ۇشقان ۇيا - رومان
تاۋەلسىزدىك - ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلعان اسقاق ارماندارى مەن قايسار رۋحىنىڭ جەمىسى. تاۋەلسىزدىك بىزگە ءبىر كۇندە بەرىلگەن جوق ونىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە.
كەشەگى 90-جىلدارى، تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتىپ، قازاق ءوز تامىرىنان، وزەگىنەن ءنار الا باستادى. ارينە، بۇل كۇندە قازاقستان الەم تانىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا. ءوزىن تانۋ، ءوز بولمىسىن تۇپكىلىكتى بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى تۇسىندا ۇلكەن ەكپىنمەن باستالعان- دى. تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرى اشىلىپ، كەشەگى كۇنىمىزگە ەركىن ۇڭىلە باستادىق.
مۇنىڭ بارلىعى جارقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. بۇل كۇنگە قازاق ەلى وڭاي جەتكەن جوق قانشاما قىيىن- قىستاۋ زۇلمات كۇندەردى باسىنان وتكىزدى. قازاق جازۋشىلارى وتكەن كۇندەردىڭ كۋاسى رەتىندە، سول كەزەڭدەردەگى تاريحي شىندىقتى، ناقتى قوعامدىق ءومىردى بەينەلەيتىن توم-توم كىتاپتار، كەسەك- كەسەك تۋىندىلار جازدى. تاريحىن بىلمەيتىن ۇلتتىق بولاشاعى بۇلىڭعىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارتتىق اگەنتتىگى «تاريحى تەرەڭ تاۋەلسىزدىك» اتتى جاڭا جوبانى ىسكە قوسپاق. بۇندا وقىرمان نازارىنا ەلىمىزدىڭ تانىمال جازۋشىلارىنىڭ جازعان، كەشەگى كۇنىمىزدىڭ كەلبەتىن كوز الدىمىزعا اكەلەتىن قۇندى شىعارمالاردى ۇسىنىلماق.
بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى.
ەلىمىزدىڭ تاريح قويناۋىنا كەتكەن كەزەڭدەرىنە، قوعامدىق ومىرىنە قايتا ءۇڭىلۋ، سول ارقىلى جاس ۇرپاققا بۇگىنگى جارقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن سەزىندىرۋ، ماڭىزىن ۇعىندىرۋ، سونىمەن بىرگە قازىرگى اقپاراتتىق زاماندا قۇندى شىعارمالاردى ينتەرنەت «تىلىنە اۋدارىپ» وقىرمانىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ.
«...ۋاقىت قارقىنى زىمىران. كۇنى كەشە وتكەن سياقتى ۋاقيعالار بۇگىندە تاريح بەتتەرىنە اينالىپ تا ۇلگىردى. بۇل جاڭا مەملەكەت پەن جاڭا قوعامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ازاپتى تولعاققا تولى، سونىمەن بىرگە عالامات ءساتى ەدى. سول ءسات ءالى اياقتالعان جوق، ءبىراق ەڭ قيىن بەلەستەردەن اسا بىلدىك. ەڭ قيىن جىلدار ءدال قازىر ارتىمىزدا قالدى. سوندىقتان دا مەن ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىكتەي بەرەتىنىنە سەنەمىن.» (ن. نازاربايەۆ)
***
«وتان وت باسىنان باستالادى»، دەپ بابالارىمىز بەكەر ايتپاعانى راس. وسى ورايدا وقىرماندار نازارىنا، ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتىپ، كەمەڭگەرلىكپەن قول باستاعان، باتىرلىق پەن باتىلدىقتىڭ يەسىندەي، اسىلدىق پەن جاسىندىقتىڭ ۇلگىسىندەي اتى اڭىزعا اينالعان ءباھادۇر باتىرلارىمىزدىڭ ءبىرى حالىق قاھارمانى، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ««ۇشقان ۇيا» اتتى رومانىن ۇسىنامىز.
