ ىشىندە ەكسترەميست اسىرە دىنشىلدەردى قولدادى. رەسەي اساد ۇكىمەتى جاعىنا شىقتى، 2015 -جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ سوعىسقا بەلسەنە ارالاستى. وسى كەزگە دەيىن قارىم- قاتىناسى وتە جاقسى بولىپ كەلگەن رەسەي مەن تۇركيا وسىدان كەيىن ءبىر- بىرىنە قىرىن قاراي باستادى. ۇشاق اتۋ وقيعاسىنان سوڭ ەكى مەملەكەتتىڭ بايلانىسى ناشارلاپ كەتكەن ەدى.
ۇشاقتى اتقان سوڭ سيريا جەرىنە پاراشيۋتپەن قونعان رەسەيلىك ۇشقىشتى ءولتىرۋ وقيعاسىن پۋتين «اسكەري قىلمىس» دەپ اتاپ، ەردوعاننىڭ كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتتى. رەسەي تۇركياعا قارسى بىرنەشە جازالاۋ شاراسىن ويلاپ تاپتى - سونىڭ ىشىندە ءوز تۋريستەرىن تۇركياعا جىبەرمەۋ، تۇرىك ازىق- تۇلىكتەرىن يمپورتتاۋعا تىيىم سالۋ سياقتى شارالار بار - مۇنىڭ ءبارى تۇركيا ەكونوميكاسىنا سوققى بولىپ ءتيدى.
كەيىن رەسەي كۇرت وزگەرىپ، ماۋسىم ايىندا ەردوعاننىڭ پۋتينگە قۇلاعان ۇشاققا قاتىستى كەشىرىم سۇراپ، حات جولداعانىن مالىمدەدى، ەكى تاراپ ءوز ماسەلەلەرىن شەشۋگە، سيريالىق داعدارىستى توقتاتۋدا ورتاق ءتىل تابىسۋعا، ەكى جاقتىڭ بايلانىسىن جاقسارتۋعا دايىن دەگەن حابار تاراتتى. ءبىراق سيريا مەن اسادتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى كەلىسپەۋشىلىك بۇل ەكى ەلدىڭ قاتىناستارىنا ءالى كەدەرگى بولىپ تۇر.
ەردوعاننىڭ ساپارى تۋرالى ايتقان تۇرىك پرەزيدەنتىنىڭ وكىلى يبراگيم كالين تۇركيا «سيرياداعى ساياسي بيلىك الماسۋىن، سيريالىقتار ءۇشىن قولايلى دەموكراتيالىق جانە پليۋراليستىك ساياسي قۇرىلىمدى تابۋ ءۇشىن رەسەيمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى» دەدى.
دەگەنمەن دە ول «باشار اساد بيلىكتە تۇرعاندا رەسەي مەن تۇركيانىڭ مۇددەسىنە بىردەي جاۋاپ بەرەتىن شەشىم تابۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ اتاپ ءوتتى.
بۇرىنعى ەكونوميكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق قاتىناستاردى قالپىنا كەلتىرۋ باستالىپ كەتكەن ءتارىزدى. رەسەيلىك تابيعي گازدى تۇركياعا تاسىمالداۋ ەشقاشاندا توقتاعان ەمەس، سوندىقتان باسقا شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولادى.
تۋريزمدى جاڭعىرتۋ
تۋركياداعى رەسەيلىكتەر تۋريزمىن جاڭعىرتۋ كۇردەلىرەك ماسەلە، سەبەبى ماۋسىمدا ستامبۋل اۋەجايىندا بىرنەشە ادام قازا تاپقان شابۋىل جاسالدى، وعان قوسا، جاقىندا كوتەرىلىسشىلەر توڭكەرىس جاساماق بولدى. وسى ەكى جاعداي ماۋسىم قىزعان كەزدە تۇرىك تۋريزمىنە ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى.
ەردوعان- پۋتين كەزدەسۋىندە سىرتقى ساياسات نەگىزگى تاقىرىپ بولاتىن سياقتى. سيريا ساياساتى ەكى باسشىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى بولماق. سيرياعا قاتىستى ورتاق ءتىل تابامىز دەگەن نيەت ا ق ش سيرياداعى اسادقا قارسى قارۋلى توپتار مەن كۇرد كوتەرىلىسشىلەرىن قولداعاننان سوڭ تۋعان سياقتى.
