قىتاي قازاقتارىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى
قىتاي قازاقتارىنىڭ نەگىزگى مەكەنى - شىنجاڭنىڭ سولتۇستىك اۋماعى بولىپ، تابيعاتى ەرەكشە كوركەم ءوڭىر سانالادى . سۋى بال، توپىراعى ماي، «تاسى التىن ، تاۋى كۇمىس، اعاشى جەز» شۇرايلى قونىس. اينالاسى كوك تىرەگەن زەڭگىر تاۋلار التايدىڭ، تيان- شاننىڭ، تارباعاتايدىڭ قارلى شىڭدارى قورشاعان جوڭعار ويپاتى مەن ىلە ويپاتى سولتۇستىك شىنجاڭنىڭ «استىق قامباسى»، «جەمىس- جيدەك باعى»، «كەن قويماسى»، «مال ىرىسى»، «مۇناي تەڭىزى» دەگەن اتپەن الەمگە ايگىلى .
جوڭعار ويپاتىنىڭ جيەگىندە ون ەكى سالادان توعىسقان ايگىلى ەرتىس وزەنى، ماناس جانە ەمىل وزەنى اعادى. ىلە ويپاتىندا تەكەس، قاس، كۇنەس وزەندەرىنەن قۇرالعان ىلە دارياسى بار. تيان- شان، التاي تاۋلارىنىڭ اسقارىنداعى قالىڭ قار مەن ماڭگىلىك مۇزدار ساي- سالاعا سارقىراعان بۇلاقتار سىيلاپ، باۋرايى جاسىل جەلەك جامىلعان جاننات باعىنداي ەلەستەيدى. ويپاتتىڭ ەرنەۋىنە جايناعان تاكاپپار تاۋلاردىڭ اۋاسى جۇپار، ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق بولىپ مالدىڭ ءوسىپ- ونۋىنە اسا ءتيىمدى قولايلىقتار جاراتقان.
"قوعالى كولدەر، قوم سۋلار"، "بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان" جاباعىلى تۋ مەكەندەگى قوڭىر ادىرلار، جەرىندە جۇت جۇرمەيتىن تۇڭكەلى ايماقتى ۇيا قىلعان، جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ- ءبارى دە مال مەن ەگىنگە ارنالعان اسىل ولكە سانالادى.
جالپى شىنجاڭ جەرىنىڭ جەر اۋماعى ءبىر ميلليون 600 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ، بۇكىل قىتاي جەرىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن ۇستايدى. وندا 47 ۇلتتى قۇرامىنا العان 20 ميليوننان استام حالىق تۇرادى .
ال، وسىنىڭ ىشىندە قازاقتاردى وزەك ەتكەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جەر اۋماعى 884 مىڭ 800 شارشى كيلومەتر شاماسىندا بولىپ، حالىق سانى 4 ميلليون 83 مىڭ 300 ادام.
مال شارۋاشىلىعى
اتا- بابالارىمىز بولعان ساقتار، عۇندار، ۇلى جۇزدەر، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، الاندار سەكىلدى كوپتەگەن كوشپەندى تايپالار مال باعۋدى نەگىزگى تىرشىلىك تىرەگى ەتكەنى بەلگىلى. ءسويتىپ قازاق حالقىنىڭ اتا كاسىبى - مالشارۋاشىلىعى بولىپ، نەشە مىڭ جىلداردان بەرى جىلقى، سيىر، تۇيە، قوي- ەشكىدەن قۇرالعان ءتورت تۇلىك مالدى باعىپ- قاعىپ، "مىنسەك ات، جەكسەك كولىك، كيسەك كيىم، ىشسەك اس ەتىپ" كەلدىك.
ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Ⅶعاسىردان Ⅱعاسىرعا دەيىن داۋرەندەگەن ساقتاردىڭ جىلقى، سيىر، قوي تۇلىكتەرىن وسىرگەنى، قىمىز ىشەتىنى تۋرالى دەرەكتەر، ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى III- Ⅱعاسىرلاردان ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بەرگى V عاسىرعا دەيىن داۋرەندەگەن ءۇيسىن ەلىندەگى بايلاردىڭ الدىنىڭ 4 - 5 مىڭ جىلقىسى بار ەكەنى، حان پاتشالىعىنىڭ حانشاسى ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلەۋشىسى ەلجاۋ كۇنبيگە ۇزاتىلعاندا، ۇيسىندەردىڭ قالىڭمال ءۇشىن مىڭ جىلقى بەرگەنى، ءۇيسىن تۇلپارلارىنىڭ اتاقتى ەكەنى تۋرالى "حانناما" مەن "تاريحناماداعى" دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ اتا- بابالارىنىڭ اتا زاماننان مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعانىن كورسەتەدى. جىلقى ءوسىرۋ ەرەكشە دامىعاندىقتان، تاريحي دەرەكتەردە جازىلۋىنشا، بۇل ەلدەردىڭ اتتى جاساقتارى كوپ جانە اسا ايبىندى بولعان.
قىتايدىڭ ۇلى ءجۇز تايپاسى جونىندەگى جازبا دەرەكتەرىندە ولاردىڭ تۇرمىس سالتتارىنىڭ عۇندارمەن ۇقساس بولعانىن ايتادى، ءارى ولاردىڭ كوپتەپ مال وسىرگەندىگىن، "تۇلپارلار ەلى" اتالعانىن ايتادى. قىتايدىڭ ەڭ ەسكى تاريحي اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ ءبىرى "تاۋ، وزەن شەجىرەسىندە" (شاڭ- حاي- جين) "ۇلى جۇزدەر تايپاسىنىڭ ەلىندە نەشە ءجۇز مىڭداعان ءمىنىس كولىگى رەتىندە قولدانىلاتىن جاقسى اتتارى بار" دەپ جازىلعان. قىتايدىڭ Ⅶعاسىردا جاساعان اتاقتى تاريحشى ءشۇي ءسۇن جازعان "حان حاندىعى تاريحىنىڭ باتىس وڭىرلەر جايلى بولىمىنە ەسكەرتپەلەر" اتتى كىتاپتا دا، ەسكى ۇلى ءجۇز تايپاسىنىڭ جاقسى اتتارى مەن اسىل تۇقىمدى تۇلىكتەرى، تەگەنە قۇيرىق قويلارى، الەمگە ايگىلى اسىل سيىرلارى ءسوز بولادى. "حاننامادا" ۇلى جۇزدەردە جالعىز وركەشتى تۇيەلەردىڭ بولعانى ايتىلادى.
ەجەلگى تايپالار وزدەرى وسىرگەن جىلقى تۇقىمدارىن "ساق جىلقىسى"، "عۇن جىلقىسى"، "ءۇيسىن جىلقىسى"، "قاڭلى جىلقىسى"، "الان جىلقىسى"، "پەرعانا جىلقىسى" - دەپ اتاعان. ايتالىق، "مودە (باقتۇق) " ءتاڭىرقۇتى تۇسىندا عۇندار جىلقىنى ءۇيىرلى كوبەيتۋگە دەن قويىپ، جىلقى باسىن ميلليوننان اسىرعان، كوك، قارا، قان جيرەن، تورى جىلقى ءوسىرىپ، تۇسىنە قاراي تابىنداستىرعان، "ەر قۇنىن، جەسىر قۇنىن جىلقى سانىمەن ولشەۋدى زاڭداستىرعان. عۇن ەلى 400 مىڭ سارباز ۇستاعان، ءار ءجۇز مىڭىنا ءبىرىڭعاي ءتۇستى ات مىنگىزگەن" (37) .
جوعارىدا اتى اتالعان تايپالاردىڭ قازىرگى قىتايدىڭ باتىس ءوڭىرى - دۇنحۋاڭ، چيلان تاۋ ارالىعى، التاي- تارباعاتاي، ىلە ءوڭىرى مەن قازاقستاندى ءوز ىشىنە العان ورتا ازيانىڭ ۇلان بايتاق دالاسىن وزىنە قونىس، مالىنا ءورىس ەتىپ كەلگەندىگى ءمالىم. بۇل تۋرالى قىتايدىڭ قازاقتانۋشى عالىمى سۋ بيحاي: «قازاق حالقى التاي تاۋىنان كاسپيي تەڭىزىنە دەيىنگى ۇلان بايتاق قازاق ساحاراسىندا ەجەلدەن بەرى، نەگىزىنەن، مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلدى" دەيدى.
«قىتاي ارحەولوگتارى 1960 -جىلداردان بەرى التاي مەن ىلە وڭىرىنەن تالاي- تالاي اسىل قازبالار تاپقان. سونىڭ ىشىندە ەرتە زامانعى قازاق جىلقى شارۋاشىلىعى تاريحىنا بايلانىستى ەرتىستىڭ وڭ قانات وڭىرىندەگى مۇرالاردان قازىپ الىنعان ساق ساربازدارىنىڭ تابىتى، مىنگەن تۇلپارى، جۇگەنى؛ كۇنەستەن تابىلعان شوشاق بورىكتى ساق ساربازدارىنىڭ ءمۇسىنى، ەجەلگى جارتاس سۋرەتتەرى، سانجىنىڭ التىنكول قىستاعى كەندىرجۇرت ماڭىنداعى مولادان ساق ساربازدارىنىڭ تۇلپارىنىڭ مۇردەسى مەن ەر- تۇرمان، جۇگەن، تاعى باسقادا اسىل مۇرالاردى تاپقان. عالىمدار بۇل مۇرالاردى مۇنان 2 مىڭ جىل ىلگەرى جاساعان ساق جۇرتىنىڭ مۇراسى دەپ دالەلدەگەن" (38) .
