ەلدىڭ ارىسى، ەردىڭ نامىسى توقتار اۋباكىروۆ جايلى سىر- دەستە
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر، ۇشقىشتىڭ تۋعان كۇنىنىڭ قۇرمەتىنە وراي باتىر تۋرالى ماقالا ۇسىنىپ وتىرمىز.
جان سەرىگى - جاۋھار جىر
ءوزى تۋىپ- وسكەن ولكەگە بارعان سايىن: «قارقارالى سىندى عاجايىپ جەر الەمدە وتە سيرەك شىعار» دەگەن وي كەلەدى توقتارعا.
تاۋ مەن دالانى كومكەرگەن قالىڭ ورمان، تەك وزىنە عانا ءتان - كەربەزدىكپەن، ءسان- سالتاناتىمەن كەلگەن جولاۋشىنى ءسۇيسىنتىپ، جانارىن تالدىرادى، قۇمارىن قاندىرادى.
تاۋ اراسىنداعى ويدىم- ويدىم ويماقتاي كولدەر، جيەگىن كومكەرگەن قالىڭ تال- قاراعايلار تەك وزىنە عانا ايان تىلسىم سىرمەن ءتىل قاتىسقانداي. اعاشتىڭ سىبدىرى دا، بۇلاقتىڭ بىلدىرى دا، سامال جەلدىڭ سالقىن ساباتى دا - ءبارى- ءبارى بۇل دۇنيەنىڭ اباتىنا اينالىپ، اينالاڭا قاراۋعا مۇرشا بەرمەيدى. ويعا باتقان ورمانداردى ۇيقىسىنان وياتقانداي ءدۇر سىلكىندىرىپ، ەرتەگىنىڭ ىشىنە ەنىپ بارا جاتقاندايسىڭ. شىنىندا دا - ەرتەگى. اسىرەسە، شىم- شىم قايناپ، شىمىرلاپ جاتقان «شايتانكولدى» ايتساڭشى.
«شايتانكولدىڭ» سۋى قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ، ساعات سايىن، ءسات سايىن مىڭ تۇسكە بويالىپ، ەرتەلى- كەش رەڭى سان رەت وزگەرەدى. بۇل كولدىڭ تىلسىم سىرى عاسىرلار بويى ادام بالاسىنا جۇمباعىن اشپاي، ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا بولىپ كەلەدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ «ءبيسميللاسىن» ايتپاي جالاڭاش- جايداق تۇسە بەرۋىنە بولمايدى. اسا ءبىر ارداقتى، اسا ءبىر تازالىقتى تالاپ ەتەتىن، تۇڭعيىق، تۇمسا كول.
اناسى جاس كۇنىنەن توقتارعا: - بالام، «شايتانكولگە» بايقاپ بار. تۇسە قالساڭ دا، ىشىڭنەن «كاليماڭدى» قايتارىپ، ادالدىق تىلەپ ءتۇس. بوگدە ويدى كوكىرەگىڭە ۇيالاتپا! - دەۋشى ەدى- اۋ.
بالالىق شىركىن، الدى- ارتىڭا قاراتا ما، بىردە توقتار «شايتانكولگە» كۇمپ بەرىپ، تەرەڭىنە سۇڭگىپ كەتتى. سۇڭگىگەنى سول، تۇڭعيىق تۇبىنەن تىلسىم سىرعا تاپ بولعانداي، سۋ استىندا ءبىراز ايالداپ قالدى، بىرگە كەلگەن بالالاردىڭ مازاسى كەتىپ، «توقتار، توقتار!» دەپ شۋىلداسىپ جاتتى. ءبىر كەزدە كەلەسى جارقاباقتىڭ قۋىسىنان شىعا كەلدى. شىعا سالا، تاۋ- تاسقا ورمەلەپ، جاعالاۋعا كەلىپ جىعىلدى. تالىقسىپ قالعان ەكەن. بالا توقتار قانشا تالىقسىسا دا سىر بەرمەي، ۇيگە ازەر جەتتى. كەلگەن بەتتە توسەگىنە قۇلاي كەتتى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءتىلسىز تىلسىم كۇيدە جاتقان بالاسىنا اناسىنىڭ جانى شىرقىراپ، پۇشايمان كۇي كەشتى. كەيىن تىلگە كەلگەن بالاسىنان اناسى كاميا: - ساعان نە بولدى، جانىم، نە ىستەپ قويىپ ەدىڭ! - دەپ قيىلا، قينالا سۇرادى.
