ادامزات تاعدىرى باس سۇيەككە تىرەلىپ تۇر ما؟

استانا. قازاقپارات - «ءالىمساقتان بەرى ادام بالاسى، «كوكتەن قۇبىجىق تۇسەدى، جەردى توپان سۋ باسادى، نە بولماسا جەر وتقا ورانادى، قالىڭدىعى بەس ەلى مۇز باسىپ، بۇكىل تىرشىلىك جويىلادى» دەگەن ۇرەيلى اڭگىمەنى ايتۋمەن كەلەدى.
None
None

 ءتىپتى مىڭداعان جىلدىق تاريحى حاتقا شەكىپ جازىلعان قىتاي مەن ءۇندى جىلنامالارىندا دا وسى تاقىلەتتەس اڭگىمە جەتكىلىكتى. بۇدان قالا بەرسە، بارلىق ءدىني كىتاپتاردا دا ءتۇبى ءبىر تۇنەكتىڭ بولاتىنى ايتىلعان. ءبىراق قاشان؟ دەگەنمەن سوڭعى ۋاقىتتا عالامتور بەتىندە «اقىرزامان بۇدان مىڭ جىل بۇرىن جاسالعان ەرەكشە قۇدىرەتكە يە باس سۇيەكتەن بولۋى مۇمكىن» دەگەن الىپقاشپا اڭگىمە تارادى. ءبىر قاراساڭ داقپىرت، قاۋەسەتكە ۇقساعانىمەن، مۇندا ءبىر شىندىق جاتقانداي. ويتكەنى تىلسىم كۇشكە يە باس سۇيەك وزگە ەمەس، اتاقتى تيبەت ولكەسىندەگى كايلاس تاۋىنان تابىلىپ وتىر. تيبەت - قۇپياسى مول ولكە. ادامزات ХХI عاسىرعا قادام باسسا دا، عاجاپ ايماق سىرىن تولىق اشقان جوق. اسىرەسە كايلاس تاۋى ناعىز شىم- شىتىرىق الەمنىڭ ورداسى. بۇل توڭىرەكتە ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭىز كوپ. سونىڭ بارلىعى «كايلاس- الەمدىك ۋاقىتتىڭ كىلتى» دەگەندى ايتادى. سەنبەيىن دەسەڭ، وسى ولكەگە ات ارىتىپ بارىپ، زەرتتەپ قايتقان بەلگىلى عالىمداردىڭ دەرەك- دايەگىنەن كەيىن يلانباسقا امالىڭ قالمايدى.

كايلاس - الەمدەگى ەڭ كوپ ءارى ەڭ ءىرى پيراميدالار ورنالاسقان ولكە. بۇعان مىسىر نە بولماسا وڭتۇستىك امەريكاداعى اتاقتى پيراميدالاردىڭ ءوزى تەڭ كەلە قويمايدى. ماسەلەن بۇگىنگە دەيىن جالپاق جاھانداعى ەڭ بيىك، الىپ پيراميدا مىسىرداعى حەوپس دەپ سانالىپ كەلدى. ونىڭ بيىكتىگى - 146 مەتر. ال كايلاس تاۋىنداعى پيراميدالاردىڭ كەيبىرىنىڭ بيىكتىگى - 100 مەتردەن 1800 مەترگە دەيىن جەتەدى. ەندى سالىستىرا بەرىڭىز.. . بار قۇپيا وسى تاۋداعى پيراميدالارمەن سوناۋ پاسحى ارالىنداعى تاس بەلگىلەر، مىسىر مەن وڭتۇستىك امەريكاداعى پيراميدالاردىڭ ءبىر ەندىكتە جاتۋىندا. بۇگىنگى عىلىم بۇلاردىڭ ءبىرىڭعاي ورنالاسۋى جونىندە ءتۇرلى بولجامدار ايتۋدا. سونىڭ بارلىعى بۇل پيراميدالار ءۇشتاعان ەندىكتە ورنالاسىپ، عارىشپەن بايلانىسقا تۇسەتىن نۇكتەلەر دەسەدى. بۇل الىپ قۇرىلىستار بىزگە دەيىن - توپان سۋ قاپتاپ بارلىق تىرشىلىك يەسى جويىلعانعا دەيىن، عىلىمى مەن ءبىلىمى قارقىندى دامىعان، وركەندەۋدىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلگەن سانالى تىرشىلىك يەلەرى سالعان دەگەندى ايتادى.

