ەكىنشى ەليزاۆەتا - بريتان حالقىنىڭ «ءتىرى» تاريحى
تۇتاس يمپەريالار ىدىراپ، جاڭا مەملەكەتتەر قۇرىلىپ، ءداۋىر وزگەرىپ، زامان العا جىلجىپ جاتىر، ال ІІ ەليزاۆەتا الپىس ءتورت جىلدان بەرى تاقتان تۇسكەن ەمەس.
ءوزى كەلمەسكە كەتكەن مونارحيانىڭ وكىلى بولسا دا، بريتان كوروليەۆاسىنىڭ ەلدىڭ بۇگىنگى ساياسي ومىرىندەگى ورنى مەن ءرولى زاڭمەن بەكىتىلگەن، داستۇرمەن ايشىقتالعان. قاراپايىم حالىق ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن ءاربىر شاراعا زەر سالا قارايدى، تامسانا تاماشالايدى. سەبەبى ونىڭ ءاربىر ءىس- قيمىلىندا، ءاربىر ارەكەتىندە بريتاندىق ءداستۇر مەن ۇلتتىق ناقىش قىلاڭ بەرەدى. ءارى كەشە عانا جارتى الەمدى بيلەگەن بريتاندىق ۇستەمدىكتى ەسكە تۇسىرەدى. شىندىعىندا، بۇگىندە بريتاندىقتار وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتپاسا، بۇل - ەليزاۆەتانىڭ ەڭبەگى دەگەن ءسوز. سەبەبى باسىنا بريتان كورولدىگىنىڭ ءتاجىن كيگەن، مونارحيانىڭ سيمۆولدىق وكىلى ەليزاۆەتا بۇگىندە - بريتان حالقىنىڭ «ءتىرى» تاريحى.
«مونارح زەينەتكە شىقپايدى!»
ەۋروپالىق مونارحتار دەموكراتيالى مەملەكەتتەگى وزدەرىنىڭ «قۋىرشاق» رولدەرىنەن جالىعا باستادى. يسپانيا كورولى حۋان كارلوس، گوللانديا كوروليەۆاسى بەاتريكس، بەلگيا كورولى ІІ البەرت ءوز ەرىكتەرىمەن تاقتان باس تارتتى. ءبىراق ІІ ەليزاۆاتا ءوز مىندەتىن اقىرىنا دەيىن الىپ جۇرۋگە دايىن.
ول - بۇگىنگى تاڭداعى الەمدەگى ەڭ اتاقتى ءارى ەڭ بەدەلدى مونارح. بىرنەشە جىل بۇرىن ІІ ەليزاۆەتانىڭ تاقتى ءوز ەركىمەن نەمەرەسىنە بەرۋى مۇمكىن بە دەگەن ماسەلە تالقىلانعان. سوندا ەليزاۆەتا بار داۋدى ءبىر- اق اۋىز سوزبەن شەشتى: «بريتاندىقتار ءوز كورولىنىڭ باسىن العان كەزدەر بولعان، ءبىراق مونارحتى زەينەتكە جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس!». وسىدان سوڭ سىپسىڭ ءسوز ساپ تىيىلدى.
ەليزاۆەتا بريتان يمپەرياسىنىڭ تاعىنا وتكەن عاسىردىڭ 52-جىلى 25 جاسىندا وتىرعان. رەسمي اتاعى - «ەكىنشى ەليزاۆەتا، ۇلى بريتانيا مەن سولتۇستىك يرلانديا بىرىككەن كورولدىگىنىڭ جانە ونىڭ باسقا كورولدىكتەرى مەن ايماقتارىنىڭ كوروليەۆاسى، دوستاستىق باسشىسى، ءدىننىڭ قورعاۋشىسى».