- «شايتانكولگە» ءتۇسىپ ەم...
- ساعان تۇسپە دەپ ايتىپ ەدىم عوي.
- ؟ !
- قۇداي ساقتاعان ەكەن! - دەپ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى اناسى.
جاسىنان «شايتانكول» تۋرالى تالاي ەستىگەن اڭىز- اڭگىمەلەردىڭ شەت پۇشپاعى بولسا دا، كوزبەن كورگەن بالا توقتار تابيعات تىلسىمىنىڭ قۇپياسىنا تاڭعالماسقا ءداتى قالمادى. سەبەبى، بۇل جاعداي توقتاردىڭ باسىنان ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت وتكەن ەدى.
بالا كەزدەگى بار ارمانى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تاۋعا قاراي ورمەلەپ جۇگىرگەندى جانى قاتتى ۇناتۋشى ەدى. سول كەزدە جابىققان جانى جادىراپ، قۇمىققان قۇمارى قانعانداي، قۇشتار كوڭىلى اڭساعان ارمانىنا قاراي قانات قاققانداي اسەر ەتۋشى ەدى. سودان كەيىن، جۇگىرە- جۇگىرە شارشاعان ساتتە، قارقارالى قۇشاعىندا اسپانعا قاراپ، ۇزاق جاتۋدى ۇناتۋشى ەدى. اسىرەسە، ءتۇن مەزگىلىندە، جازعى جايلاۋدا جاپادان- جالعىز جاتىپ، اسپانداعى جۇلدىزداردى قيالمەن كەزىپ، كوكسەڭگىر كەڭىستىگىندە قۇلاش ۇرىپ ۇشىپ جۇرگەندەي اسەرگە بولەنۋشى ەدى.
سونداي ساتتەردە توقتار كۇندەي كۇركىرەگەن داۋسىمەن تاۋ مەن تاستى جاڭعىرتا:
شىقشى تاۋعا، قاراشى كەڭ دالاعا،
ءماز بولاسىڭ، ۇقسايسىڭ جاس بالاعا.
ول شەتى مەن بۇل شەتىنە جۇگىرسەڭ،
شارشايسىڭ با، قۇمارىڭ ءبىر قانا ما؟ - دەپ قاسىم جىرىن وقيتىن.
قارقارالى بالاپانى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن جاس توقتار بىرتە- بىرتە جان- جاعىنا قىرانداي مويىن بۇرىپ، بيىككە قانات قاعۋعا قۇشتار بولا باستادى. بىرتە- بىرتە قارقارالى تاۋ- قۇزدارىنا شىعىپ الىپ، تاستان- تاسقا سەكىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. كەيدە ءوزى كورگەن اق تيىندەر سەكىلدى اعاش باسىنا ورمەلەپ شىعىپ، سوناۋ بيىكتەن ەن دالاعا كوز جىبەرىپ، ۇزاق قاراپ وتىرۋشى ەدى- اۋ.
بالا جاسىنان اسپانعا - بيىككە قۇمارى مەن قۇشتارلىعىن جاس توقتار كەزىندە كوپ اڭعارا قويعان جوق. بىرتە- بىرتە ساناسىنا قياعا ۇشۋ، سامعاۋ سياقتى عاجايىپ ەلەستەر ۇيالاپ، ول ەندى، اندا- ساندا كورىپ قالسا دا ۇشقان ۇشاقتارعا ۇمتىلا قاراپ، كوز ايىرماي تۇرىپ قالۋشى ەدى. اراكىدىك، سيرەك بولسا دا، اسپاندى ءتىلىپ وتكەن اق جولاق اۋە سىزىقتارىنا سۇيسىنە قاراپ، سونىڭ سىرى مەن قىرىن بىلۋگە وتە قۇشتار بولدى. وسى ويى ونى قارقارالى قۇشاعىنان قازانداي قايناپ بۇرقىراپ جاتقان قازىنالى قاراعاندى قالاسىنا قاراي بەيىمدەي بەردى.
...بىردە توقتاردىڭ اناسىمەن بىرگە قاراعاندى قالاسىنا بارا قالۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. توقتاردى قاراعاندىداعى بيىك ۇيلەردەن گورى، تاۋ- تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان توبەلەر قىزىقتىردى. اناسىنان سۇراپ ەدى: «شاحتالاردان شىققان كومىر قالدىقتارى عوي» ، - دەي سالدى. تاعى بىردە اناسىنان قالانىڭ سولتۇستىك بۇيىرىندە الىستان قول بۇلعاعانداي سوزىلىپ جاتقان قالىڭ ءتۇتىندى كورىپ، سۇراعانى بار.