مەنىڭ بابام يماش مىڭ دا توعىز ءجۇز ون ءبىرىنشى جىلى توقسان ەكى جاسىندا دۇنيە سالعان. ورتا بويلى، وراق مۇرىن، وت جانارلى سول شىمىر شالدىڭ ءتورتىنشى پەرزەنتى - مەنىڭ اكەم مومىنالى ەكەن. ونى جۇرت مومىش دەپ كەتكەن. اجەمنىڭ اتى قىزتۋماس ەدى. قارتايعاندا سارى كەمپىر اتانعان. جارىقتىق، اسا اجارلى، اق ديدارلى كىسى ەكەن. ونداي ارۋ ول كەزدە ەل اراسىندا نەكەن- ساياق «ۇل بىتكەننىڭ ءبارى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي اكەسىنە تارتىپ قارا بولدى، قىز جاعى وزىمە تارتىپ اققۇباشا اجارلى شىقتى» دەپ وتىراتىن ەدى، جارىقتىق.
اجەم ءوزىنىڭ ۇلدارىنا وڭشەڭ اققۇباشا ارۋلاردى ايتتىرۋعا ىنتىق بولعان. سونىڭ كەسىرىنەن مەنىڭ اكەم مومىش وتىز ءۇش جاسىنا دەيىن سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ءجۇرىپتى. اجەم وعان: - ءاي، قارا قۇل، مەن قۇدايدان ساعان اي كورىكتى اق پەريزات جولىقتىرعاي دەپ تىلەيمىن. تىم بولماسا، نەمەرەلەرىمدى جيىركەنبەي سۇيەيىن، - دەيدى ەكەن.
بىردە كورشى اۋىلدا ۇلكەن توي ءوتىپتى. توي ويىن- ساۋىقسىز بولعان با؟ ۇلكەن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جىگىتتەر مەن قىزدار ايتىسىپ جاتسا كەرەك. توي دەگەندە قۋ باس تا دومالايدى. كەمپىر- سامپىرلارمەن ىلەسىپ مەنىڭ قىزتۋماس اجەم دە كەلگەن ەكەن. كارى قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ، كيىز ۇيدەن شىققان ايتىس ءانىن ەستىپ قالادى.
ءبىزدىڭ اۋىل مىڭبۇلاق باسىن الا،
باسىڭداعى ورامال جاسىل الا.
كوڭىلىڭ بىزدە بولسا، ا قۇداشا،
ءبىر ازىراق وتىرشى قاسىڭا الا.
قىزدىڭ داۋسى جايدارى ەستىلسە دە، جالتارا جاۋاپ قاتىپ وتىر ەكەن. كادىمگى باس قوسقان جەردەگى باستاما ولەڭنەن ۇزاي قويماپتى. دەگەنمەن ءسوز اراسىندا «جاقسى جىگىت» دەگەندى جيىلەتە بەرسە كەرەك. قىزتۋماس اجەم ونى دا سەزىپتى. قاراشاعا، ەندەشە، قاراشاعا، كيسە كيىم جاراسار الاساعا. باس قوسىپپىز بۇل تويدا، جاقسى جىگىت، ولەڭ ايتساق بولماي ما تاماشاعا. ءبىراق جىگىت جاعى العاشقى ەكپىنىنەن تانباي ىنتىق كوڭىلىن ۇسىنا بەرىپتى:
مىڭبۇلاقتىڭ سۋلارى سىلدىرايدى،
سۇلۋ قىزدىڭ بۇرىشى بۇلدىرايدى.
قۇداشا دەپ سىرتىڭنان قۇمارتۋشى ەم،
ەسكەرگەيسىڭ ەندىگى ءبىزدىڭ جايدى.
«قۇداشاسىنا سونشا وزەۋرەپ وتىرعان كىم ەكەن»، - دەپ اجەم ەسىكتەن سىعالاپ قاراسا: قارا باتىر، قۇداشا، قارا باتىر، جاۋ قايىرار جاسقانباي دارا باتىر. ءتاڭىر ايداپ وزىڭمەن باس قوسىپپىز وسى كەسە ءسىز جاققا بارا جاتىر، - دەپ ولەڭمەن ءبىر بويجەتكەن قارا قىزعا اياقتى بۇرىپ تۇرعان ءوز مومىشى ەكەن.