كوروليەۆاعا قاراستى دوستاستىق قۇرامىندا ون التى مەملەكەت بار: ۇلى بريتانيا، كانادا، اۆستراليا، پاپۋا - جاڭا گۆينەيا، جاڭا زەلانديا، باگام ارالدارى، گرەنادا، سولومون ارالدارى، تۋۆالۋ، سەنت- ليۋسيا، سەنت- ۆينسەنت جانە گرەنادينى، بەليز، انتيگۋا جانە باربۋدا، سەنت- كيتس جانە نيەۆيس. ياعني، ІІ ەليزاۆەتا - 18 ميلليون شارشى شاقىرىم اۋماقتى الىپ جاتقان، شامامەن 140 ميلليون تۇرعىنى بار ون التى مەملەكەتتىڭ مونارحى. ال اتلانت مۇحيتى مەن تىنىق مۇحيتىنداعى كىشىگىرىم ارالداردى قوسقاندا، باس- اياعى 53 مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن ۇلتتار دوستاستىعىنىڭ كوروليەۆاسى سانالادى.
2002 - جىلى دوستاستىققا مۇشە ەلدەر ەليزاۆەتا تاقتا وتىرعان كەزدە كورولدىكتى تاستاپ شىقپاۋعا سەرتتەسكەن بولاتىن. ءبىراق ەليزاۆەتانىڭ مونارحيا باسىندا ۇزاق وتىرعانى سونشالىق، كوزىنىڭ تىرىسىندە- اق ساياسي وزگەرىستەر جۇزەگە اسا باستادى. يامايكا مەن باربادوس كورولدىكتەن تاۋەلسىزدىك الۋعا ۇمتىلۋدا. اۆستراليانىڭ ءوزى كوپ ۇزاماي تاۋەلسىزدىك الۋدان دامەلى. شاماسى، ەليزاۆەتانىڭ كوزى تىرىسىندە بۇرىنعى يمپەريانىڭ سۇلباسى ساقتالسا دا، ول كەتكەن سوڭ، بريتان مونارحياسىنىڭ جۇرناعى عانا قالاتىن سياقتى. ەليزاۆەتا وزىمەن بىرگە تۇتاس يمپەريانىڭ ۇلىلىعى مەن قۋاتىن الا كەتپەك. مونارحيا كوروليەۆامەن بىرگە سوڭعى كۇندەرىن ءسۇرىپ جاتقانداي...
ونىڭ ءومىرى - جىلنامالار شەجىرەسى
بريتان كوروليەۆاسى ІІ ەليزاۆەتا تۋرالى تالاي تارتىمدى دەرەكتەردى تارقاتۋعا بولار. ونىڭ ۇستىنە، ونىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىنىڭ قايسىسىنىڭ ماڭىزى ارتىق ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ دا قيىن. شاماسى، ەليزاۆەتا - زامانىنىڭ ءتول وكىلى. ونىڭ ءومىربايانىن بايانداي كەلە، سوڭعى توقسان جىلداعى ادامزات تاريحىنداعى ءىرى وقيعالاردى تالداپ شىعۋعا بولارى ايان. ونىڭ بۇگىنگى ساياسي ءرولىن سيپاتتاي كەلە، حالىقارالىق ساياساتتىڭ باعدارىن بولجاۋعا بولادى.
كوزى تىرىسىندە- اق ІІ ەليزاۆەتا بريتانيا تاريحىندا تاقتا ەڭ ۇزاق وتىرعان مونارح رەتىندە اتالا باستادى. ونىڭ رەكوردى بيىل الپىس ءتورت جىلدى قۇرادى. ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا، زامان وزگەرىپ، جۇيە اۋىسىپ جاتقان اۋمالى- توكپەلى دۇنيە. ال ءبىر ادامنىڭ عۇمىرىنا تاتيتىن كەزەڭ بويى تاقتا وتىرعان كوروليەۆانىڭ ءساندى قالپاق، اپپاق قولعاپ كيىپ، التىن جالاتقان كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن قول بۇلعاۋ مانەرى - سول كۇيى.
