كاشميردەگى كوشپەندىلەر

استانا. قازاقپارات - نازارلارىڭىزعا جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

بۇل كىتاپقا جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن. ىزەرلى ىزدەنىستەر پەن زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.

ا ق ش- تا جارىق كورەتىن «نەيشنل دجيوگرافيك مەگەزين»  جۋرنالىنىڭ 1954 -جىلعى 61- سانىندا «قازاقتار ازاتتىققا قالاي اتتاندى» دەيتىن ماقالا جاريالانعان.

ونىڭ اۆتورى - ميلتون دج. كلارك دەگەن امەريكالىق ازامات. وسى ماقالامەن بىرگە قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرىلگەن ءتۇرلى-ءتۇستى(رەڭدى) سۋرەتتەر دە بەرىلگەن. باجايلاپ قاراساڭىز، سۋرەتتەردەن ناعىز قازاقى تۇرمىستى، ەتنوگرافيالىق ءومىر سالتىن اڭعاراسىز. سۋرەتتەر پاكستاننىڭ سريناگار قالاسىنان 90 شاقىرىم جەردە بيىك تاۋدىڭ اڭعارىندا تۇسىرىلگەن. سوندا بۇل قازاقتار كىمدەر؟

بۇلار - اتام زاماننان قيىر قونىپ، شەت جايلاپ جۇرەتىن التايدىڭ اباق كەرەيلەرى. العاش 1930- جىلدارى ءور التايدان ۇركىپ، قازىرگى شينجاڭ ولكەسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنا بارادى. وندا تۇراقتاپ بايىز تاپپاي اقىرى 1940 -جىلى ءۇندىستان اسىپ كەتەدى. مارقۇم حاليفا التاي وسى كوشتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. سول كىسى ايتاتىن: «العاش التايدان كوشكەندە 36 مىڭ ادام ەدىك، 1941 -جىلى ءۇندىستانعا وسىدان 3039 ءتىرى جەتتىك. ارادا ءبىر جىل وتكەندە جەرسىنبەي 2000 عا تارتا ادام ءولىپ كەتتى. 1942 -جىلى 1150 ادام ءتىرى قالدىق. سودان 1946 -جىلعا دەيىن بىردە- ءبىر ايەل بالاسى قۇرساق كوتەرمەدى. تۋرا جەتىنشى جىلى دەگەندە العاشقى بالا تۋدى».

جوعارىداعى سريناگار قالاسى - كاشمير ولكەسىنىڭ ورتالىعى. سول كەزدە كاشمير ولكەسى ءۇندىستان مەن پاكستان اراسىنداعى داۋلى ءوڭىر بولاتىن. حالقىنىڭ كوبى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن بولعاندىقتان العاش ءۇندىستانعا وتكەن قازاقتار وسى وڭىرگە ويىسىپ كەلگەن. ونىڭ بەر جاعىندا كاشميردىڭ بيلەۋشىسى شەيح مۇحامەد ابدۋللا قازاقتاردى جەرىنەن اۋعان «مۇحاجير» ساناپ كوپ كومەك كورسەتكەن.

قازاقتار وسىندا 12 جىل تۇرىپ، 1954 -جىلى تۇركياعا قونىس اۋدارعان. وسى قازاقتارعا 1951 -جىلى جوعارىداعى امەريكالىق جۋرنالشى كەلىپ، ءبىر جىل بىرگە تۇرادى. قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنەدى. كينو تۇسىرەدى. مارقۇم حاليفا اتامىز: «ە، ول ءبىزدىڭ كلارك ەمەس پە!» دەپ ءسۇيسىنىپ ايتىپ وتىرعانىن تالاي ەستىگەن ەدىك.

وسى قازاقتار دۇنيەنىڭ جارتىسىن اينالىپ، سونىڭ ىشىندە دالانىڭ قوڭىر اڭى دا وتە المايتىن اتاقتى تاكلاماقان ءشولىن باسىپ، گيمالايدان اسىپ تۇسكەن. جان بالاسىنىڭ تابانى تيمەيتىن تيبەتتىڭ دۋنحۋان ولكەسىندەگى تسزيانفودۋن جارتاسىن كوكتەي ءوتىپ، ۇزىندىعى 1 ميل ۇڭگىردەگى بۋددانىڭ مۇسىندەرى مەن فرەسكالىق ورنەكتەرىن كورگەن. ارتىنان وكشەلەپ قۋعان جاۋدىڭ اسكەرلەرىمەن ايانباي سوعىسىپ، 90 پايىزى جولدا قىرىلعان بەيباقتار دەپ ايتا الامىز با؟. شىندىعىندا سولاي. كوپ جىلعى ءومىر مەن ءولىم ارپالىسى قازاقتاردىڭ ساعىن سىندىرا الماعان.