شىنجاڭنىڭ شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ قىزىلباستاۋ دەگەن جەرىندەگى جارتاس سۋرەتىنەن، قابا اۋدانىنان تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىنەن ، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تاڭبالى تاسىنان تابىلعان سۋرەتتەردەن، ميشۋان اۋدانى تەرەكتى اۋىلى دىڭگەك قىستاعىنداعى جارتاس سۋرەتىنەن مال باعىپ جۇرگەن ادام بەينەسى جانە ءار تۇلىك مال سۋرەتتەرى تابىلعان. مۇنى زەرتتەگەن عالىمدار ءبىزدىڭ مالشارۋاشىلىق تاريحىمىزدى وتە ارىدان ىزدەيدى. دەمەك اتا- بابالارىمىزدان قالعان سول ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
قىتايداعى قازاقتار ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنى ىلە، تارباعاتاي، التايعا قايتادان باۋىر باسقاندا دا سول ءتورت تۇلىك مالىمەن بىرگە كوشىپ كەلگەن. ءارى مالدى ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىرىپ وتىردى.
شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ مال باعۋ ءداۋىرى ءتورت كەزەڭدى باستان كەشىردى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1949 -جىلعا دەيىنگى كەزەڭ بۇل جىلدار شەتەلگە كوشىپ كەتكەندەر نەمەسە كوشىپ كەلگەندەر سانىنىڭ كوپ بولۋى نەمەسە ءارتۇرلى الاساپىران جاعداي مال باسىن تۇراقتى ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن وتپەلى ءداۋىر بولدى. ەكىنشى 1949 -جىلدان 1966 -جىلعا دەيىنگى كەزەڭ بولىپ، قولدا بار مال سانى 10 ميلليون 380 باستان 26 ميلليون 970 مىڭ باسقا كوبەيدى. ءۇشىنشىسى 1966 -جىلدان 1977-جىلعا دەيىن "مادەنيەت توڭكەرىسىن" قامتىعان كەزەڭ بولىپ مال باسى 24-25 ميلليون اينالاسىندا بولدى. ءتورتىنشى كەزەڭ، 1977 -جىلدان قازىرگە دەيىنگى ارالىق (2005 -جىلى) بولىپ، مال باسى 53 ميلليونعا جەتتى. مال قاجەتى ءۇشىن پايدالانىلاتىن 700 ميلليون مۋلىق جاراتىلىستىق جايلىمى بار.
1952 -جىلى شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەت ءتوراعاسى بۇرھان "مال شارۋاشىلىق رايون قىزمەتى تۋرالى" بايانداماسىندا كوممۋنيستەردىڭ مال شارۋاشىلىعىنا دەگەن اشىق كوزقاراسىن جەتكىزگەن ەدى. وندا جارتىلاي كاپيتاليستىك يدەيانى دارىپتەگەن بولاتىن. 1954-1956 -جىلداردا شىنجاڭ بيۋروسىنىڭ ءبىرىنشى سەكراتارى ۋاڭىنماۋ "مالشارۋاشىلىق وڭىرلەرىنە سوتسياليستىك وزگەرىس جاساۋ، ۇجىمداستىرۋ" ۇرانىن كوتەردى.
"اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن" دەيتىن باياعى كەڭەستىك يمپەريانىڭ كەبىنىن كيگەن قىتايداعى قازاقتار 1958 -جىلى جاڭا قۇرىلعان كوممۋنانىڭ ورتاق قازانىنا تەلمىرىپ، مالدى كوللەكتيۆتىڭ ( ۇجىمنىڭ) ءبىرتۇتاس يەلىگىنە وتكىزدى.
1978 -جىلعى قىتايدىڭ 11-كەزەكتى جالپى ءماجىلىسى كۇللى قىتاي ۇلتى قاتارىنداعى قازاقتاردىڭ دا ەسىن جيدىرىپ، ەڭسەسىن كوتەرتتى.1984 -جىلدان باستاپ، "مالدى باعاعا سىندىرىپ، جەكەلەرگە كوتەرەگە بەرۋ، ءبىرجولاتا ساتىپ بەرۋ، جايىلىم جەرلەردى جەكە شارۋالارعا ءبولىپ بەرۋ" دەيتىن ساياسات قازاق قاۋىمىنا دا كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر اكەلدى.
مالشارۋاشىلىعى قۇرىلىمىنا جۇرگىزىلگەن باتىل وزگەرىستەر قاپاستا وتىرعان قالىڭ حالىققا جان باعۋدىڭ جاڭا جولىن كورسەتتى. "ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق" دەپ بىلەتىن قازاقتار ءتورت تۇلىگى الدىنا تۇسكەندە توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى.
قازاق شارۋالارى مالشارۋاشىلىعىمەن قاناتتاس سان- سالالى شارۋاشىلىقتى جولعا قويىپ، وتباسىندا ەڭ الدىمەن قوي، سيىر، جىلقى، تۇيە تۇلىكتەرىن وسىرۋدەن سىرت، قونىستانعان جەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بىرەۋلەر بۇعى وسىرسە، بىرەۋلەر جەمشوپ مانەرلەپ بازارعا شىعاردى. بىرەۋلەر بالىقشىلىقپەن اينالىسسا، بىرەۋلەر تاۋىق، قاز، ۇيرەك باقتى. ەندى بىرەۋلەر اتاسىندا كورمەگەندى بوتاسىندا كورىپ، ءارتۇرلى جەمىس- جيدەك، ماقتا ەگۋ، كوكونىس وسىرۋمەن اينالىستى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك استىق جوسپارلاۋ مەكەمەسى كىرىسى تومەن، استىعى از ەلدەرگە تەگىن كومەك بەرىپ وتىراتىن حالىقارالىق ورگان. 1985 -جىلى التاي ايماعى سول ورگاننىڭ پەكيندەگى باسقارماسى ارقىلى التايداعى مالشى قاۋىمعا كومەك بەرۋىن وتىنگەن بولاتىن . دۇنيەجۇزىلىك استىق جوبالاۋ مەكەمەسى (WFP) قايتا- قايتا ادام جىبەرىپ تەكسەرۋ ارقىلى 1987 -جىلى ماۋسىمدا التاي ايماعىنا كومەك بەرۋدى بەكىتتى. وسى كومەك ءوزىنىڭ ەستەلىككە الىنعان رەتىنە قاراي "2817 قۇرىلىس" دەپ اتالدى.
1987 -جىلى قىركۇيەكتە WFP قىتاي ۇكىمەتى " 2817 قۇرىلىس" جۇمىسىن اتقارۋ كەلىسىم شارتىنا پەكيندە قول قويدى .
العاشقى جوسپار بويىنشا يگەرىلەتىن 600 مىڭ مۋ تىڭ جەردىڭ 460 مىڭ مۋىنا ءشوپ (جوڭىشقا) ەگىلەتىن، 68 مىڭ مۋىنا اعاش ەگىلەتىن بولدى. قالعان بولىگىن مالشىلاردىڭ تۇرعىن ءۇي، مال قورالارى جانە اتىز- ارىق، سۋ قۇرىلىسى يەلەيدى دەپ ەسەپتەلىندى. وسى ايبىندى قۇرىلىستىڭ كوپ ءبولىمى 1990 -جىلعا دەيىن ورىندالىپ، وسى مەزگىل ىشىندە 350 مىڭ مۋ تىڭ جەر يگەرىلىپ، ونىڭ 200 مىڭ مۋدان استامىنا جوڭىشقا ەگىلدى. كەيبىر مالشىلار ونى جىلىنا ەكى رەت شاۋىپ يگىلىكتەندى. 23 مىڭ مۋ جەرگە اعاش ەگىلدى. ەكى مىڭنان استام قازاق مالشى وتباسى كەلىپ، ءۇي- جاي سالىپ وتىرىقتاندى.
2000 -جىلدارعا كەلگەندە شىنجاڭ بويىنشا 115 مىڭ مالشى وتىرىقتى ورىندا وتىرىپ مال باعۋدى جۇزەگە اسىردى. مالدى وتىرىقتى ورىندا وتىرىپ باعۋدىڭ قاجەتىنە قاراي جايىلىم ساپاسىن ءوسىرۋ، قورشامالى جايىلىم جاساۋ ىستەرى دە كورنەكتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى.
مال باعۋعا عىلىم كوزىمەن قاراۋ ەتەك العاندىقتان ءارتۇرلى تەحنيكالاردى جالپىلاستىرۋ ءىسى كەڭىنەن جۇرگىزىلدى. مال تۇقىمىن ساپالاندىرۋ، اسىل تۇقىمداردى سۇرىپتاۋ، ەتتى سيىر، ەتتى قوي باعۋ، ءسۇت- جۇمىرتقا ونىمدەرىن شىعارۋ، كوپ تولدىلىك، جەمشوپ مانەرلەۋ سەكىلدى شىعىندى ازايتىپ، پايدانى كوبەيتۋگە ارنالعان تۇيىندەر مالشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا كوپتەپ ۇلەس قوستى .
مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا ءمان بەرگەندىكتەن سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە شىنجاڭعا اۆستراليا، كانادا، ا ق ش سەكىلدى ەلدەردەن 11 مىڭ 760 باس اسىل تۇقىمدى ساۋىن سيىر كىرگىزگەن. شىنجاڭداعى كۇندەلىكتى وندىرىلەتىن ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ءوزى 3 مىڭ توننادان اسقان.