اجەم سوندا ۇلىنا ايعاي سالىپ: - ءوزىڭ قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەيسىڭ، كۇيەگە كۇيە جۇقسا - نە بولماق، قۇدايىم- اۋ! - دەپ بالاسىن ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى. اناسىنىڭ ايتقانىن ىشىنەن ۇناتپاسا دا، اكەم ونىڭ ىرقىنا كونەدى ەكەن. بالاسىنا قانشا ۇرسىپ، قاتال بولسا دا، اجەم مەنىڭ اكەمدى جاقسى كورىپ، ماقتان تۇتىپ: - بۇل قارا قۇلدىڭ ءتۇرى ماعان تارتپاسا دا، اقىلدىلىعى تارتتى، سوعان دا قۇدايعا شۇكىر، - دەپ وتىرار ەدى.
اكەم سودان ايتىس قۋىپ، اندەتىپ جۇرە- جۇرە وتىز ءۇش جاسىندا بايتانا رۋىنان ءابدىراحماننىڭ ءرازيا اتتى قىزىنا ۇيلەنىپتى. ول مەنىڭ شەشەم ەدى. ول كىسى مەن ءۇش 6 جاسقا تولار-تولماستا قايتىس بولعان. انامنىڭ قانداي كىسى بولعانىن تەك اجەم مەن اكەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن عانا بىلەمىن. قايران اجەم ولە-ولگەنشە ءرازيا كەلىنىنىڭ قازاسىنا قايعىرىپ ءوتتى.
مەزگىل- مەزگىل توقاش قۋىرىپ، اس ءپىسىرىپ، كەلىنىنىڭ ءارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىتار ەدى. - جاتقان جەرىڭ جاننات بولسىن، ماڭدايىما سىيماي كەتكەن پەرىشتەم، ءرازيا، - دەپ وزىنەن- ءوزى وتىرىپ، كوزىنە جاس الىپ قايعىراتىن. ءسويتىپ، ءرازيادان قالعان نەمەرەلەرىنىڭ باسىنان سيپاپ، ماڭدايىمىزدان سۇيەتىن. ءرازيانىڭ تۇڭعىشى ءۇبىش، ونان كەيىنگىلەر ءۇبيان، ءساليما، ءاليما كىلەڭ قىز بالا بولادى. مومىش اكەمنىڭ ايتۋىنشا، مەن مىڭ دا توعىز ءجۇز ونىنشى جىلدىڭ قىسىندا، ەسكىشە دەكابردىڭ جيىرما تورتىندە تۋىپپىن.
اكەم ول كۇنى اۋليەاتا شاھارىندا ەكەن. مەن تۋعان سوڭ، يماش بابام جان-جاققا كىسى شاپتىرىپ، اكەمە دە حابارشى جىبەرىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بايتوق دەگەن كىسىسى الپىس شاقىرىم اۋليەاتاعا ات سابىلتىپ جەتىپ، اكەم جاتقان ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دارمەنى كەلمەي، مومىشتى قۇشاقتاپ جىلاي بەرىپتى. اكەمنىڭ قارىنداسىنىڭ ءۇي- ءىشى ءۇرپيىسىپ، ءبىر جامانات حابار جەتكەن ەكەن دەپ قورقىپ قالادى.
اقىرى ءبورى بايتوقتى جۇلمالاي، «نە بوپ قالدى، ايتساڭشى» دەپ تاقاقتاعاندا عانا، بايتوق: - جەڭەشەم ۇل تاپتى، - دەپتى. ۇرەيدەن ۇرپيىسكەن جۇرت ەندى ءماز- ءمايرام بولىپ، قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، بايتوققا ءسۇيىنشىسىن بەرىپ اتتاندىرىپتى! اۋليەاتادان اكەم قايتىپ كەلگەندە، اعايىن- جەكجات قۇتتى بولسىنعا جينالىپ قالعان ەكەن. - و، مومىش، بالاڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن! - اقمەنتەي باباسىنداي باتىر بولسىن! - اقمولدا باتىر باباسىنداي ءمارت بولسىن! - بايدىبەك باتىردىڭ ءارۋاعى قولداسىن! - دومالاق انامىز جار بولسىن! - دەسىپتى. ءسويتىپ، شىلدەحانا تويعا ۇلاسىپتى.