امەريكالىق جۋرنالشىنىڭ ماقالاسىن ۇلتشىل ازامات سابەتقازى اقاتاي مارقۇم وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاريالاماققا نيەت ەتكەن كورىنەدى. سودان شاعىن ءۇزىندى ۇسىنعان ءجون بولار: «...مەن كاشمير جازىعىنداعى سريناگاردا اتا-بابالارى 2 مىڭ جىل ورتالىق ازيادا كوشىپ جۇرگەن ەرەكشە حالىقتىڭ وكىلى -  قازاقتاردىڭ اراسىندا ءبىر جىل بولدىم. قاسىرەتتى جورىقتىڭ قاتاڭ سىنىن ارتقا تاستاعان قازاقتار ەندى ەس جيا باستاعان سەكىلدى. ولاردىڭ داۋلەسكەر اۋىز ادەبيەتىن تىڭداعان العاشقى امەريكالىق مەن بولارمىن. بۇل كوشپەندىلەر جاز شىعا شاڭى مەن قاپىرىعى ىعىر قىلعان ورىندى تاستاپ، جايلاۋعا شىقتى. كاشمير ارعىماقتارىن ەرتتەپ مىنگەن ولار (مەنى دە ەرتىپ الدى) تاۋعا شىعىپ كەتتى. بيە بايلاپ، راحات ءومىردى باستاپ كەتتى...».

ميلتون دج. كلارك قازاقتاردىڭ ءومىر تاريحىن زەرتتەۋمەن عانا اينالىسپاعان كورىنەدى. 1954 -جىلى بۇلاردىڭ تۇركياعا كوشۋىنە مۇرىندىق بولعان. ءتىپتى 1953 -جىلى ا ق ش- تىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن ۇمىتكەر ادلاي ە. ستيۆەنسوندى سريناگارعا ەرتىپ كەلىپ، قازاقتاردىڭ ومىرىمەن تانىستىرعان. حاسان ءورالتاي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ميلتون دج. كلارك - ا ق ش- تاعى س ر ۋ- دىڭ قىزمەتكەرى. ول قازاقتاردى شىنىندا كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ تەپكىسىنەن قاشتى ما، جوق پا دەگەندى انىقتاۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ادام دەيدى.

قالاي دەسەك تە، ونىڭ سۋرەتتەرى بۇگىنگى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحي قۇجاتى رەتىندە قىمبات. جوعارىداعى دىتتەگەن جەرىنە جەتە الماي قازا تاپقان نەمەسە قاڭعىرىپ باسقالارعا قولدى بولىپ كەتكەن بەيباقتاردىڭ سارقىتىنداي تاريحتان بىزگە جەتكەن تابارىك.

وسى ورايدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جوعارىداعى قازاقتاردىڭ الاساپىران ءومىرى جايلى: «تۋعان جەرىنەن تىس بۇكىل جەر شارىنا شاشىراپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بەس ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ قانداي قايعىلى دا، قورلىقتى جولدان وتكەنىن بۇگىنگى كوزى تىرىلەردىڭ ەشقايسىسى دا ءوز دەڭگەيىندە بارشا قاسىرەت- قايعىسىمەن بەينەلەپ بەرە المايدى. ويتكەنى، كەيدە قۇجات جەتىسپەيدى، كەيدە بوسقىنداردىڭ تۇتاس كوش- كەرۋەنىنىڭ ىزدەرى بەلگى- بەدەرسىز تاۋ شاتقالدارىنا ءسىڭىپ، جوق بوپ كەتەدى نەمەسە مۇردەلەرى قازاق دالاسىنان شالعايدا اتاۋسىز قالعان» دەپتى. (تاريح تولقىنىندا. - الماتى: «اتامۇرا» باسپاسى، 1999, 140-بەت).

شىندىعىندا، قازاق تاريحىنداعى اسا ءبىر ەلەۋلى وقيعا - تۇيەلى كوشپەن «گيمالاي اسقان» كوشپەندىلەر تۋرالى سوڭعى جىلدارى بىرنەشە شىعارما جارىق كوردى. ح. التايدىڭ «التايدان اۋعان ەل»، د. جانالتايدىڭ «قيلى زامان - قيىن كۇندەر»، حاسەن ءورالتايدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتاپتارىندا ەگجەيلى- تەگجەيلى باياندالعان.