قىتاي قازاقتارى مالدانىپ كەلگەن تۇلىكتەن تاريحتان بەرى اتاقتىلارى ىلە جىلقىسى مەن التاي تەگەنە قۇيرىق قويى بولدى. ىلە جىلقىسى - بۇدان ەكى مىڭ جىلدىڭ ار جاعىندا "حانناما" مەن "تاريحناماعا" اتى تۇسكەن ءۇيسىن جىلقىسىنىڭ تۇقىمى بولسا كەرەك. قازىردىڭ وزىندە اسكەري سايگۇلىكتە ىلە اتى مەن باركول اتى وتە اتاقتى بولىپ وتىر. ولار قازاق قويىن وسىرۋدەن سىرت، بيازى ءجۇندى، ءناسىلدى مەرينوس قويىن دا مولىنان وسىرەتىن بولدى. مەملەكەت تانىعان اسىل تۇقىمداردان شىنجاڭ بيازى ءجۇندى قويى، جۇڭگو مەرينوس قويىنىڭ شىنجاڭ سورتى، ىلە جىلقىسى، شىنجاڭ قوڭىر سيىرى سەكىلدى تاڭداۋلى تۇقىمدار بار .
"اقتى ساتپا" دەيتىن ەسكى ادەتتى قايىرىپ تاستاعان قازاق قىز- جىگىتتەرى تەرى- تەرسەك، ءجۇن- جۇرقا، قۇرت- ماي، ەتتەن تارتىپ بازارعا شىعارىپ ساتاتىن جاڭا اۋقىم قالىپتاستىردى .
سونىڭ ناتيجەسىندە ءتورت تۇلىك مال باققان قازاق مالشىلارىنىڭ كۇن كورىسى جاقسارا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى "بايلاردى قۇرتامىز، كەدەيلەردى جارىلقايمىز" دەپ ايعاي- سۇرەنگە باسقان قوعام ەندى "بەرمەسە دە باي جاقسى، جەمەسە دە ماي جاقسى" دەگەندى قايتادان ايتا باستادى.
مال باعۋدى وزەك ەتكەن التاي ايماعىنىڭ 1949 -جىلعى مال باسى 348 مىڭ بولسا، 2005 -جىلدارعا كەلگەندە 5 ميلليون 283 مىڭ باسقا جەتتى.
ەگىنشىلىگى
قازاق حالقى مالشارۋاشىلىعىمەن بىرگە ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانعان، قازاقتار باستى ونىمدەردەن: ءبيداي، ارپا، تارى، جۇگەرى، كۇرىش، قوناق، كارتوپ سەكىلدىلەردى ءوسىرىپ وتىرعان.
"ساقتار مال وسىرۋدەن سىرت ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقان. كەڭەس وداعى ارحەولوگتارى 1954 -جىلى ىلە اڭعارى وڭىرىندە جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ- قازۋ جۇمىستارى بارىسىندا ۇيسىندەردىڭ مولالارىنان ءداندى داقىل مەن ەگىس قۇرال- جابدىقتارىن (شاڭتاس، ديىرمەن تاسى، مىس وراق، ت. ب. ) تاپقان. گرەك تاريحشىلارىنىڭ جازىپ قالدىرۋىنشا، ۇيسىندەردەن ىلگەرى تاريح بەتىنە "ساق"، "سكيف" دەگەن اتپەن اتالعان قازاقتىڭ اتا- بابالارى مالشارۋاشىلىعىمەن عانا ەمەس، ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانعان. ولار تارى، ارپا، بيداي ەگە ءبىلىپتى.
ۇيسىندەر حان پاتشالىعىمەن ساياسي سيپاتتى قۇدالىق بايلانىس ورناتىپ، عۇندارعا قارسى جەڭىستى جورىقتار جاساعاننان كەيىن، ءۇيسىن استاناسى شىعۋ قالاسىنا كەلىپ تۇرعان حان پاتشالىعى اسكەرلەرىنىڭ تىڭ يگەرىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانىپ استىقپەن وزدەرىن قامداۋى ءۇيسىن ەلىندە ەگىنشىلىكتىڭ كولەمى كەڭەيۋىنە، دامۋىنا ىقپال كورسەتكەن دەپ ايتۋعا بولادى.
قىتايدىڭ تاريحي كىتاپتارىندا جازىلۋىنشا، قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى عۇندارمەن، ۇيسىندەرمەن قاتار جاساعان ۇلى جۇزدەر وزەن القاپتارىندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان. ال ولاردى قونىستارىنان ىعىستىرىپ جىبەرگەن ۇيسىندەر ىلە - جەتىسۋ وڭىرىنە كەلىپ قونىستانعان سوڭ، جارتىلاي ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان.
1962 - 1963 -جىلدارى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى دەگەن جەرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ تۇسىندا ءۇيسىن ەلىنىڭ مولالارىنان قولادان جاسالعان وراقتىڭ، تەمىر سوقانىڭ (سالماعى 3 كيلوگرامم) تابىلۋى ۇيسىندەردىڭ وتىرىقتانىپ، ەگىنشىلىك مادەنيتىن ەداۋىر دامىتقانىن كورسەتەدى. قازاقستانداعى اقتاس قىستاۋ قونىسىنان 11 قول ديىرمەن تۇتاس كۇيىندە تابىلعان. ولاردىڭ ءبارى كەزىندە ۇزاق پايدالانعاندىقتان ابدەن توزىپ كەتىپتى. ال ۇيسىندەردىڭ مولالارىندا قول ديىرمەن ءجيى كەزدەسەدى. ۇيسىندەر سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسا بىلگەن. ارحەولوگتاردىڭ اقتاس قىستاۋ قونىسىنان ەگىن سۋاراتىن ارىقتار سورابىنىڭ تابىلۋى دا مۇنى دالەلدەيدى" (39) .
قىتاي دەرەكتەرىندە ايتىلۋىنشا، 1772 -جىلى شي- اننىڭ تەكسەرۋشى اكىمى ۋىن شۋ باتىسقا ساپارلاي كەتىپ بارا جاتقان جولىندا قازىرگى باركول ساحاراسىن باسىپ وتەدى. قايتا ورالعان تۇستا جولشىباي كورگەن- بىلگەندەرىن چيان لۇڭ پاتشاعا بىلاي دەپ اڭىز ەتەدى: "كەڭ بايتاق باركول دالاسىندا بىتىك وسكەن التىندايىن سارى بيداي جايقالا تولقيدى. كوركەم ءوڭىردىڭ وسى ءبىر كوز تارتارلىق كورىنىسىنەن توقشىلىق نىشانى بايقالادى. قالا قورعانىنىڭ ءىشى- سىرتى ءيىن تىرەسكەن ءۇي، دۇكەن. كوتەرمەشى، ساۋداگەر، جايىن بۇقارا دەگەنىڭ قايشالىسىپ جول بەرمەيدى".
قازاقتار تاريحىنداعى "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" سەكىلدى قاندىبالاق جىلدار ءبىر مەزەت ەگىنشىلىكپەن ارنايى اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەسە دە، جوڭعارلار تىنىشتالىپ ءوز مەكەندەرىنە قايتا ورالعان سوڭ قوسىمشا كۇن كورىس رەتىندە ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقان. ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانداردى ول كەزدەردە "جاتاق" دەپ اتاعان .
تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە سول "جاتاقتار" جالاڭ ەگىن عانا ەگىپ قالماستان ءارتۇرلى جەمىس اعاشتارىن ءوسىرۋ، بالىقشىلىق جانە باسقا دا جۇمىستارمەن اينالىسا بىلگەن .
قۇنانباي قاجى ءور التايعا بارعاندا الدىنا شىققان ايگىلى باي شاكۋدىڭ جاس كەزىندە تەمەكى ەگىپ، قوسىمشا اڭشىلىقپەن شۇعىلدانعانى اڭىز ەتىلەدى.
قىتايداعى قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىك وندىرىسپەن اينالىسۋىنا كەلسەك، كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ اتا- باباسىنان جەر ەمشەگىن ەمىپ وسكەن قىتاي ۇلتىنان كوپ نارسەلەر ۇيرەنگەنى جاسىرىن ەمەس .
التاي جەرىندە توعانشى كەنشىن قياقباي ۇلىنىڭ (1788-1881) تارتقان ارىق، توعاندارىنىڭ ەسكى سوراپتارى ءالى بار. كەيبىرەۋى قازىرگە دەيىن پايدالانىلىپ كەلەدى .
1867 -جىلى " قىزىلاياقتار شاپقىنشىلىعى" تۇسىندا التاي جەرىنە بارىپ قولعا تۇسكەن قىتايلاردى ءمامي بەيسىنىڭ اكەسى جۇرتباي بي قازىرگى التاي قالاسىنىڭ تۇلتى ( قىزىلتاس) دەگەن جەرىندە ەگىن ەككىزەدى. ءارى قازاقتاردى ولاردان ۇيرەنىپ، ەگىن ەگۋگە شاقىرادى .
ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىنىڭ قارادالا دەگەن جەرىندە 1916 -جىلى ورالباي مولداجان ۇلى توعان الىپ، ەلدى ەگىنشىلىككە باستاعان.
1950 -جىلى قىتاي قىزىل ارمياسى شىنجاڭ جەرىنە كىرگەننەن كەيىن باعىنىشتى بولعان گومينداڭ ارمياسىن قۇرامىنا العان ارنايى ون ءتورت ەگىنشىلىك ديۆيزياسى (185 پولك) جەر- جەردە تىڭ اشىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. وسى قاتاردا قازاق قاۋىمى دا ەگىنشىلىكتى قوسىمشا كاسىپ ەتتى. 1950 -جىلداردىڭ اقىرى مەن 1960 -جىلداردىڭ باسىنا كەلگەندە ماۋ زىدۇڭنىڭ "استىقتى مول جيناۋ، ۇڭگىردى تەرەڭ قازۋ" دەيتىن باعىتىنا بايلانىستى استىق ەگۋ بارىنشا ەتەك الدى. ءبىراق الىنعان استىقتى حالىققا جەگىزبەي قولدان جاسالعان اشتىق ەلدى بارىنشا تۇرالاتتى. اشتىقتان ولگەن قازاقتاردىڭ ءوزى بىرنەشە مىڭعا جەتتى. 1962 -جىلدان ءبىر عانا مىسال ايتار بولساق، سول جىلى التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنان بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ قاراماعاي جەرىنە ايداپ اپارىلىپ، ەڭبەككە جەگىلگەن 275 ادام جانە جۇمىسقا قۋىلعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 90 ءسابيى اشتىقتان، ازاپتان دەرلىكتەي قىرىلعان .