اناسى: «بۇل تەمىرتاۋ دەگەن قالا. وندا تەمىر ءوندىرىسى بار. مىناۋ قاراعاندىدان شىققان تاۋ- تاۋ كومىرلەردى سونداعى زاۋىتقا اپارىپ، تەمىر قورىتادى»، - دەدى. بالا توقتار بارعىسى كەلىپ، الىستان شۇبالاڭداپ شىققان كوك تۇتىنگە ۇزاق قاراپ تۇردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ول ءوزىنىڭ جاڭادان تاپقان جاس دوستارىنان سۇراستىرىپ، قاراعاندى قالاسىندا «پاراشيۋتيستەر» مەكتەبى بار ەكەنىن ءبىلىپ الدى. كوزى كورمەسە دە قيالىمەن بارلاپ جۇرگەن سول مەكتەپكە بارۋ تۋرالى وي- ارمان توقتاردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاي كەتتى. ءبىر قيىنى، ول مەكتەپ، اناۋ جولى اناسىنان سۇراعاندا، سوناۋ الىستا ءتۇتىنى بۋداقتاپ جاتقان تەمىرتاۋ قالاسى جاقتا ەكەنىن ءبىلدى.
سودان باستاپ بالا توقتار قاراعاندى قالاسىنىڭ سىرتىنا شىعىپ، كومىر توبەلەردىڭ باسىنان تەمىرتاۋ جاققا قيال جۇگىرتىپ، ۇزاق قاراۋدى ادەتكە اينالدىردى.
قاسىم امانجولوۆتىڭ جاۋھار جىرى جان سەرىگىنە اينالعان توقتار سونداي ساتتەردە:
كەڭ دالالى، كەڭ پەيىلدى قازاقپىز،
قۇل ەمەسپىز، ەركىن جانبىز ازاتپىز، - دەپ جىر وقيتىن ءوزىنىڭ ۇلى قازاقتىڭ ۇلانى بولعانىن ماقتان ەتەتىن.
جالعىز تامشى جاس
تەمىرتاۋ تالاي تارلانداردىڭ تۇعىرى بولعان جەر. وسى ويمەن ورىستەيتىن ءبىر قىزىق بايلانىس بار. بارشاعا ءمالىم، تۇڭعىش ەلباسى - نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وتباسى، التىن ۇياسىنا اينالىپ، بولاشاق بايتەرەكتىڭ تامىر تارتقان جەرى - تەمىرتاۋ بولسا، تۇڭعىش عارىشكەر توقتاردىڭ دا ءوسىپ- شىڭدالعان ورتاسى - وسى قالا.
جاس توقتار بۇل قالاداعى جۇمىسىن قاتارداعى توكارلىقتان باستادى. كۇنى بويى وزىنە بەكىتىلگەن ستانوكتىڭ قاسىنان ءبىر ءسات ۇزاماي، تەمىر جونىپ، ماڭداي تەرىن تامشىلاتتى. توقتاردىڭ بالا كۇننەن ادەتى - ءبىر جۇمىسقا كىرىسسە بولدى، ونىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندىرماي، بەتى قايتپايدى. ەڭبەكتە تىندىرىمدى بولۋ، العان ىسىنە العاۋسىز بەرىلۋ - بالا كۇننەن بويىنا بىتكەن قاسيەت. توقتاردىڭ اكەسى وڭعارباي ءوز اۋىلىنىڭ اتاقتى ۇستاسى ەكەن. بەس- التى جاسقا كەلىپ، اكەسى دۇنيەدەن وتكەنشە، توقتاردىڭ بويىنا كورىك ءيىسى ءسىڭىپ، ۇستاحانادا الاۋلاپ جانعان شوق پەن وتتىڭ ورتاسىندا جالىنعا شارپىلىپ- شىڭدالىپ وسكەن ەدى. اكەسى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ءۇيدىڭ بار اۋىرتپالىق سالماعى توقتار مەن اناسى كاميا ەكەۋىنە ءتۇستى. ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن بەل شەشپەي، سالپاقتاپ جۇمىس سوڭىندا جۇرگەن اياۋلى اناسىنا بالا توقتار قاتتى الاڭداۋشى ەدى. اناسى سيىر ساۋادى، بۇزاۋ باعادى، وت جاعادى، وتىن تاسيدى، سۋ اكەلەدى، تاماق ىستەيدى، ارا- اراسىندا بالا- شاعاسىن تاربيەلەۋى كەرەك. اۋىلداعى تىرشىلىك قانشا تىرباڭداساڭ دا جىرتىعىڭدى جاماۋعا جەتپەي، قۋ دۇنيەنىڭ قورلىعىن كورۋشى ەدى. باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەن توقتاردى تۋعان جەزدەسى نىعمەت پەن اپاسى بيكەن ەكەۋى - ءوندىرىستى قالا تەمىرتاۋعا كوشىرىپ الدى.