توي سوڭىندا يماش اعام الاقان جايىپ ەل قاريالارىنان باتا سۇراعان ەكەن. - ءتول نەمەرەڭ، بەل نەمەرەڭ عوي. باتا ءجونى دە وزىڭدىكى، - دەسىپتى اقساقالدار. سوندا يماش بابام بىلاي دەگەن ەكەن: الاتاۋدىڭ قىرانى مول ەدى - قىراعى بولسىن، قۇلىنىم - قويناۋى سۋعا مول ەدى - بۇلاعى بولسىن، قۇلىنىم. ەلىنىڭ تىلەگى زور ەدى - شىراعى بولسىن، قۇلىنىم. اتا تىلەگى وڭ ەدى - قۇمارى بولسىن، قۇلىنىم.
بۇل جەر باتىرلار ءتورى ەدى -سىڭارى بولسىن، قۇلىنىم. جارىق دۇنيەگە كەلگەنىمە ەكى- ءۇش اي بولعاندا، شەشەم مەنى كۇن كوزىنە شىعارىپ، يماش اتامنىڭ الدىنا اكەلىپتى. اتام ەرتە كوكتەم الدىندا اعاش وتىرعىزىپ ءجۇر ەكەن.
اعاسىنىڭ قولىن ۇزارتىپ. قولعابىس بەرۋگە كەلدى، - دەپتى شەشەم ىزەتپەن ءيىلىپ. اتام ەمىرەنىپ مەنى الاقانىنا الىپتى. قولىما جاس بۇتاق ۇستاتىپ: قۇرىق دەپ بەرسەم - قۇل بولما، شىبىق دەپ بەرسەم - ءشىل بولما. بارىنەن دە، شىراعىم، بايانى جوق ۇل بولما، - دەپ كەلىنىنە مەنى قايتارىپ بەرگەن ەكەن. اتاسىمەن العاشقى ديدارلاسۋىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ، العاشقى وسيەت ومىرلىك ونەگە بولسىن دەپ اكەم سول كۇنى كەشكە مال سويىپ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ باسىن قايتا قوسىپتى.
* * *
مەن تۋعاندا، اكەم ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان كىسى ەكەن. اجەم جارىقتىق اكەمدى بالالارىمنىڭ ىشىندەگى ەتى ءتىرىسى وسى بولدى دەپ وتىرار ەدى. اكەم ءوز بەتىنشە تالپىنىپ ءجۇرىپ ەسكىشە ساۋاتىن اشىپ الىپتى. سودان ولە- ولگەنشە ءوز بەتىنشە وقىپ- توقىعان ادام. ول ەسەپ- قيساپتى ءتاۋىر بىلەتىن.
ءتىپتى ورىس الفاۆيتىن دە ەجىكتەپ شىعارا بەرۋشى ەدى. جاس كۇنىندە اعاش ۇستا بولىپتى، ەتىكشى دە اتانىپتى، تاۋىپشىلدىگى دە بار ەكەن. اسىرەسە، زەرگەرلىكتى جاقسى كورگەن. ءبىزدىڭ ەلدە ودان وتكەن زەرگەر ۇستا بولماعان. جىگىت كۇنىندە قىز- كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ امالىمەن ۇيرەنگەن زەرگەرلىك ونەرىن اكەم قارتايعاندا تاستاماعان. مۇندا ول سوققان ساقينا- بىلەزىكتى سالىپ جۇرگەن كوزى ءتىرى كەمپىرلەر بار. ال، ول كەمپىرلەر ءبىر كەزدە ۋىلجىعان جاس ەدى عوي.
اكەم ءوز جانىنان ولەڭ شىعارىپ، جيىن- تويدا ايتىسقا دا ءتۇسىپ ءجۇرىپتى. ەسكى اقىن جىراۋلاردىڭ تەرمەلەرىن، قيسسالارىن جاقسى كورىپ تىڭدايتىن. ءبىراق جاتقا ايتا الماۋشى ەدى. مومىش اكەم ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، بوزبالا حالگە جەتكەندە، يماش بابام شارۋا بيلىگىن سونىڭ قولىنا بەرىپتى. اۋىلداعى كەلىن-كەپشىكتى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن ادۋىندى قىزتۋماس اجەمنىڭ ءوزى دە: - مومىشتان سۇراڭدار، مومىش بىلەدى، - دەپ وتىرادى ەكەن.