ول 1926 - جىلى 21 - ساۋىردە دۇنيەگە كەلگەن. 1952 - جىلى 6 - اقپان - 25 جاسار ІІ ەليزاۆەتانىڭ تاققا وتىرعان كۇنى. بيىل توقسان جاستى تولتىرعان كوروليەۆانىڭ تۋعان كۇنى ماۋسىم ايىندا سالتاناتتى تۇردە تويلاندى.
كوروليەۆا ءوز ۇرپاعىنا تاقتا ۇزاق وتىرۋدىڭ عانا ەمەس، وتباسىلىق ومىردەگى باياندىلىقتىڭ ونەگەسى بولۋعا لايىق. 2007 -جىلى ІІ ەليزاۆەتا مەن ونىڭ كۇيەۋى پرينتس فيليپپ 60 جىلدىق گاۋھار تويلارىن وتكىزدى. قازىر فيليپپ 94 جاستا. ІІ ەليزاۆەتا باسىنا العاش رەت ءتاج كيگەن كەزدە، ستالين ءالى ءتىرى ەدى.
ەۋروپالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ىرگەتاسى قالانعان كەزدە ول تاقتا وتىرعان ەدى، سودان 16 جىل وتكەن سوڭ ۇلى بريتانيا ەۋروپا وداعىنا مۇشە بولعان كەزدە دە تاق يەسى بولاتىن، ودان كەيىن تاعى 43 جىلدان سوڭ ۇلى بريتانيا ەۋروپا وداعىنان شىعۋعا شەشىم قابىلداعاندا، ءالى تاعىنان تايعان جوق. بۇل وقيعالاردىڭ ەل بولاشاعىنا ەلەۋلى ىقپالى بار ەكەنىنە قاراماستان، قاي- قايسىسىن دا ءۇنسىز قۇپ العان. ەليزاۆەتانىڭ ونە بويىندا ءۇنسىز تاكاپپارلىق بار: وداقتار قۇرىلادى، مەمەكەتتەر بىرىگەدى نە تارايدى - مونارحيا ورنىندا قالادى. اتىشۋلى پرينتسەسسا ديانانىڭ ءوزى قايعىلى ءومىرى ارقىلى بارشا الەمگە اتاقتى بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ دا بەينەسى ەليزاۆەتانىڭ تاق ۇستىندەگى ۇزاق عۇمىرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدى.
ول گورباچيەۆتىڭ ك س ر و باسشىلىعىنا كەلگەن كەزدى دە، ودان سوڭ التى جىلدان سوڭ الىپ يمپەريانىڭ كۇيرەگەنىن دە ءوز كوزىمەن كورگەن. ءتىپتى، 27 جىل تۇرمەدە وتىرعان نەلسون ماندەلانىڭ تۇتقىندالۋى مەن بوستاندىققا شىعۋى، ودان سوڭ ومىردەن وزۋى دا ІІ ەليزاۆەتانىڭ تاقتا وتىرعان كەزەڭىنە تۇسپا- تۇس كەلەدى.
وتكەن عاسىرداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كورگەن كوروليەۆا وسى عاسىردىڭ باسىندا ا ق ش پەن ۇلى بريتانيا باستاعان باتىستىق مەملەكەتتەردىڭ يراك پەن اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزۋىنە كۋا بولدى. ونىڭ ۇزاق عۇمىرىندا لوندون ءۇش مارتە وليمپيادا ويىندارىن وتكىزدى.