توقتار وسى قالادا ءارتۇرلى ۇلت بالالارىمەن ارالاسىپ، بىرگە وقىپ، بىردەن وقۋشىنىڭ الدى بولدى. سپورتتان دا قاتارلاستارىنان ۇزدىك شىعىپ، ۇستازدارىنىڭ ءوزى وعان ۇمىتپەن قاراي باستادى.
توقتار، اسىرەسە، اناسىنىڭ اقىلىنا ۇنەمى يەك ارتۋشى ەدى. اناسى دا ءبىر كيەلى كىسى ەدى. الدىن- الا بولجاپ ايتقانى ۇنەمى شىندىققا اينالاتىن. بالا جۇرەك اناسىنىڭ ايتقانىمەن جۇرسە اداسپايتىنىن ءبىلدى. اناسى ۇنەمى: - «بالام، ءوز ەڭبەگىڭمەن كۇن كور. ەشكىمنىڭ ەڭبەگىن جەمە، الا ءجىبىن اتتاما. ۇرلىق جاساما. قاسىڭداعى بالالارعا قامقور بول. سپورتپەن اينالىس. بالكىم، اكەڭدەي ۇستا بولساڭ دا، جەردە قالماسسىڭ. وزىنە سەنگەن قۇستاي ۇشادى، بىرەۋگە سەنگەن مۇرتتاي ۇشادى. وزىڭە سەن! ادال ەڭبەگىڭە سەن. بار باقىتتىڭ باستاۋى - ەڭبەك» ، - دەپ وتىرۋشى ەدى. اكەسىنىڭ ۇستالىعى بالا توقتاردىڭ ەسىندە ەمىس- ەمىس بولسا دا ساقتالىپ قالعان. تۇسىنە ءجيى كىرىپ، كەيدە، ءتىپتى، ۇستاحانانىڭ وتىنا شارپىلىپ، بالعا مەن ءتوستىڭ شىڭىلىنان ويانىپ كەتۋشى ەدى.
تەمىرتاۋدان مەكتەپ بىتىرۋگە تاقاعاندا وقۋشى توقتار بىردەن توكار بولىپ، ستانوكتا جۇمىس ىستەۋگە بەكىندى. اناسى:
- وقۋىڭدى نە ىستەيسىڭ! - دەگەن.
- وقۋىمدى ۇزبەيمىن، كەشكى مەكتەپتە وقيمىن، اپا! - دەدى.
اناسى از- كەم اڭتارىلىپ قالدى.
- ونداي دا بار ەكەن- اۋ، ەكەۋى بىردەي وزىڭە اۋىر سوقپاي ما، بالام.
- ەكەۋىنە دە ۇلگەرەمىن، اناشىم، بارىنەن بۇرىن ساعان كومەكتەسۋىم كەرەك!
اناسى كوزىنەن ءمولت ەتىپ تۇسكەن جالعىز تامشى جاستى بالاسىنا كورسەتپەدى. كۇندىز جۇمىس ىستەپ، كەشكىسىن وقىپ تىنىمسىز كۇي كەشكەن بوزبالا توقتاردىڭ كوڭىلى ۇشقىش بولۋعا اۋىپ، بىرتە- بىرتە اڭسار ارمانىنا اينالدى. ول ءۇشىن الدىمەن «پاراشيۋتيستەر» دايىندايتىن ورتالىققا بارۋ كەرەك ەكەنىن دە الدىن الا ءبىلىپ العان بولاتىن. پاراشيۋتيستەر دايىندايتىن ورتالىق قالادان ون شاقتى شاقىرىم الىس ەدى. وقۋ مەن جۇمىستان قولى تيمەي جۇرگەن توقتار ونىڭ دا امالىن تاپتى. تانىستارى ارقىلى «سەكىرۋگە» سەنبى- جەكسەنبى كۇندەرى قاتىسۋعا بولاتىن مۇمكىندىككە قول جەتكىزدى. ءسويتىپ، وقۋدان دا، جۇمىستان دا قول ۇزبەي، ءوزىنىڭ ۇشقىش بولۋ ارمانىنا جول اشقانداي بولدى.