1966 -جىلدان 1976 -جىلعا دەيىنگى ون جىلدى ەسەپتەمەگەندە 1978 -جىلدان كەيىن قىتايداعى ەگىنشى قاۋىمنىڭ تىرشىلىگى قايتادان جاندانا باستادى. 1984 -جىلعا كەلگەندە جەردى جەكەلەرگە كوتەرەگە بەرۋ، جوسپارلى شارۋاشىلىق، ءونىمدى ارتتىرۋ باعىتى جەر ەمشەگىن ەمۋشىلەرگە جاڭا سەرپىن باعىشتادى.
ارنايى ەگىنشىلىك ءوڭىر سانالمايتىن ءبىر عانا التاي ايماعىن ايتار بولساق، 1949 -جىلى بۇكىل ايماقتاعى ەگىلگەن جەر 119 مىڭ مۋ بولىپ، ونىڭ جىلدىق ءونىمى 6735 توننا عانا بولعان. ال 1990 -جىلدارعا كەلگەندە ەگىستىك جەر كولەمى 1 ميلليون 391 مىڭ مۋعا، بۇدان الىناتىن جىلدىق ءونىم 127 مىڭ تونناعا جەتكەن .
ال «استىق قويماسى» اتالعان قۇلجا اۋدانىنىڭ 67 مىڭ گەكتار ەگىندىگى، 280 مىڭ گەكتار جايىلىمى، 20 مىڭ گەكتار جازعى توعايى بار. ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋى 50 نەشە مىڭ شارشى كيلومەترلىك قۇنارلى القاپتا كۇرىش پەن بيداي جايقالا وسەدى. شۇار بويىنشا ءىرى استىق ءوڭىرى بولىپ، ونىمدەرى قىتايدىڭ ىشكى قالالارىنان قالسا شەت ەلدەرگە دەيىن شىعارىلادى .
قىتاي ەلىنىڭ جەرگە باعىشتالعان ساياساتىنىڭ مەملەكەت جانە جەكەگە ءتيىمدى ەكى سالاسى بار. رەفورمانىڭ العاشقى جىلدارى (1984-1985 -جىلدارى) جەردى جەكەگە ءبىرجولاتا بەرمەي، العان ءونىمنىڭ ءمالىم پايىزىن ۇكىمەتكە تاپسىرۋ ءتۇزىمىن اتقارعان ەدى، جەكەلەر جەر ءونىمىنىڭ قىر- سىرىن بىلگەننەن كەيىن عانا جەردى قىسقا مەرزىمدىك جالعا بەرۋدى جولعا قويدى. ءبىراق، قانداي جاعدايدا دا جەر جەكەنىڭ يەلىگىنە تۇبەگەيلى وتپەيدى. مەيلى ەگىستىكتىك، مەيلى قۇرىلىستىق جەرلەردىڭ ءبىر عانا يەسى - مەملەكەت سانالادى .
جەرگە ءونىم ەككەن جاعدايدا ۇكىمەت كوكتەمگى ەگىستىكتەن بۇرىن كۇزگى ءونىمدى قالاي جيناپ الۋ، ونى قالاي بازارلاۋدىڭ جوسپارىن كۇن ىلگەرى ۇسىنىپ وتىرادى. ءارى ەگىنشىلەرگە كوكتەمدە ءوسىمسىز قارىز تاراتىپ، كۇزگى ءونىم جيناعان كەزدە قايتارۋ قولايلىعىن جاراتىپ بەرەدى. جوعارىداعى قولايلىقتار ەگىنشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردى سۇيەمەلدەۋگە جاعداي جاراتقان. سول پايدالانىلعان جەرگە جىل سايىن سالىق تاپسىرادى. بۇل مەملەكەتتىڭ پايداسىنا شەشىلگەن.
ساۋداسى
«قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى ەرتەدەگى ءۇيسىن ەلى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن- اق كورشىلەس ەلدەرمەن ساۋدا قارىم- قاتىناسىن جاساعان. شالعىن ءشوپ، تۇنىق سۋ قۋالاپ مال باعاتىن، كوشپەلى ەل جونىنەن العاندا، كيىم- كەشەك، ىدىس- اياق جاقتاعى قاجەتى ءۇشىن وتىرىقتى ەگىنشىلىكپەن، قولونەر كاسىبىمەن اينالىساتىن حالىقتار (ەرتەدەگى تايپالار، ۇلىستار) ارا ايىرباس جاساسىپ وتىرۋ تابيعي قاجەتتىلىك ەدى .
"حانناما" مەن "تاريحناماداعى" دەرەكتەرگە قاراعاندا، حان پاتشالىعى مەن ءۇيسىن اراسىندا بارىس- كەلىستىڭ كۇشەيۋىنە ىلەسىپ ەكونوميكا جانە مادەنيەت جاقتاعى قاتىناستار دا كۇشەيىپ وتىرعان. ەلىمىز بەن ەرتەدەگى باتىس ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەن جولى - "جىبەك جولى" وسى ۇيسىندەر مەكەنىنەن وتەتىن. "جىبەك جولى" ساۋداسى حان پاتشالىعى داۋىرىنەن كوپ بۇرىن باستالعان دا، ودان كەيىن بۇرىنعىدان دا دامي تۇسكەن. جاڭ چياننان باستاپ باتىس وڭىرگە، سونداي- اق ۇيسىندەرگە كەلگەن ەلشىلەر كەرەكتى ازىق- تۇلىكتى، ات- كولىكتى وزدەرى الىپ جۇرگەن بۇيىمدارىنا اۋىستىرىپ وتىرعان. حان پاتشالىعىمەن، وزگە ەلدەرمەن ايىرباستا ءۇيسىن جىلقىسى ەرەكشە ورىن ۇستاعان. ۇيسىندەردىڭ بايلارىندا ءتورت- بەس مىڭ جىلقى بولاتىن. ولار وزىنە قاجەتتى ازىق تۇلىكتى، كيىم- كەشەك، ىدىس- اياقتى جانە سول سياقتى باسقا دا بۇيىمداردى، ارينە، جىلقىعا ايىرباستاپ الاتىن. بۇل تۇستا ۇيسىندەر مەكەنىنەن وتەتىن "جىبەك جولىنىڭ" ءرولى وتە ۇلكەن بولعان.
ەرتەدەگى ۇيسىندەر مەكەنىندەگى تۇركى تايپالار تۇرىك حاندىعى داۋىرىندە باتىس تۇرىكتەر قۇرامىندا بولعان ەدى. باتىس تۇرىكتەردىڭ قاعانى ەستەمي قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىندەگى جىبەكتىڭ سىرتقا شىعارىلۋىنا جول اشقان. ول جول ورتادا يراندىقتار جاساعان كەدەرگىنى بۇزىپ تاستاۋ ءۇشىن 567 -جىلى ريمگە ەلشى جىبەرىپ، بايلانىس ورناتتى. ريم بيلەۋشىسى دە تۇرىك حاندىعىنا ەلشى جىبەرەدى. ولار ەستەمي قاعانمەن كەزدەستى. وسىلايشا "جىبەك جولى" ساۋداسى توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتتى .
تۇركەشتەردىڭ، قارلىقتاردىڭ ىشكى قىتايداعى جانە ورتا ازياداعى ەگىن سالاتىن ەلدەرمەن جىلقى، باسقا دا مال ساۋداسى توقتاپ كورمەگەن. تۇركەش حاندىعىنىڭ استاناسى سۋياب كەزىندە ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى بولعان . . .
ХVІІІ عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ قازاقتىڭ ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزگە قاراستى كوپتەگەن رۋ- تايپالارى ءوزىنىڭ ەجەلگى اتامەكەنىنە قايتا ورالۋىنا بايلانىستى ساۋدا قارىم- قاتىناسى ونان ارى دامىدى.
1851 -جىلعى "ىلە - تارباعاتاي ساۋدا ەرەجەسى"، 1862 -جىلعى "قۇرلىق جولى ارقىلى ساۋدا جاساۋ ەرەجەسى"، 1881 -جىلعى "قايتا جاسالعان قۇرلىق جولى ارقىلى ساۋدا جاساۋ ەرەجەسى" دەگەن تەڭسىز شارتتار ارقىلى جاسالعان قىتاي مەن پاتشالىق رەسەي اراسىنداعى ساۋدا قارىم- قاتىناسىندا قازاقتار رەسەيمەن بولعان ساۋداعا تىكەلەي (نەمەسە جانامالاي) ارالاسىپ وتىردى" (40) .
1758 -جىلى قىركۇيەكتە ابىلاي حان قابانبايعا جىلقى ايداتىپ ۇرىمجىگە جىبەردى. ءسويتىپ چيڭ ۇكىمەتى مەن قازاقتار اراسىنداعى ساۋدا باستالدى. چيڭ ۇكىمەتىنىڭ قازاقتارمەن بولعان ساۋدا ىستەرىن باسقارۋعا جاۋاپتى نۋسان چيڭ ورداسىنا: "قازاقتىڭ قابانبايى 300 دەن ارتىق جىلقى ايداپ، ساۋدا جاساۋ ءۇشىن 17 - قىركۇيەك كۇنى ۇرىمجىگە كەلدى"(41) دەپ حابارلادى .