مونارح ساياساتتان جوعارى
ءبىر عاجابى، برەكسيتكە قاتىستى تارتىستى داۋ كەزىندە بۋكينگەم سارايى تىرس ەتىپ ءۇن شىعارمادى. جالپى، ەليزاۆەتانىڭ داۋىرىندە قالىپتاسقان داعدى بويىنشا، كورولدىك اۋلەت بۇگىنگى ساياسي پىكىرتالاستان بويىن اۋلاق ۇستايدى. باسقاشا ايتقاندا، وسىلايشا، ساياسات - ءبىر كۇندىك، ال مونارحيانىڭ - ماڭگىلىك ەكەنىن ۇعىندىراتىنداي. ەليزاۆەتا وتكەن عاسىرداعى ازۋلى چەرچيل مەن «تەمىر حانىم» تەتچەردى قوسقاندا، اتتاي ون ءۇش پرەمەر- ءمينيستردى كورگەن. كەشەگى اپتادا ۇكىمەت باسىنا كەلگەن تەرەزا مەي - وسى پاتشايىم داۋرەنىندەگى 13- باسشى ەكەن. الدىڭعى ارىپتەستەرى سياقتى ول دا بۋكينگەم سارايىنا ارنايى سوعىپ، ІІ ەليزاۆەتانىڭ قولىن ءسۇيىپ، وعان تاعزىم ەتىپ، ونىڭ «باتاسىن» العان سوڭ عانا رەسمي قىزمەتىنە كىرىستى. بريتان اقپارات قۇرالدارى كوروليەۆانىڭ مەي حانىمدى قالاي قارسى العانىن، ونىڭ جىلى جىميىپ قاراعانىنا دەيىن تالقىلاپ، مۇنىڭ ءبارىن جاقسىلىققا جورىدى. پاتشايىمنىڭ پرەمەر- ءمينيستردى سايلاۋعا تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، ونىڭ قىزمەت بارىسىندا ابىرويلى بولۋىنا ىقپالى بار دەگەن ءسوز. سەبەبى بۇل ەلدە كوروليەۆانىڭ جىلى قابىلداۋىنسىز ەشبىر پرەمەر- مينيستر ءوزىن ءوز ورنىندا سەزىنە الماس ەدى.
ونىڭ ۇستىنە، قىزمەت باسىنداعى ءار پرەمەر- مينيستر اپتا سايىن ەليزاۆەتاعا جولىعىپ، ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى تۋرالى بايانداپ، ەسەپ بەرىپ وتىرادى. ءار بەيسەنبى سايىن وتەتىن كەزدەسۋلەر ارنايى پروتوكولعا ساي، قالىپتاسقان تارتىپتە وتەدى. ەسكى مەن جاڭانىڭ توعىسۋى، توعىسۋى عانا ەمەس، سيمبيوزدى تىرشىلىك ەتۋى - بريتان قوعامىنا عانا ءتان نارسە.
بۇعان قوسا، ІІ ەليزاۆەتا جىل سايىن ۆەستمينستەر سارايىنا التىن جالاتقان كۇيمەسىمەن كەلىپ، لوردتار پالاتاسىندا پارلامەنتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسادى. كوروليەۆاسىز بىردە- ءبىر پارلامەنتتىك ماۋسىمنىڭ شىمىلدىعى اشىلمايدى. بۇل دا، «ەلدىڭ يەسى كىم» ەكەنىن ەسكە سالۋدىڭ ءبىر جولى سياقتى. قۇقىقتىق، زايىرلى ءارى دەموكراتيالى مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان بريتاندىقتار ۆەستمينستەر زالىندا باسىندا قاۋعاداي ءتاجى بار ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ ماڭعاز باسىپ، كىرىپ كەلە جاتقان ءساتىن كورگەندە، بويلارىن پاتريوتتىق سەزىم بيلەيتىنى انىق. ەليزاۆەتا - بۇل حالىقتىڭ ۇلى ەكەنىنىڭ، ۇستەم ەكەنىنىڭ سيمۆولى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن شوتلانديا بىرىككەن كورولدىك قۇرامىنان شىعىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋعا تالپىنىس جاساعاندا دا ەليزاۆەتا ءمىز باقپاعان. شوتلاندىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنان سەسكەنگەن بريتاندىق ساياسي ەليتانىڭ كەيبىر وكىلدەرى كوروليەۆا بۇل ماسەلە بويىنشا ءوز كوزقاراسىن جاريا ەتەر دەپ ۇمىتتەنگەن. ءبىراق ІІ ەليزاۆەتا «بۇل - شوتلاندىقتاردىڭ ءوز ءىسى» دەپ راي بىلدىرمەدى. مونارحتىڭ ساساتىن ءجونى جوق، ەگەر شوتلانديا الدا- جالدا تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كۇننىڭ وزىندە ІІ ەليزاۆەتا «شوتلانديا كوروليەۆاسى» بولىپ قالا بەرمەك.