ساعىنىش ءانى
- قايتسەم دە ۇشقىش بولۋىم كەرەك - دەگەن اسىل ارمان توقتاردى ارماۆير جوعارى ۇشقىشتار ۋچيليشەسىنە الىپ كەلدى. ءۇزىلىسسىز وقۋ، تىنىمسىز ىزدەنىسكە تولى كۇندەر ەشقايدا مويىن بۇرعىزباي، الىستاعى اۋىلدى دا، تۋعان باۋىردى دا ويلاۋعا مۇرشا بەرمەي سىناپتاي سىرعىپ ءوتىپ جاتتى...
اراسىندا جەتى كۇندە ءبىر كەلەتىن جەكسەنبىنىڭ ەركىن جۇرۋگە بولاتىن ەكى- ءۇش ساعاتى ويعا - كۇش، بويعا - قۋات، كوڭىلگە ءدات بەرگەندەي. سونداي ءبىر ساتتەردە، توقتار ءوزىن كۇندە ىعىر قىلعان دۋلى ورتادان ءبولىنىپ شىعىپ، تايگانىڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ ورمانىنىڭ ىشىنە ەنىپ كەتىپ، ەركىن جۇرگەندى ۇناتاتىن.
تۇنجىراعان ورمان. تۇماندى كۇن. تىلسىم دۇنيە. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ- تىنىش. توقتاردىڭ اندا- ساندا كوڭىلى سوققاندا تىڭدايتىن كىشكەنە قول راديوسى بولاتىن. سونى وسى جولى بىلەگىنە قىستىرا سالعان. ويتكەنى، وسى قۇيتاقانداي «قول راديوسى» دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان حابار الاتىن. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ «شالقار» دەپ اتالاتىن راديوحابارىن ەستۋگە قۇشتار.
راديونىڭ تۇيمەسىن باسىپ قالىپ ەدى، و، عاجاپ، ءبىر ەرەكشە اۋەن شالقي جونەلدى:
...اجارىڭ اشىق ەكەن اتقان تاڭداي،
نۇرلى ەكەن ەكى كوزىڭ جاققان شامداي،
اناڭنان سەنى تاپقان اينالايىن،
كۇلىم كوز، ويماق اۋىز، اشىق ماڭداي...
بەۋ، بەۋ، گاۋھارتاس...
- اپىر- اي، بۇكىل وي- سانانى، تۇلا بويدى ەرىكسىز بيلەپ، ەستەن تاندىرعانداي اسەر ەتكەن مىناۋ نەعىلعان عاجاپ اۋەن... ساعىنىشى مەن مۇڭى ارالاس مىنا سىمباتى بولەك سۇلۋ سازدىڭ سىرى نەدە دەۋگە مۇرشا كەلتىرمەي، ءان اۋەنى ءارى قاراي ەلىتتىرىپ، توڭىرەك ەرەكشە اسەم كۇيمەن تەربەلىپ تۇرعانداي اسەر ەتتى.
باساسىڭ اياعىڭدى ىرعاڭ- ىرعاڭ،
سىلدىرلاپ شاشباۋىڭ مەن التىن سىرعاڭ...
ءان كۇمىستەي سىڭعىرلاپ، باياۋ سوزىلىپ بارىپ ۇزاپ كەتكەندەي. جاڭاعى اينالاسى التىن شۋاققا اينالىپ، شۇعىلا شاشىپ تۇرعان نۇرلى ءسات ءاپ- ساتتە تىيىلىپ قالعانداي. اياعىندا، ءاندى ورىنداعان حالىق ءارتىسى بيبىگۇل تولەگەنوۆا دەگەن ەسىم عانا ەسىندە قالىپ ۇلگەردى. جاڭا عانا باستان كەشكەن عاجايىپ ءسات، انمەن بىرگە ءۇزىلىپ كەلمەسكە كەتكەندەي قاپالى كۇي كەشتى. باياعى تۇنجىراعان تۋندرا، تاعى تايگا كوز الدىنا قايتادان تاپ بولا كەتتى. جان- جۇرەگى ودان سايىن ەزىلە ەلجىرەپ، كوزىنەن جالت ەتىپ تامىپ تۇسكەن ساعىنىش ءساتىن سەزبەي قالعانداي.
ايتسە دە، وسى ءبىر عاجايىپ اۋەن بولاشاق عارىشكەردىڭ جان- جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن الىپ، ساناسىندا ماڭگىلىك ساقتالدى.