رەسەي جاقىندا جاسالماي قالعان توڭكەرىستى پايدالانىپ قازىرگى تۇركيا ءو ا ق ش بايلانىسىن، جالپى تۇركيا مەن باتىس قارىم- قاتىناسىن السىرەتىپ، تۇركيانى رەسەيلىك سىرتقى ساياسات كوورديناتىنا ەنگىزگىسى كەلەدى. توڭكەرىس ارەكەتى باستالعاننان بەرى تۇرىك شەنەۋنىكتەرى مەن باسپا سوزدەرى باتىس، سونىڭ ىشىندە ناتو وداقتاسى - ا ق ش- تى توڭكەرىس جاساۋعا تىرىسقانداردى جەتكىلىكتى دارەجەدە ايىپتامادى دەپ مالىمدەدى.
ەردوعاندى قولداپ، گۇلەندى ايىپتاۋ
ەكىنشىدەن، تۇرىك ۇكىمەتى وزدەرى «تەررورشى» دەپ سانايتىن جانە «توڭكەرىسكە تالپىنىستى ۇيىمداستىردى» دەپ ايىپتايتىن گۇلەندى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. ۆاشينگتون ونىڭ توڭكەرىسكە قاتىسى بار ەكەنىن ناقتى دالەلدەۋدى سۇراپ، تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرمادى. ا ق ش ەكستراديتسيا جاساۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت قۇقىقتىق باعالاۋ ناتيجەسىندە عانا شەشەدى دەپ مالىمدەدى. ول پروتسەسس بىرنەشە جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن.
ماسكەۋ توڭكەرىس ارەكەتى باستالعان ساتتەن- اق ونى ايىپتاپ، ەردوعاندى تولىق قولدايتىندارىن كورسەتتى. رەسەيلىك دەپۋتاتتار «ا ق ش گۇلەندى ەشقاشاندا قايتارمايدى، سەبەبى ونىڭ ارتىندا س ر ۋ تۇر» دەسە، داۋرىقپا ساياساتكەر ۆلاديمير جيرينوۆسكي «گۇلەن مەن ا ق ش - تۇركيانىڭ جاۋلارى» دەپ سالدى.
ەردوعان باسىندا رەسەيلىك ۇشاقتى اتقان ۇشقىشتاردى قولداسا دا، توڭكەرىس ارەكەتىنەن سوڭ ول جاعدايعا دا گۇلەنشىل ۇشقىشتار ايىپتى دەپ شىقتى. ەردوعان- پۋتين كەزدەسۋى الدىندا تۇركيا باسىلىمدارىنا كۇلكىلى جاڭالىقتار شىقتى، مىسالى، گۇلەنشىلەر قوزعالىسى «ورىس- تۇرىك سوعىسىن باستاعىسى كەلگەن»، «تۇركيا مەن رەسەي اراسىندا تىعىز قارىم- قاتىناستى بۇزۋ ءۇشىن «س ر ۋ- م ءى 6-موسساد جوسپارى» جاسالعان» دەگەن ماعىناداعى بولجامدار جاريالاندى.
تۇركيادا «سەنىمدى باتىس دەرەككوزى» رەتىندە فرانسيالىق گازەتتىڭ پىكىرىن ءجيى جاريالانىپ، «توڭكەرىس ارەكەتى كەزىندە ا ق ش قولدايتىن رەاكتيۆتى اتقىش ۇشاقتار ەردوعاننىڭ قوناقۇيىن جارماق بولدى، ءبىراق ونى رەسەيلىك ۇشاقتار قورعادى» دەگەن جاڭالىقتار شىقتى.
سيرياداعى ساياساتقا قاتىستى تۇركيا- رەسەي پوزيتسياسىن جاقىنداستىرۋدان بولەك، كەزدەسۋ كەزىندە ەردوعان پۋتيننىڭ توڭكەرىس تالپىنىسى كەزىندە وزىنە قولداۋ كورسەتكەنىنە العىس ايتسا، پۋتين بولاشاقتا دا رەسەيدىڭ ونى قولداي بەرەتىنىنە سەندىرەتىن ءتارىزدى.
ساراپشى جانە ساياسي شولۋشى كادري گۋرسەل ونى بىلاي تۇسىندىرەدى: «باتىستى قورقىتۋ ءۇشىن ەردوعان تۇركيانى رەسەيگە جاقىنداي باستاعان ەتىپ كورسەتپەك». شىن مانىندە، رەسەي ينۆەستيتسيا، تەحنولوگيا، قورعانىس جانە ساۋدا جاعىنان كوپ ەشتەڭە ۇسىنا المايدى.
تۇركيانىڭ باتىس ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناسى تەرەڭ ءارى ەكى جاققا دا قاجەتتى. تۇركيانىڭ باتىستان ءبولىنۋى ناتو مەن باتىسقا جامان، ءبىراق ەڭ الدىمەن تۇركيانىڭ وزىنە قولايسىز.
ابباس جاۆاديدىڭ بلوگى. اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىلدى.
دينارا ءالىمجان
«ازاتتىق راديوسى»