«ىلەدەگى چيڭ اسكەرلەرىنىڭ تىڭ يگەرۋىنە وراي ەگىس كولىكتەرىنە دەگەن مۇقتاجدىعى ارتا تۇسكەندە ىلەنى دە قازاقتارمەن تۇراقتى ساۋدا جاسايتىن بازار ەتىپ بەلگىلەيدى. ىلەدەگى ساۋدا باستالىسىمەن- اق قازاقتان قۇديار (ەندى ءبىر دەرەكتەردە قۇدايالى قابانباي ۇلى دەلىنگەن. ج. ش. ) قاتارلى 180 ادام ءبىر جولدا 500 دەن استام جىلقىعا ساۋدا جاسادى. 1763 -جىلى چيڭ ۇكىمەتى تارباعاتايعا اسكەر ورنالاستىرىپ، جار قالاشىعىن سالىسىمەن قازاق مالشىلارى ارت- ارتىنان ساۋدا جاسادى. ىلە، ۇرجار قاتارلى جەرلەردەن ساۋدا بازارىنىڭ اشىلۋى قازاقتاردىڭ چيڭ حاندىعىمەن بولعان ساۋدا- ساتتىعىن جانداندىرا ءتۇستى. ءبىراق قازاقتاردىڭ مالعا ايىرباستايتىن بۇيىمدارى كوبىنەسە تورعىن- تورقا قاتارلى قىمبات باعالى بۇيىمدار بولعاندىقتان قاراپايىم مالشىلاردىڭ وعان قولى جەتپەۋشى ەدى. سوندىقتان قازاق ساۋداگەرلەرى كوبىنەسە قاشقار قاتارلى جىلقى باعاسى قىمباتتاۋ، ماتاسى ارزانداۋ جەرلەرگە بارىپ ساۋدا جاسادى" (42) .
"1776 -جىلى قىركۇيەكتە اسكەري امبىلاردىڭ مالىمدەمەسىندە: «ىلەدە ايىرباستالعان قازاقتىڭ جىلقىسى تاياۋ جىلداردان بەرى كوبەيىپ كەلەدى، اگۋي جياڭجۇننىڭ (گەنارالدىڭ) ماقۇلداۋى بويىنشا، مالشىلىق الاڭنان سۇرىپتاپ الىنعان ەكى مىڭ اتتى ءۇرىمجى، باركول جانە قۇمىل قاتارلى جەرلەردەگى اسكەري ورىندارداعى كەم اتتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جىبەردىك" دەلىنگەن (43) .
"ХVІІІ عاسىرداعى چيڭ پاتشالىعى مەن قازاقتاردىڭ ساۋداسىندا چيڭ ۇكىمەتى "ەكى جاق تەڭ پايدا تابۋ" سىندى ساۋدا پرينتسيپىن قولدانعاندىقتان، ءارى ساۋدا بارىسىندا بايقالعان ماسەلەلەردى ۇزدىكسىز شەشىپ وتىرعاندىقتان، چيڭ ۇكىمەتى مەن قازاقتاردىڭ ساۋداسى ءساتتى دامىعان. قازاقتار چيڭ ۇكىمەتىمەن ساۋدا بارىس- كەلىس قيمىلدارىن ورىستەتۋ ارقىلى توقىما بۇيىمدارى قاتارلى تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدارعا قول جەتكىزىپ، ەكونوميكالىق تۇرمىستارىن بايىتا تۇسكەن. ال، چيڭ ۇكىمەتى قازاقتارمەن ساۋدا جاساۋ ارقىلى اسكەرلەرگە جانە تىڭ يگەرۋگە قاجەتتى ات- كولىكتەردى شەشىم ەتىپ، شىنجاڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ دامۋىن جانە شارۋاشىلىقتىڭ قالپىنا كەلۋىن تەزدەتتى. بەلگىلى دارەجەدە ىشكى ولكەلەردى دە قامتاماسىز ەتىپ وتىردى" (44) .
وتكەن عاسىردىڭ سوڭى، وسى عاسىردىڭ باسىندا شىنجاڭداعى «شەتەل دۇكەندەرىنىڭ يمپورت بۇيىمدارىندا كەزدەمە، تەمىر، كۇرەك شاي، قاعاز شاي، قانت، ماقتا ءجىپ، مۇناي، پاپيروس، سىرىڭكە جانە باسقا دا كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارى نەگىز ەتىلدى. ەكسپورت بۇيىمدارىندا مال، قوي ءجۇنى، قوي تەرىسى، قوي ىشىگى، ماقتا، كەپتىرىلگەن زات، اڭ تەرىسى قاتارلىلار نەگىز ەتىلدى»، «وسى عاسىردىڭ باسىندا، پاتشالىق رەسەي ەلىندەگى ساۋداگەرلەر ارقىلى ۇرىمجىدەن رەسەيگە جىل سايىن 500 قانشا مىڭ رۋبل تۇراتىن قوي ءجۇنى، 5 مىڭ 600 قانشا رۋبل تۇراتىن قوي ىشەگى تاسىپ اكەتىلىپ تۇردى" (45) .
قىتاي جازبالارىنداعى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ىلە مەن تارباعاتايدان رەسەي مەن قىتاي ورتاسىنداعى ساۋدا توراپتارىنىڭ اشىلۋىنان جانە 1884 -جىلى شىنجاڭنىڭ ولكە بولىپ قۇرىلۋىنان كەيىنگى ەركىن ساۋدا جولدارىنىڭ كەڭەيۋى ناتيجەسىندە قازاق حالقى قونىستانعان وڭىرلەردە ساۋدامەن شۇعىلداناتىن ءۇي سانى مولايا تۇسكەن. چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى داۋىرىندەگى ءبىر مالىمەتتە، قۇلجا، ءسۇيدىن، جىڭ جانە شاۋەشەك قالالارىندا ساۋدامەن اينالىساتىن ۇيلەر 3864-كە جەتكەن. قازاقتاردىڭ ەلىمىزدىڭ ىشكى ولكەلەرىمەن جاسايتىن ساۋداسى ءۇش جولمەن ءجۇرىپ وتىرعان. سولتۇستىك جول - تيانجىن، حانكۋ، حوححوت قالالارى ارقىلى كەلىپ شونجىدان ءوتىپ ىلە، تارباعاتاي، التايمەن تۇتاساتىن. ورتا جول - حانكۋ، لانجۋ، قۇمىل، ءۇرىمجى ارقىلى وتەتىن. وڭتۇستىك جول - وڭتۇستىك شىنجاڭداعى ۇيعىر ساۋداگەرلەرمەن جاسالاتىن ساۋدا جولى ەدى.
قازاقتاردىڭ پاتشالىق رەسەيمەن جاسايتىن ساۋداسىنىڭ سولتۇستىك جولى - سەمەي، وڭتۇستىك جولى - فەرعانا ارقىلى بولىپ وتىرعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قىتاي قازاقتارىنىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىمەن، وتە- موتە قازاقستانمەن ساۋداسى ۇزىلمەي ءجۇرىپ وتىرعان ەدى. بۇرھان شاھيديدىڭ جازۋىنشا، شىنجاڭ مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدا بارىسىندا ء"ار جىلى بۇيىم كوپتەپ تاسىلاتىن كوكتەم مەن كۇز ماۋسىمدارىندا كەرۋەن قوڭىراۋى ءۇرىمجى - تارباعاتاي - سەمەي جولىن جاڭعىرىقتىرىپ تۇرعان" (46) .
تاريحي جازبالارداعى ناقتىلى ساندارعا جۇگىنەر بولساق، "شىنجاڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەرىندە 1840-1851 -جىلعا دەيىن قورعاس، باقتى وتكەلدەرى ارقىلى رەسەيگە ەكسپورت ەتىلگەن نورماسى 3 ميلليون 168,1 مىڭ كۇمىس رۋبل بولعان. يمپورت ساۋدا نورماسى 2 ميلليون 255,8 مىڭ رۋبل بولىپ، يمپورت نورماسى 1 ميلليون 556,5 مىڭ. 1886-1991 -جىلعا دەيىن رەسەي شىنجاڭ ەكونوميكاسىنا ارالاسىپ، شەڭگەلدەپ العاندىقتان كوپتەگەن ونەركاسىپ ونىمدەرى شىنجاڭعا كىرىپ، 6 -جىل ىشىندە يمپورت 5 ميلليون كۇمىس رۋبلي، ەكسپورت نورماسى 600 مىڭ كۇمىس رۋبل بولىپ، پاسسيۆ بالانس نورماسى 88 پايىزعا جەتكەن. 1892-1914 -جىلعا دەيىنگى 22 -جىل ىشىندە شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىندەگى قىتاي - رەسەي ساۋدا- ساتتىعى ورنىقتى بولدى. ەكسپورت جالپى نورماسى 24 ميلليون 236,3 مىڭ ءسارى كۇمىس، يمپورت جالپى نورماسى 29 ميلليون 849 ءسارى كۇمىس بولعان. 1923-1927 دەيىن شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىندە كەڭەس وداعىندا بولعان ساۋدا- ساتتىق نورماسىنىڭ ەكسپورت نورماسى 24 ميلليون 820 مىڭ رۋبل يمپورت نورماسى 19 ميلليون 397 مىڭ رۋبلگە جەتكەن. 1928-1945 -جىلعا دەيىن ەلىمىز ىشكى بىلىقپالىق پەن جاپونعا قارسى سوعىس ءورتىن باسىنان كەشىرسە دە، شىنجاڭ مەن كەڭەس شەكارا ساۋداسى قالىپتى جۇرگىزىلىپ تۇرعان. شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىنىڭ كەڭەس وداعىنا ەكسپورت ەتكەن تاۋارلارىنىڭ جالپى نورماسى 390 ميلليون 100 مىڭ رۋبل، يمپورت ەتىلگەن تاۋار نورماسى 312 ميلليون 765 مىڭ رۋبل بولعان. 1949 -جىلى ساۋدا- ساتتىق نورماسى 72 رۋبلگە جەتىپ، مينگونىڭ ساۋدا- ساتتىق ءبىرشاما جوعارى جىلى بولدى. 1946-1949 -جىلعا دەيىن ىلە، تارباعاتاي، التاي ءۇش ايماعىنىڭ كەڭەس وداعىنان يمپورت ەتكەن تاۋار نورماسى 112 ميلليون 300 مىڭ رۋبل، ەكسپورت نورماسى دا 112 ميلليون 300 مىڭ رۋبل بولعان. 1949 -جىلى جاڭا قىتاي قۇرىلعاننان كەيىن قىتاي- كەڭەس وداعى قالىپتى ەكونوميكالىق ساۋدا قارىم- قاتىناسىن ورناتىپ، شىنجاڭ كەڭەس وداعىنىڭ ساۋدا- ساتتىعى ءبىرشاما دامىپ، 1950-1960 -جىلعا دەيىنگى ون ءبىر جىل ىشىندە ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنداعى ءۇش وتكەلدەن (قورعاس، باقتى، جەمەنەي) كەڭەس وداعىنا ەكسپورت ەتكەن تاۋاردىڭ جالپى نورماسى 697 ميلليون 172 رۋبل بولعان" (47) .