پيراميدالاردىڭ كەيبىرىندەگى تاس قابىرعالاردا ادامعا ۇقساس تىرشىلىك يەلەرىنىڭ سۋرەتتەرى قاشالعان. ءتىپتى ءبىر قابىرعادا ءتورت ادام تەكتەس تىرشىلىك يەسى جانە ولاردىڭ جانىندا بەلگىسىز تاباقشاعا ۇقساس ۇشاتىن زاتتىڭ كەسكىنى بار. بۇل نە؟ ازىرگە عىلىم بۇل جونىندە «مىناداي» دەپ بولجام جاساي العان جوق. تاعى ءبىر قىزىق جايت، تيبەتتەگى بيىك قۇزداردىڭ بىرىندە بيىكتىگى 16 قاباتتى ءزاۋلىم ۇيمەن بىردەي ادام تومەن قاراپ وتىر. ارينە ءتىرى ەمەس، تاس ادام. ول بۋددا سەكىلدى مالداس قۇرىپ وتىر. تومەن قاراعان كۇيى الدەنەنى وقىپ وتىرعانداي. مۇنى كىم تۇرعىزعان؟ جۇمباق. جالپى تيبەت ادامزات ءۇشىن ءالى ءوز قۇپياسىن اشا قويماعان ولكە. سونىڭ ءبىرى ول جەردەن تابىلعان باس سۇيەك بولىپ تۇر. كەزىندە وسى ولكەگە ساپار شەككەن نەمىستىڭ ءبىر ەكسپەديتسياسى جانارتاۋ جارىلىسىنان پايدا بولعان شۇقىردان ادامنىڭ باس سۇيەگىن تاۋىپ العان. ول ەرەكشە تاستان جاسالعان كورىنەدى. كەيىنەن ول باس سۇيەك گيمملەردىڭ قولىنا تۇسكەن. ودان كەيىن ول تۇتقىندلعان اعىلشىن سولداتىنىڭ قولىنا وتەدى. كەيىننەن الگى جادىگەر اتاقتى تاريحشى توماس ريتتەرگە جەتكەن. ول باس سۇيەكتى ارنايى زەرتحانادا زەرتتەيدى. الايدا كەزەكتى ءبىر سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەزىندە باس سۇيەك جەرگە قۇلاپ، جاقتىڭ ءبىر شەتى سىنىپ قالادى. سودان كەيىن- اق باس سۇيەك تۇرعان زەرتحانادا ادام ايتقىسىز جۇمباق وقيعالار ورىن الا باستاعان.