وسىلايشا، ІІ ەليزاۆەتا مونارحتىڭ ساياساتتان جوعارى تۇرعانىن كورسەتتى. ال ءوزىنىڭ ساياسي وقيعالارعا ارالاسپاۋ ادەتىن ەلدەگى دەموكراتيا مەن كونستيتۋتسيالىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋ قاجەتتىگىمەن تۇسىندىرەدى.
اقسۇيەكتەر دە كەيدە اڭداماي سويلەيدى
دەگەنمەن ەليزاۆەتا ساياسي اڭگىمەلەردەن مۇلدەم الشاق ەمەس. ونىڭ ءاربىر ءسوزىن اڭدىعان جۋرناليستەر بىرنەشە مارتە كوروليەۆانىڭ وڭاشادا ايتقان مالىمدەمەلەرىن جەلدەي تاراتتى. مىسالى، وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، بىلتىر قازان ايىندا قىتاي باسشىسى شي جينپيڭنىڭ ۇلكەن دەلەگاتسيانى ەرتىپ، ۇلى بريتانياعا ارنايى ساپارمەن كەلگەنىن جازعانبىز. وسى ساپار بارىسىندا ІІ ەليزاۆەتا شي جينپيڭگە بۋكينگەم سارايىندا ارنايى قوناقاسى بەرىپ، قۇرمەت كورسەتتى. قىتايلىق دەلەگاتسيا كەتكەن سوڭ، «بريتان- قىتاي قارىم- قاتىناسى جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى» دەگەن مازمۇندا رەسمي مالىمدەمە جاسادى. وسىمەن، بريتان مونارحياسى ەلدىڭ بۇگىنگى ساياسي باعىتىنا قولداۋ بىلدىرگەن دەپ تۇجىرىم جاسالعان. ءبىراق جاقىندا ەليزاۆەتا باسقا اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ول لوندون پوليتسياسىنىڭ باسشىسى ليۋسي دورسيمەن اڭگىمە بارىسىندا قىتايلىقتاردىڭ ۇلى بريتانيانىڭ قىتايداعى ەلشىسى باربارا ۆۋدۆوردقا «تۇرپايىلىق كورسەتكەنىن» ايتىپ قالدى.
مۇنداي ءسوزدى ەليزاۆەتا ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ەشقاشان ايتپاس ەدى، شاماسى، ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ جالپى قاۋىمعا جاريا بولارىن سەزگەن جوق. مونارحتىڭ ءاربىر سوزىنە ءمان بەرەتىن BBC جاڭالىقتار قىزمەتى قىتاي اۋماعىندا تاراتقان حابارىندا بۇل سوزدەردى كەسىپ الىپ تاستاعان. بۇل سوزگە بۋكينگەم سارايىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرگەن جوق، ولار «كوروليەۆانىڭ جەكە اڭگىمە- دۇكەن ۇستىندە ايتقان سوزدەرى تالداۋعا جاتپايدى» دەپ مالىمدەمە جاساعان. ايتسە دە، تۇتاس حالىقتىڭ سىرتىنان ايتىلعان ءسوز اقسۇيەكتىڭ بويىنا جاراسپايتىنى انىق.