مەيلى قاي داۋىردە بولماسىن شىنجاڭداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ كۇن كورىسى مەن تۇرمىستىق قاجەتى ءۇشىن تۇرلىشە دەڭگەيدە ساۋدامەن شۇعىلدانىپ كەلگەن. اسىرەسە، 1978 -جىلعا دەيىنگى 20 -جىل ۋاقىت توماعا تۇيىق كۇيىندە ءومىر سۇرگەن قىتاي قوعامى ەندىگى جەردە «ەسىكتى اشىق ۇستاۋ»، «الەمدى بەتكە الۋ باعىتىن» ۇستانىپ شەتەلدەرمەن ساۋدا جاساۋدى ەرەكشە دارىپتەدى، ەل ىشىندە بازار شارۋاشىلىعى بارىنشا ءورىس الدى .
"1983 -جىلى قىتاي - كەڭەس وداعى قارىم- قاتىناسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە بايلانىستى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ بەكىتۋىمەن سول جىلى 16 - قاراشادا قورعاس وتكەلى قايتا اشىلدى. قورعاس وتكەلى قايتا اشىلعاننان تارتىپ، 1991 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن يمپورت- ەكسپورت ەتىلگەن شەكارا زاتتاردىڭ نورماسى 753 مىڭ 653 تونناعا جەتىپ، يمپورت- ەكسپورت تاۋارىنىڭ جالپى قۇنى 699 ميلليون 490 شيەۆەيتساريا فرانكىنە جەتكەن.
1991 -جىلى 31 - شىلدەدە ش ۇ ا ر وكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن قۇلجا قالاسى تمد كورشى ەلدەرىمەن ساۋدا- ساتتىق جانە ساياحات ىستەرىن جۇرگىزىپ، سول جىلى قابىلداعان زات ساتىپ الۋشى ساياحاتشىلار رەتى 6593 ادامعا جەتىپ، 1 ميلليون 300 اقش دوللارىندىق شەتەل اقشاسىن كىرگىزگەن. ساياحاتشىلاردىڭ ساتىپ الىپ شەكارادان وتكىزگەن تاۋارلارىنىڭ قۇنى 10 ميلليون يۋانعا جەتكەن" (48) .
ساۋدا جاساۋعا ونشا بويۇسىنعىسى كەلمەيتىن قازاقتار جاپپاي بازارعا بەت الدى. ۇساق دۇكەندەر اشۋ، ەگىن جانە مالشارۋاشىلىق ونىمدەرىن بازارلاۋدان باستاپ موڭعوليا جانە قازاقستان ەلدەرىمەن سىرتقى ساۋدا جاساۋعا دەيىن ارالاستى. بۇل ءۇردىس قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتىپتى دە كەڭ قانات جايدى .
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قىتاي جاعىنان تاسىمالداناتىن كيىم- كەشەك، ىشپەك- جەمەك، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ەلەكتر سايماندارى سەكىلدى ءارتۇرلى زاتتاردىڭ 60 پايىزى قىتاي قازاقتارىنىڭ دانەكەر بولۋىمەن كىردى .
بۇگىندە الماتىنىڭ "باراحولكا" اتالاتىن بازارىندا، قىتاي - قازاقستان بىرلەسكەن سەرىكتەستىكتەرىندە كوپتەگەن قىتايلىق قازاقتار جۇمىس اتقارادى جانە ءارتۇرلى ساۋدامەن شۇعىلدانادى.
قولونەر كاسىبى
قىتاي دەرەكتەرىندە: "ساقتار ءبىر ءتۇرلى شوشاق بورىك كيەدى، تىماقتارى تىك ءارى قاتتى، توبەسى ۇشكىر بولادى. شالبار كيەدى. ءوز ەلىندە جاسالعان ساداق پەن قىسقا قىلىشتارىن اسىنىپ جۇرەدى" دەگەن جولدار كەزدەسەدى. دەمەك ولار تەمىر تەكتەس ءار الۋان مەتالداردى بالقىتا بىلگەن، ءارى تەمىردەن قانجار، پىشاق، جۇگەن جانە باسقا مەتالداردان كيىم- كەشەككە تاعىلاتىن تۇيمە، اشەكەي بۇيىمدارىن دا وزدەرى جاساي بىلگەن.
بۇل تۋرالى سۋ بيحاي بىلاي دەپ باياندايدى: "ەرتەدەگى قازاق دالاسىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى VІІ-VІІІ عاسىرلاردا تۇرلىشە تايپا اتىمەن ساقتار بىتىراي قونىستاندى. ولار قۇرال- جابدىق، كيىم- كەشەكتەرىنە حايۋانات بەينەسىن ويىپ ورنەكتەدى جانە كەستەلەدى. كەڭ دالانىڭ جەر- جەرىنە جارتاستارعا سۋرەت سىزىپ قالدىردى" - دەيدى. ول تاعى دا مىناداي دەرەكتەر ايتادى: ساقتار سوعىسقا ايبالتا، نايزا، سەمسەر، ساداق، جەبە ىستەتتى، قىتايدىڭ تيان- شان العۇي سايى اۋزىنان ساقتاردىڭ مىناداي بۇيىمدارى: التىن، كۇمىس، قولا، تەمىر، فارفور، اعاش، جىبەك، سىرلى بۇيىمدار، تەمىر جەبە ۇشى، پىشاق شىقتى.. .
ءۇيسىن قابىرلەرىنەن بيداي، قوناق، تارى سىقىلدى ەگىس داقىلدارى، ديىرمەن تاس، قول وراق، تەمىر سوقا تابىلدى. ەگىن، مالشارۋاشىلىعىمەن بىرگە جارىققا شىققان كۇننەن- كۇنگە وركەندەگەن قولونەر كاسىبى ءوندىرىسى ءۇيسىن قوعامىندا اسا ماڭىزدى ورىندا تۇردى. زەرتتەۋلەر ولاردىڭ مەتالل قورىتۋ، توقىماشىلىق، ساز بالشىق ىدىستار جاساۋ، سۇيەك ءمۇيىز مانەرلەۋمەن اينالىسقاندىعىن دالەلدەدى. ەجەلدەن التايدىڭ شىعىسىنداعى تولا، ورحون وزەنى بويىندا كوشپەندى مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلگەن كەرەي تايپالارىنىڭ شىڭعىسحان دەشتى قۇمىنىڭ تەرىستىگىن باعىندىرۋدان بۇرىن قولونەر كاسىبى ەداۋىر دامىعان. ولاردا ساقتار، ۇيسىندەر سياقتى كەرەيلەردىڭ باتىس جاعىنداعى ەرتىس وزەنى ءوڭىرىن ءورىس ەتكەن قيماق قاعاندىعىنا قاراستى قازاق تايپالارىنىڭ وتباسىلىق قولونەر كاسىبى ەداۋىر وركەندەدى" (49) .
اتا- بابالارىمىزدىڭ قولونەرى دامىعانىنا تاعى ءبىر ءبىر دالەل - ىلەنىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ اۋدان قالاشىعىنان وڭتۇستىككە قاراي 3 كيلومەتر شالعايداعى ۇراساي دەگەن جەرىنەن تابىلعان كونە مىس كەنى بولىپ وتىر. عالىمدار ونىڭ 2 500 -جىل بۇرىن اشىلعانىن مەجەلەۋدە. كەن ورنىنان تابىلعان بالقىتىلعان مىستىڭ تازالىعى 60 پايىزعا جەتكەن. قاس وزەنى ماڭىنان تابىلعان كوپتەگەن كونە قولونەر تۋىندىلارى مىنە، وسى كەزدىڭ تۋىندىسى بولىپ وتىر..
"1962-1963 -جىلدارى مۇڭعۇلكۇرە، تەكەس، توعىزتاراۋ ، كۇنەس وڭىرلەرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋلەردە تابىلعان التىن جۇزىك جانە كوپتەگەن ەجىر ىدىستار سول تۇستاعى ءۇيسىن مادەنيەتىن، قولونەرىن زەرتتەۋدە باعالى ماتەريال، وتە- موتە التىن جۇزىك ەرەكشە نازىك جاسالعان.