ماسكەۋدە جۇرگەن. ءبىر كۇنى كوشەدەگى كوپ جارنامالاردىڭ بىرىنەن «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى - بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ كونتسەرتى» دەگەن حابار جارق ەتە قالدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، قايتا ءبىر تەسىلە قاراعاندا، باياعى عاجايىپ ءسات ەسىنە قايتا ورالىپ، كوڭىل كۇيى تەربەلىپ قويا بەردى.
- قايتكەندە دە ۋاقىت تاۋىپ بارۋىم كەرەك! - دەپ بەكىندى توقتار.
ايتقانداي- اق، كونتسەرت بولاتىن كۇنى، سول ساتتە، سول ساعاتتا - ماسكەۋدىڭ كونتسەرت زالىندا، الدىڭعى قاتاردا، قولىندا ءبىر شوق اسەم گۇلى بار - بولاشاق عارىشكەر توقتار سول باياعى ءوزى اڭساعان عاجايىپ انمەن قايتا قاۋىشتى. «گاۋھارتاس» ءانى ورىندالمايتىن بيبىگۇلدىڭ كونتسەرتى بار ما؟ توقتاردىڭ ساعىندىرعان عاجايىپ ءانى اياقتالا بەرە ءۇستى- ۇستىنە ساتىرلاي سوعىلعان شاپالاقتىڭ دۋ- دۋىمەن ارالاسىپ، ۇستىندە اسكەري كيىم، توسىندە «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» دەگەن بەلگىسى بار، ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، قىران ءمۇسىن، قارا تورى، بۇيرا شاشتى قازاق جىگىتى قولىنداعى قوماقتى گۇل شوعىن بيبىگۇلدىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» دەگەن التىن بەلگى يەسى - قازاق جىگىتىنە كوزى تۇسكەن بۇلبۇل ءانشىنىڭ «ءسىز كىمسىز!» - دەپ ايتۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، تاڭعالعان كۇيى قالا بەرگەن ەدى. ايتسە دە، توقتاردىڭ قۇلاعىندا: ء«سىزدى قوناق ۇيدە كۇتەمىز!» - دەگەن ءانشىنىڭ سىڭعىرلى ءسوزى ونىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىنا ءسال دە بولسا سەپ بولعانداي، توقتاردىڭ جان دۇنيەسىن سەرگىتىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى...
ودان كەيىن توقتار، عارىشكەر بولعاننان كەيىن دە عاجايىپ ءانشىنىڭ ءۇنىن سان رەت ەستىپ، كونتسەرتىنە قاتىستى. ايتسە دە، سول باياعى تۇنجىراعان قالىڭ ورمان اراسىنان بۇلت ىشىنەن شىعا كەلگەن كۇندەي جارق ەتە قالعان العاشقى اۋەن اسەرى ەرەكشە ەدى. وسىندايدا، «شىركىن، ساعىنىشتان اسقان قۇدىرەت بار ما؟ !» - دەگەن ويعا ەرىكسىز بەرىلەتىن ەدى ول.
ءومىربايان ورنەكتەرى
وسى ورايدا توقتار ومىرىنە ورنەك بولعان باتىرلىق ىستەرى مەن ونەگەلى ەڭبەكتەرىنە از- كەم شولۋ جاساي كەتسەك ارتىق بولماس ەدى. قارقارالى قۇشاعىنان، تەمىرتاۋ توسىنەن قىران بوپ ۇشقان توقتار 1969 -جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ارماۆير جوعارى اسكەري ۇشقىشتار ۋچيليشەسىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، 1979 -جىلى اۆياتسيا ينستيتۋتىن ءتامامدادى. 1975 -جىلدان كەڭەستەر وداعى اسكەري اۋە كۇشتەرىنىڭ قيىر شىعىس اسكەري وكرۋگىندە ۇشقىش، زۆەنو كومانديرى، ەسكادريليا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى مىندەتىن اتقارعان.