«كوروليەۆا كولىكتى اقىرىن ايداسىنشى»
كوروليەۆانىڭ تاعى ءبىر مىنەزى - اۆتوموبيل ايداعاندى جاقسى كورەتىنى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەليزاۆەتانىڭ اسكەري جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ءارى مەحانيگى بولعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس.
وسىعان وراي، كوروليەۆا ءومىرىنىڭ شەجىرەشىلەرى قىزىق وقيعانى جاريالادى. 1998 -جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ بولاشاق كورولى، سول كەزدە پرينتس ابدوللا ۇلى بريتانياعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن جولى ІІ ەليزاۆەتا ونى تۇسكى استان سوڭ ءوزىنىڭ بالمورالداعى يەلىگىن كورسەتۋگە شاقىرادى. از- ماز داعدارعان پرينتس كوروليەۆانىڭ شاقىرتۋىن قابىل الىپ، اۋلاداعى كورولدىك Land Rover كولىگىنە جايعاسقانى سول ەكەن، ІІ ەليزاۆەتا كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ ورنىنا وتىرادى. پرينتس ماسەلەنىڭ ءمان- جايىن ءتۇسىنىپ بولعانشا كولىك ورنىنان قوزعالادى. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كوروليەۆانىڭ كولىكتى تەز ايداعانى سونشاما، پرينتس ابدوللا شىداي الماي، اۋدارماشى ارقىلى: «كوروليەۆاعا ايتىڭىزشى، كولىكتى اقىرىن ايداسىن جانە جولعا قاراپ وتىرسىن» دەپ ءوتىنىش ايتقان ەكەن.
ال شىندىعىندا، ІІ ەليزاۆەتانىڭ كولىك ايداۋعا قۇقىعى جوق، باسقاشا ايتقاندا، وندا كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ كۋالىگى جوق جانە ەشۋاقىتتا بولعان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، كوروليەۆاعا شەتەلگە ءىسساپارعا شىعۋ ءۇشىن ءتولقۇجات تا كەرەك ەمەس.
كوروليەۆانىڭ جىلدىق جالاقىسى 40 ميلليون فۋنت ستەرلينگتى قۇرايدى. مونارح اۋلەتىنىڭ باستى تابىس كوزى - ءوز يەلىگىندەگى جەرلەردەن تۇسكەن پايدا مەن ينۆەستيتسيالاردان تاپقان ءتۇسىم. 2008 -جىلدان باستاپ تيىن اقشالاردىڭ بارىندە ІІ ەليزاۆەتانىڭ سۋرەتى بەدەرلەنۋدە، 2012 -جىلى ەليزاۆەتانىڭ تاقتا وتىرعانىنا 60 جىل تولعانىن تويلاۋ شارالارىنا 800 ميلليون فۋنت ستەرلينگ جۇمسالعان.
P. S. ІІ ەليزاۆەتانىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەن بيلىك قۇرۋ كەزەڭى بريتان جىلناماسىندا عانا ەمەس، عالامدىق تاريح بەدەرىندە ءىزسىز قالماسى ءسوزسىز. قانشا دەگەنمەن، كەشەگى الىپ يمپەريانىڭ سوڭعى تۇياعى. ەليزاۆەتادان سوڭ بريتاندىق مونارحيانىڭ تاعدىرى نە بولارى، تۇرپاتى قانداي بولارى بەلگىسىز. ەگەر بۇگىنگى تاڭدا بريتان مونارحياسى الەمدەگى ەڭ تانىمال ءارى ەڭ ابىرويلى اۋلەت بولسا، بۇل، ەڭ اۋەلى، ІІ ەليزاۆەتانىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگىنىڭ ارقاسى دەپ ءبىلۋ كەرەك. سوندىقتان ونىڭ ۇزاق جاساۋى بريتاندىق مونارحيانىڭ سوڭعى كۇندەرىن ۇزارتتى...
گۇلبيعاش ومار
«تۇركىستان» گازەتى