1981 -جىلى قىتاي ارحەولوگتارى مۇڭعۇلكۇرەدەگى 3- ءنومىرلى ءۇيسىن مولاسىنان تولىپ جاتقان تەمىر- قولا قۇرالدار، جىبەك توقىما بۇيىمدار تاپتى. تەمىر قۇرالداردان: پىشاق، شوت، بالتا، قاشاۋ، ارا جانە قىرعىش، ت. ب. قول قۇرالداردان: شەلەك، شاۋگىم، تاباق، توستاعان، ت. ب. تابىلدى. جاھۇت ورناتىلعان التىن جۇزىك، سىرعا، تاعى باسقا التىن بولشەكتەرىنەن جاسالعان اسەم بۇيىمدار، سونداي- اق جىبەك جىپپەن ورنەكتەلگەن تۇسكيىز، جىبەك توقىما بۇيىمدار ۇيسىندەردە سوناۋ ەرتە زاماندا قولونەر كاسىبىنىڭ دامىعانىن دالەلدەپ وتىر" (50) .
قازاق قولونەرىنىڭ بايىرعى ۇلگىلەرى تىرشىلىك قاجەتى مەن كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن اشەكەيلەۋ قاجەتتىلىگىنىڭ جەمىسى بولىپ وتىرعان. قىتايلىق قازاق عالىمى ياسىن قۇمار ۇلى قىتايدىڭ ەسكى جازبالارىن اقتارىپ قازاق قولونەرىنىڭ توركىنىن تىم ارىدان ىزدەيدى. ونىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مەن كونە قازبالاردان كورسەتكەن دالەلدەرىمەن قوسا ءوز ويىن بىلاي جەتكىزەدى: «ىشكى موڭعولدىڭ ورتا بولىگىندەگى شۇعاي تاۋى، نيڭشاداعى حلانشان (بۇل بالكىم تۇركى تىلدەرىنشە - قىران تاۋ شىعار) جانە التاي، تيان- شان تاۋلارىنداعى جارتاس سۋرەتتەرىندە بۇعى ءمۇيىزى جانە باسقا كەيبىر جانۋارلاردى بەينەلەۋدە اسىرەلەۋ، ويۋ- ورنەككە بەيىمدەلۋ كورىنىسى بايقالادى. قازىرگى بىزگە بەلگىلى قازاق ويۋ- ورنەگىنە ەڭ جاقىن جارتاس سۋرەتى تيبەتتىڭ ەڭ باتىسىنداعى رتۋدان تابىلعان جىرتقىش اڭ- قۇستاردان ۇرىككەن بۇعىلاردىڭ كورىنىسى (سۋرەتى) جارتاسقا وتە اسەمدەپ ويىلعان. ماماندار بۇل جارتاس سۋرەتتەرىن وسىدان 2 مىڭ جىلدىڭ الدىنا تۋرا كەلەتىنىن تۇراقتاندىرادى. سونداي- اق بۇل جارتاس سۋرەتتەرى سولتۇستىكتەگى شۇعاي، حلانشان، التاي، تيان- شان تاۋلارىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى ءستيلىن قابىلداعاندىعىن ايتادى. رتۋعا ءبىرتابان جاقىن ءۇندىستان جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مۇنان مۇلدە وزگەشە ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. سونىمەن ءبىز ىزدەيتىن قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ ارعى سورابى جانە دە سوناۋ ازيانىڭ شىعىسىنداعى كەڭ- بايتاق ولكەدە قالادى.
قازىرگى قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ ارعى توركىنى دەپ قاراۋعا بولاتىن ايداھار مەن سامۇرىقتىڭ بۇلت ارالاس كورىنىسى بەينەلەنگەن، اسەمونەرلىك ءتۇس العان سۋرەت تۇسىرىلگەن، وسىدان 6 مىڭ جىل بۇرىنعى قىش ىدىس قالدىقتارى ىشكى موڭعولدىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنە الا ورنالاسقان وحانچيىنەن تابىلعان. وسىدان قۋالاي وتىرىپ قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ جۇلگەسىن شاڭ داۋىرىندەگى ورتا جازىق قولا قۇرالدارىنىڭ بەتىنە سالىنعان، اسەم ويۋ- ورنەكتەرگە اكەلۋگە بولادى. ماماندار دۇنيەنىڭ باسقا ايماقتارىنان تابىلعان قولا قۇرالدارىندا مۇنداي ايشىق بولىپ كورگەن ەمەس دەسەدى. وسى ورنەكتىڭ ەڭ ءبىر تاماشا ءتۇرى، ونىڭ تولىق قالىپتاسقان نۇسقاسى وسىدان 3 مىڭ جىلدىڭ ارعى جاعىندا جاسالعان حۋناننىڭ نيڭشاڭ اۋدانىنان تابىلعان قولا داڭعارانىڭ بەتىنە سالىنعان حايۋانات بەت ءپىشىنى قازىرگى قازاق ويۋ- ورنەگىنە ەرەكشە ۇقسايدى. وسى مەزگىلدە، ياعني وسىدان 3 مىڭ جىل ىلگەرى ازيانىڭ شىعىسىندا قازىرگى قازاق ويۋ- ورنەگى قالىپتاسىپ بولعاندىعىن ۇعىندىرادى. ءدال وسى وڭىردە تۇرىپ، وسىدان بۇرىن قىتايدىڭ باتىس وڭتۇستىگىنە اۋىپ كەتكەن، مياۋزۋ ۇلتىندا دا قازاق ويۋ- ورنەگى سياقتى ورنەك ءقازىر دە بار. ويۋ- ورنەكتىڭ مۇنداي قالىپتاسۋ، دامۋ بارىستارى كورگەن ادامدى قايران قالدىرادى.
قازاق كيىز ءۇيى ءوزىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىمەن دالا مادەنيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلىەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ونىڭ ارعى سورابى مەن كورىنىستىك ەرەكشەلىگىن قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىندەگى جانە وعان قاناتتاس وڭىرلەردە وسىدان 4000 - 7000 -جىل بۇرىنعى جاپپاي پايدالانىلعان شىعىستىق قۇرىلىس ۇلگىلەرىنەن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ەڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە حىناننىڭ انياڭ قالاسى ماڭىنان تابىلعان، وسىدان 4100 - 4800 -جىل ارالىعىنداعى جاسالعان، لۇڭشان مادەنيەتىنە ءتان 11- ءنومىرلى اعاشتان جاسالىپ، بالشىقپەن سىلانعان، سىرتى اقتالىپ كيىز ءۇيدىڭ بەينەسىنە كەلتىرىلگەن كورىنىسىنەن بايقاۋعا بولادى (51) .
قىتاي دەرەكتەرىنەن سونىڭ ىشىندە بۇگىندەرى قىتايلاردىڭ اتا قونىسى سانالىپ كەلگەن ىشكى قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىنەن اتا- بابالارىمىزدىڭ ءىزىن ىزدەستىرگەن ياسىن قۇمار ۇلى قازاق ۇلتىنىڭ ءتۇپ- توركىنىن زەرتتەيتىن ءار قانداي عالىمنىڭ وسى وڭىرلەردەن اتتاپ كەتە بەرەتىندىگىنە قايران قالادى. قازاقتار وزدەرىنەن شىققان قولونەر شەبەرلەرىنىڭ قۇدىرەتىن «اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن»، تەمىردى قامىرشا يلەيتىن» دەگەن تەكتەس تەڭەۋلەرمەن اسىرا باعالاپ وتىرعان.
التاي كۇن بەتىنە ۇستالىعىمەن تانىلىپ، قارا تەمىردى قامىرشا يلەپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەيتىن، اتاقتى زەرگەر سەيىتقامزا بيداۋلەت ۇلى (1908 - 1984) قازاق ۇستالارىنىڭ سوڭعى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ول التىن، كۇمىس، مىس، اليۋمينيي، تەمىرلەردى بالقىتىپ اتتىڭ بەس تۇرمانى، ءارتۇرلى اڭشىلىق قۇرالدارى، ءتۇرلى پىشاقتار، ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارى سەكىلدى كوپ ءتۇرلى قولونەر بۇيىمدارىن جاساي بىلگەن. ءتىپتى ءوندىرىس قۇرالدارىمەن بىرگە سىناق رەتىندە قارۋ- جاراققا دەيىن جاساعان.
1958 -جىلى قىتايداعى كوممۋنالاسۋعا بايلانىستى سەيىتقامزا باستاعان 40 شەبەر شەمىرشەك اۋىلىندا ارنايى شەبەرحانا قۇرادى. ولار تەمىرشىلىك، اعاششىلىق، بىلعارى وڭدەۋ، ماي تارتۋ، تەمەكى جاساۋ، ەتىكشىلىك، تىگىنشىلىك، ەر جاساۋ سەكىلدى الۋان ونەرمەن اينالىسقان. بۇگىندە ولاردىڭ ۇرپاقتارى اتا ونەرىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ونداعى قازاقتار ءوز قولدارىنان كەلەتىن كىلەم، قازاقى ءۇي جيھازدارى، ۇلتتىق كيىم- كەشەك، پىشاق، اربا، كەستە تەمىر قۇرال- جابدىق جاساۋ سەكىلدى ۇساق ءوندىرىستى دامىتۋدى ءبىرشاما مەڭگەرگەن. مىستى، قولانى ناقىشتاۋ نەمەسە جاساندى جاھۇتپەن جاسالعان سۇيەك ساپتى پىشاق، ورنەكتەپ جاسالعان ەرتوقىم مەن قامشى، ءتۇستى مەتالمەن ورنەكتەپ جاسالعان اعاش ساندىق، بەسىك ت. ب لاردى جاساپ ءبىر جاعىنان قولونەر بۇيىمدارىنىڭ كورگىزبەلەرىنە قويسا، ەندى ءبىر جاعىنان تۇرمىس قاجەتى ءۇشىن ساۋدا اينالىمىنا سالىپ، كۇنكورىس كوزى ەتتى.