بالا جاسىنان ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان توقتار جاي عانا ۇشقىش بولماي، سىناقشى بولۋدى الدىنا ماقسات تۇتقان. وسى ارمان- ماقسات ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن ماڭداي تەرىن توگىپ، ۋاقىتىن سارپ ەتۋگە تۋرا كەلدى. اقىرى، اسىل ارمانىنىڭ العاشقى اسۋىنا دا قادام باستى. ءسويتىپ، ول 1975-1976 -جىلدارى ماسكەۋ ۇشقىش- سىناقشىلار مەكتەبىن جانە ونداعى اۆياتسيا ينستيتۋتىن ءبىتىردى. ەندى وسى ءوزى ارمانداعان ۇشقىش- سىناقشىلار مەكتەبىنەن سۇرىنبەي ءوتۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى ا. ميكويان اتىنداعى تاجىريبەلىك كونسترۋكتورلىق بيۋروسىندا ءبىلىم الىپ، ەڭبەك جولىنان ءوتتى. ونىڭ وسى جولى كەيىن عارىشكەرلىك ءومىرىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالىپ، ۇلكەن ءومىر جولىنا ۇلاسقان ەدى.
1988 -جىلى كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش رەت اۋەدە ۇشاققا ەكى رەت جانارماي قۇيۋ ارقىلى سولتۇستىك پوليۋسكە ۇشۋ ساپارىن ورىنداۋى ۇلكەن ەرلىكپەن پارا- پار- دى. سونىڭ ناتيجەسىندە، 1989 -جىلى ءبىرىنشى بولىپ اۆياتاسۋشى كرەيسەردىڭ الاڭقايىنا «ميگ-29 كرەاتيۆتى ۇشاقتى قوندىرىپ، ونىڭ 50 دەن اسا جاڭا ءتۇرىن سىناقتان وتكىزدى. وسى زور جەڭىسىنىڭ ناتيجەسىندە ول كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەنىپ، كەۋدەسىنە «التىن جۇلدىز» مەدالىن تاقتى.
ەلباسىنىڭ قامقورلىعى
كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە وسىنداي قيىن جولدان ءوتىپ، ۇلكەن ماراپاتقا يە بولعان توقتار قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا اتاق- داڭقى داۋىرلەپ، ابىرويى ارتىپ تۇرعان ەدى. ءدال وسى كەزەڭدە بولاشاق عارىشكەر ەلباسىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلباسى قازاق حالقىنان ءبىر عارىشكەردىڭ الەم كەڭىستىگىنە شارلاۋىن ماقسات ەتىپ قويدى. ءسويتىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاڭداۋى توقتارعا ءتۇستى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى توقتاردىڭ عارىشقا ۇشۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ءسويتىپ، ول 1989 -جىلى عارىشكەرلەر قۇرامىنا الىندى.
1991 -جىلعى 2 -قازاندا بايقوڭىردان «سويۋز تم-13» كەمەسىمەن قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى العاش رەت اۋە كەڭىستىگىنە كوتەرىلدى. وسى جولى عارىش كەمەسى جەر توڭىرەگىندەگى «مير» وربيتالىق كەشەنىمەن ءتۇيىستى. وندا ول وزىمەن بىرگە ۇشقان عارىشكەرلەرمەن بىرىگىپ، بيوتەحنولوگيا، مەتاللۋرگيا، مەديتسينا سالالارى، سونداي- اق، ارال ايماعى بويىنشا عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بۇل زەرتتەۋ الەمدىك عىلىمعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان تابيعاتىنا، ونىڭ عارىشتىق تاريحىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ەدى.
كەيىن ەلباسى قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار وڭعارباي ۇلىنىڭ ومىردەن العان مول تاجىريبەسىن قورعانىس سالاسىندا جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وسى مينيسترلىكتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا بەكىتتى. سودان سوڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اەروعارىشتىق اگەنتتىگىنىڭ باس ديرەكتورى - عىلىم جانە تەحنولوگيا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ابىرويلى اتقاردى. 1994-1995 -جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى - قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، 1996 -جىلى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتتەرىن مۇلتىكسىز اتقاردى.
حالىق قاھارمانى، «قازاقستاننىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى»، «وتان» وردەنىنىڭ يەگەرى توقتار وڭعارباي ۇلى اۋباكىروۆتىڭ 70 جاسقا تولعان مەرەيتويى ەلىمىزدە كەڭىنەن اتالىپ وتۋدە. ول بۇل كۇندە اعا ءسوزىن ايتاتىن ساليقالى قايراتكەر. ءوزىنىڭ عارىشكەرلىك عاجايىپ ءومىر جولىنىڭ سىرتىندا توقتار شىن مانىندەگى سىندارلى ساياساتكەر. ەلگە، جەرگە دەگەن ادال وي- پىكىرلەرىن بارشا قاۋىمعا پاش ەتىپ كەلەدى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق تۇعىرى پاراسات- پايىمىمەن ۇلتىنا، جۇرتىنا، وتانىنا ادال قىزمەت ەتۋدە.