 زەرتحانا قىزمەتكەرلەرى «باس سۇيەكتىڭ سىنۋى قۇدايلاردىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋدىرىپ جاتىر، ەندى اقىرزامان ورناۋى مۇمكىن» دەسەدى. ويتكەنى زەرتحانادا بولىپ جاتقان وقىس وقيعالار قىزمەتكەرلەردى وسىنداي ۇرەيگە جەتەلەگەن. ويتكەنى بۇعان دەيىن دە «جەر بەتىندەگى ون ءۇش باس سۇيەك ادامزاتتىڭ تۇبىنە جەتەدى» دەگەن ۇرەيلى اڭگىمە ءجيى ايتىلاتىن. سونىمەن ون ءۇش باس سۇيەك ول نە؟ الەمدە مايا تايپاسىنىڭ ون ءۇش ءحرۋستالدى باس سۇيەگى جونىندە اڭىز- اڭگىمە كوپ. بۇلار وتە ساپالى تاۋدىڭ حرۋستالىنەن ويىپ تۇرىپ جاسالعاندار. جاستارى 500  جىلدىڭ ار جاق، بەر جاعى. ونى جاساعاندار اسا دامىعان وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن ۇندىستەردىڭ مايا، استەك نەمەسە ولمەك تايپالارى دەسەدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى 1927 -جىلى امەريكالىق ارحەولوگ ميتچەلل حەدجەسو ەرتەدەگى مايا قالاسى لۋباانتۋننىڭ ورنىن قازىپ ءجۇرىپ تاۋىپ العان. باس سۇيەك كۇنى- ءتۇنى ەرەكشە جارقىراپ ساۋلە شاشىپ تۇراتىن كورىنەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ جاسالعان ۋاقىتى ونداعان مىڭ جىل ەكەن. ەڭ ۇرەيلىسى، وسى باس سۇيەكتى تاۋىپ الىسىمەن ارحەولوگتاردىڭ كوز الدىنا جىن- پەرىلەر، نەشە ءتۇلى جايتتار ەلەس بەرىپ، وزگەشە كۇيگە ەنگەن. ال باس سۇيەكتى زەرتتەۋگە ۇمتىلعاندار توسىنان اجالعا تاپ بولىپ وتىرعان. امەريكالىق اتاقتى زەرتتەۋشى «بۇل باس سۇيەك جەردە ەمەس، وزگە بەيمالىم وركەنيەت يەلەرى جاساعان. وتە كەرەمەت قۇدىرەتكە يە. باس سۇيەك قاجەت دەسەڭ ءيىستى سەزەدى.. . شۋدى ەستيدى.. .» دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ ونىڭ ايتقانىن وزگە زەرتەۋشىلەر دە قولداۋدا. باس سۇيەك ەرەكشە تىلسىم كۇشكە يە.. . امەريكا ۇندىستەرىنىڭ ايتۋىنشا، مايا تايپاسىندا وسىنداي ون ءۇش باس سۇيەك بولعان. ەگەر دە ءبارىن ءبىر جەرگە جيىپ ۇستاساڭ، بۇكىل الەمگە يەلىك ەتۋگە بولادى ەكەن.. . قازىر وسى ون ءۇش باس سۇيەكتىڭ ءبىرازى جەكە ادامداردىڭ كولەكتسياسىندا. ۇشەۋى ۆاشينگتونداعى ۇلتتىق مۇراجايدا ساقتاۋلى. سونداي- اق پاريج جانە بريتان مۇراجايلارىندا ورىن تەپكەن. الايدا سوڭعى ەكەۋى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپادا قولدان جاسالعان ەكەن. ولار ەشقانداي قۇدىرەتكە يە ەمەس. ال شىن مانىسىندە مايا تايپاسىنىڭ قولىنان شىققان بۇل ون ءۇش باس سۇيەك الەمدى وزگەرتۋگە كۇشى جەتە مە؟ ول جاعى بەلگىسىز. اڭىز بولۋى دا مۇمكىن. تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەر جايت، جاقىندا ارحەولوگتار مايا تايپاسىنىڭ ەسكى جۇرتى شۋلتۋندى قازعان كەزىندە تاعى ءبىر جازبالاردىڭ ۇستىنەن شىققان. عاجايىپ استرونوميالىق تاڭبالاردا ايدىڭ، كۇننىڭ جانە پلانەتاارلىق جولداردىڭ ورنى بەلگىلەنگەن. ەسەپ الداعى جەتى مىڭ جىلعا ەسەپتەلگەن كورىنەدى. وسىعان قاراپ عالىمدار بۇگىن- ەرتەڭ اقىرزامان بولا قويمايدى دەپ مالىمدەمە جاساۋ ۇستىندە.

 اينۇر قازىكەنوۆا

«ايقىن»

سوڭعى جاڭالىقتار