شىنجاڭ قازاقتارىندا قازاقتىڭ بايىرعى ويۋ- ورنەكتەرىنىڭ كوپ تۇرلەرى ساقتالعان. ول كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى بارلىق جيھازداردى اشەكەيلەۋمەن ەرەكشەلەنەدى. سونداي ويۋ- ورنەكتەردىڭ العاشقى جيناقتالعان ءتۇرى 1980 -جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "قازاقتىڭ ويۋ- ورنەكتەرى" دەگەن اتپەن ارنايى كىتاپ بولىپ شىعارىلدى.
جەكە شارۋاشىلىقتارى
قىتاي قازاقتارىنداعى بارلىق شارۋاشىلىق تۇرلەرى جەكەلەردىڭ ءوز ەنشىسىنە بەرىلگەننەن كەيىن ەگىن، مال، ساۋدا، قولونەر تۇرلەرىنەن سىرت ولار كۇنكورىس كۇيبەڭى ءۇشىن ءارتۇرلى ۇساق شارۋاشىلىقتارمەندە اينالىسا باستاعان.
باستىلارىنان: بالىقشىلىق، بۇعى باعۋ، قاز، ۇيرەك، تاۋىق باعۋ، ومارتا سەكىلدى كاسىپتەردى اتاۋعا بولادى.
قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە "بالىق ولەڭ" دەگەن بار. وندا الىپ كيتتەردىڭ ءوزىن تىلگە تيەك ەتىپ: ".. .بالىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى ناھان بالىق"- دەپ جىرلايدى. "بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ"- دەپ ماتەلدەپ، بالقان تۇبەگىنە دەيىن ات ءىزىن سالعان حالقىمىز بالىقتىڭ سان ءتۇرىن ولەڭ جىرعا قوسادى، ءارى "وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى"- دەپ تىرلىك نەسىبەسىن سۋدان ىزدەيدى. قويشىعا ۇزاتىلعان بالىقشىنىڭ قىزىنىڭ: "بەكىرە مەن شورتاندى جەمەيتىن قايران باسىم، قوي ساسىقتىڭ ەتىنە قور قىلدىڭ- اۋ" دەيتىن ازىلگە جاقىن اڭىزى دا تالاي نارسەنى اڭعارتادى.
مۇنىڭ بارىنەن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن- اق بالىقشىلىقپەن اينالىسقانىنىڭ ايقىن دالەلىن كورە الامىز.
قىتاي قازاقتارى قونىستانعان وڭىرلەردە بالىقتىڭ بەكىرە، قىزىل، شورتان، اق بالىق، الابۇعا، قارا بالىق، زاڭبار(يت بالىق) ، سازان، تابان، اققايران، الاقانات، ءميتى، كوكسەركە اتالاتىن تۇرلەرى بار.
شىنجاڭ جەرىندە بالىق وسەتىن ۇلىڭگىر، قاناس سەكىلدى ايگىلى كولدەر بار. "ۇلىڭگىر كولى - اۋماعى جاعىنان قىتايداعى اتاقتى ون كولدىڭ ءبىرى سانالادى. كول بويىندا شىنجاڭ بويىنشا ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتىك بالىقشىلىق ورنى بار. ونىڭ جىلدىق بالىق ءوندىرۋ قۋاتى 4500 تونناعا دەيىن جەتەدى. بۇل بۇكىل شىنجاڭ بويىنشا اۋلاناتىن بالىقتىڭ 70 پايىزىن ۇستايدى" (52) .
"قاناس كولىنىڭ تەرەڭدىگى 188,5 مەتر بولىپ، 1984 -جىلى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ۇستازدارى مەن ستۋدەنتتەرى ودان ۇزىندىعى 17-18 مەتر كەلەتىن الىپ قىزىل بالىقتى بايقاعان"(53) . ءبىر قىزىعى قاناس كولىنىڭ تەرەڭى ءالى زەرتتەلىپ بولعان جوق.
وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى قىتايلاردىڭ بەتالدى بالىق اۋلاۋىنا بايلانىستى ىلە، ەرتىس سەكىلدى ۇلى وزەندەردە ۇلكەن بالىقتار دەرلىك قۇرىپ كەتتى.
"قازاق حالقى مەكەندەگەن جەرلەردە تابيعاتتىڭ تاۋسىلماس كەنى، سان الۋان اڭ- قۇستار بار. بۇلاردىڭ باستىلارى - قاراقۇيرىق، تاۋەشكى، ارقار، بۇعى، ەلىك، بوكەن، قۇلان، قوداس، ايۋ، قاسقىر، تۇلكى، قابىلان، سىلەۋسىن، بۇلعىن، سۋسار، ءتيىن، قۇندىز، سۋىر، بورسىق، ءمالىن، قاز، ۇيرەك، قىرعاۋىل، ۇلار، قۇر، ت. ب. " (54) .
ىشكى قىتاي جەرىنەن شىنجاڭعا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى زاڭسىز اڭ اۋلاۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن اتالعان اڭ- قۇستاردىڭ ءبىر ءبولىمى قۇرىپ جوعالىپ كەتسە، كوپ ءبولىمى مۇلدەم ازايىپ كەتتى.
قازاق حالقى ەجەلدەن اڭشىلىقتى اتا كاسىبى ەتسە دە، ولاردىڭ "وبالى، كيەسى بولادى"- دەپ قۇرتىپ- جوعالتۋعا جول بەرمەيتىن ەدى. سوڭعى كەزدەرى قازاقتاردىڭ اڭشىلىق كاسىبىنە ەشقانداي ءورىس قالمادى. دەسە دە مەملەكەتتىڭ ارنايى رۇقساتىمەن دالانىڭ اڭ- قۇستارىن اسىراپ باعۋدى جەكە كۇنكورىس ەتكەن وتباسىلار دا پايدا بولا باستادى. ارقاردى ۇستاپ، ونى قويمەن ۇرىقتاندىرۋ، تاۋەشكى مەن قولداعى ەشكىنى ۇرىقتاندىرۋ العاشقى قادامدا جاقسى ءونىم بەردى .
ىلە، التاي تاۋلارىنىڭ قويناۋىنداعى كەيبىر مالشىلار بۇعى باعۋدى ارنايى كاسىپ ەتەدى. قىتاي جەرىندە بۇعى ءمۇيىزى اسا باعالى بولعاندىقتان ونىمەن اينالىسۋشىلار سول ءمۇيىزدى ساتىپ كۇن كورەدى .
جازيرالى جاسىل دالالار مەن گۇل كومكەرگەن كورىكتى مەكەندەردە ارا باعۋمەن اينالىسىپ وتىرعان ومارتاشىلار دا بار.
ۇيرەك، قاز، تاۋىق باعىپ، ونىڭ ءوزىن نەمەسە جۇمىرتقاسىن پايدا كوزىنە اينالدىرۋشىلار دا تابىلادى.
ءۇش ايماقتى قۇرامىنا العان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى - جەر استى قازبا بايلىعى مول ىرىستى ولكە. وندا كومىر، تەمىر، التىن، كۇمىس، تۇز، اك، شىرىمتال جانە ءتۇستى مەتالل مەن سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدىڭ سان الۋانى بار. جۇرتقا ايگىلى قارامايلى، ورقى، مايتاۋ مۇناي الاپتارى بار .
شىنجاڭنىڭ جوڭعار، تارىم، تۇرپان- قۇمىل وسى ءۇش ويپاتىندا مۇناي، گاز بايلىعى توتەنشە مول بولىپ، قىتاي مەملەكەتى بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇرادى.
جوڭعار ويپاتىنىڭ كولەمى 130 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ، مۇناي- گاز بايلىعى شامامەن 15,9 ميلليارد توننا دەپ مەجەلەنگەن.
شىنجاڭنان شىعاتىن جەر استى بايلىعىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتار ەنشىسىنە تيەتىنى ءبىر پايىزعا جەتپەسە دە، قارامايلى، مايتاۋ، كۇيتىن سەكىلدى قالالاردا تۇراتىن كوپتەگەن قازاق وتباسىلارى ونەركاسىپ وشاقتارىندا ءارتۇرلى جۇمىس ىستەيدى. ىلە، التاي، تارباعاتاي جەرىندەگى ءتۇستى مەتالل كەندەرى مەن كومىر كەندەرىندە جۇمىس ىستەپ كۇنكورىس ايىراتىن قازاقتار دا از ەمەس.
ءۇرىمجى قالاسىندا قازاقتار اشقان ء"ۇيسىن"، "اقبۇلاق"، "اعاجاي"، "اقجايىق"، "التىنوردا" سەكىلدى رەستوراندار مەن ء"اليا"، "مەدەۋ"، "وردا"، "جاڭا اۋەن"، "ورەن"، "شوق جۇلدىز" سەكىلدى كيىم- كەشەك، كومپيۋتەر، ونەر- ءبىلىمدى وزەك ەتكەن شاعىن جۇمىس ورىندارى بار.
قىتايدىڭ مەملەكەتتىك جۇمىسكەرى بولعاندارعا جۇمىس ورنىنىڭ جاسايتىن كومەكتەرى كوپ بولادى. باسپانا، زەينەتاقى، ەمدەلۋ جاعىندا كوپتەگەن قولايلىلىقتار جاراتىلعان. زەينەتكە جوعارى ەڭبەك اقىمەن شىعاتىندىقتان تۇرمىستىق جاقتان اسا قيىنشىلىق كورمەيدى.
جالعاسى بار...