بۇل كۇندە توقتاردىڭ ارداقتى ەكى ۇلى تيمۋر، ميحايل يگىلىكتى ءىس تىندىرىپ جۇرگەن كاسىپ يەلەرى. ماقتانعا، ماراپاتقا كوپ قىزىقپايدى، ادال ەڭبەك ەتكەندى ۇناتادى. جارى تاتيانا دا توقتارعا قاي كەزدە دە تايانىش بولا ءبىلدى.
توقتاردىڭ وتباسىلىق زور قۋانىشى - ونىڭ نەمەرەلەرى. وتكەن جىلى نەمەرەسى توقتارلاننىڭ ءبىر جاسقا كەلگەن تويىن استانادا، ەسىل جاعاسىندا دۇركىرەتىپ تويلادى. قىزمەتتەن قولى قالت ەتىپ بوساسا بولدى، نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىن موينىنا مىنگىزىپ، ءبىرىن الدىنا الىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ كەيدە ۇيدەن ۇزاپ كەتەتىنى بار. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە كوپ نارسەنى بىلۋگە قۇشتار ۇلكەن نەمەرەسى توميريس:
- اتا، تاعى ءبىر ەرتەگى ايتشى، - دەپ ەدى.
- ەرتەگى ەمەس، تاعىلىمى مول ءبىر ءتامسىل ايتايىن، - دەدى توقتار.
«ەرتەگى ايتشى» دەپ تىلەك بىلدىرگەن توميريس قانا ەمەس، تاميلا نەمەرەسى دە، ءتىپتى، ەكى جاستاعى توقتارلان دا اتا سوزىنە ىنتىعا قۇلاق ءتۇردى.
- اللا تاعالا ادامدى بالشىقتان جاراتقان ەكەن، - دەپ باستادى توقتار اڭگىمەسىن. - ادامدى جاراتىپ بولعان اللا تاعالانىڭ قولىندا ءبىر ۋىس بالشىق قالسا كەرەك. اللا تاعالا سول بالشىقتى ادامنىڭ الاقانىنا سالىپ، ء«وز باقىتىڭدى ءوزىڭ جاساپ ال»، - دەپتى. ادامزاتتىڭ ءبىر بولىگى سول بالشىقتان ىزگىلىك، ءبىر بولىگى زۇلىمدىق جاساپتى. ىزگىلىك العىسقا بولەنىپ، زۇلىمدىق جاساعاندار قارعىسقا ۇشىراپ كەلدى.
- انا جولى ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز جايلى ايتقان اڭگىمەم ەستەرىڭدە مە؟ ، - دەدى توقتار نەمەرەلەرىن جانارىمەن ايمالاپ.
- ەسىمىزدە، - دەپ جارىسا جاۋاپ بەردى نەمەرەلەرى.
- سول دانىشپان بابامىزدىڭ:
ىزگىلىك قىل - ىزگىلىك كوپ كىسىدە.
اسەرلى عوي ىزگىلەردىڭ ءىسى دە، - دەگەن وسيەت ءسوزى بار. سول ەستەرىڭدە بولسىن. ال بۇگىندە توقسانعا كەلگەن اقىن اتالارىڭ مۇزافار الىمبايەۆ:
مەن بىلەمىن نە تابۋدى، نە ىزدەپ،
ەڭبەك قانا ەلدىڭ ۇلى دەگىزبەك، - دەپ جازدى. بۇل دا ەستەرىڭدە بولسىن.
بۇدان سوڭ دا ءبىراز اتالى، باتالى ءسوز ايتتى توقتار نەمەرەلەرىنە.
ۇيگە ورالعاندا بۇلاردى ۇلكەن ۇلى تيمۋر مەن ونىڭ جانى سۇيگەن جان جارى، سىرتى نۇرلى، ءىشى سىرلى دينارا، نەمەرەلەرىنىڭ اناسى قارسى الدى.
توقتار كوك جۇزىنە كوز جىبەردى. كوك كۇمبەزدەي توڭكەرىلگەن كوگىلدىر اسپان اشىق ەكەن. مەزگىل الما اعاشى ماۋەلەگەن، جەمىسى مول، جەڭىسى كوپ توبىلعى تۇستەس كۇرەڭ كۇز ەدى...
ءسابيت دوسانوۆ، جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،
سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى، اقىن، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق
«الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
سۋرەتتى تۇسىرگەن
ەرلان وماروۆ
egemen.kz