اعايىن- تۋعان اراسىنداعى الىس- بەرىس، كوشى- قون ماسەلەسى، اس- توي، داۋ- داماي - ءبارى- ءبارى مومىشتىڭ ارالاسۋىنسىز شەشىلمەگەن. الدەقالاي ول جول ءجۇرىپ كەتسە، ساپاردان قايتىپ كەلگەنشە تىرلىكتى سوعان قاراتىپ، جولىن كۇتىپ وتىراتىن بولعان. يماش بابامنىڭ كوزىنىڭ ءتىرىسىنىڭ وزىندە ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلدى - مومىش اۋىلى دەيدى ەكەن.
شارۋامىز شاپ- شاعىن ەدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى قارتايعان يماش بابامنان باستاپ، ەسىن ەندى- ەندى ءبىلىپ كەلە جاتقان بالاسىنا دەيىن جەگەن نانىن تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان. ەشكىمدى جالداماعان، ەشكىمگە جالدانباعان. جاس كەزىندە اكەمدى ايەلدەر جاعى «مولدا بالا» دەيدى ەكەن، كەيىن «ۇستا بالا» دەيتىن بولىپتى. ال، اجەم ونى «قارا قاتپا» دەۋشى ەدى. اكەم ورتا بويلى، ارىق قارا كىسى ەدى. ماڭدايى جاپ- جازىق، قاسى قالىڭ، كوزى شۇڭگىل ەدى.
سول ارىقتىعىنا قاراماي، كەرەمەت كۇشتى بولاتىن. اجەم ونى «تارامىس» دەپ تە اتايتىن. سول كۇشتىلىگىنە بولا اتاسا كەرەك. مەن بىردە اجەمە: - نەگە «تارامىس» دەيسىز؟ - دەپپىن، اكەمدى كەمسىتكەن ەكەن دەپ. - نە دەسە دە شەشەمنىڭ ەركى، - دەپ كۇلدى اكەم. - قاراي گور، مىنا جاماندى، اكەسىنە بولىسىپ جاتىر- ەي، - دەپ اجەم وتىرىك اشۋلانعان بولدى.
ءالى ەسىمدە، ءبىر رەت اكەمنىڭ مومىنقۇل دەيتىن ءىنىسى اجەمە: - قويشى، اپا! - دەپ داۋىس كوتەرىپ قالىپ ەدى، اجەم تارس كەتە جازداپ: - سەن تۇرماق، مومىش ماعان وسى كۇنگە دەيىن بەتىمە تىك قاراپ سويلەگەن ەمەس. سەن قايدان شىقتىڭ، ءيتتىڭ كۇشىگى! جوعال، كوزىمە كورىنبە! - دەپ ۇيدەن قۋىپ شىقتى. - نە بوپ قالدى؟ - دەپ اكەم كىرىپ كەلدى، اجەم ونى ايمالاپ، ارقاسىنان قاعىپ: - اپاۋ ءىنىڭ كورگەنسىزدەۋ بوپ بارا جاتىر. جونگە سال تۋىسقانىڭدى، - دەدى. - ماقۇل، اپا، سازايىن تارتتىرايىن. ءبىراق ۇرماي- اق قويايىن، ماقۇل ما، اپا، - دەدى. - مەيلىڭ، - دەپ كۇرسىندى اجەم.
مومىنقۇل كوكەم سول ءتۇنى قوي قورادا تۇنەپ شىقتى. تاڭەرتەڭ اكەم ونى جاقسىلاپ سوگىپ سالىپ، باسقا ءبىر اۋىلعا ءبىر اپتاعا اتتاندىرىپ جىبەردى. سول ەكى ورتادا اجەم ەندى مومىنق ۇلىن ساعىنىپ: ءاي، الگى تەنتەك نەمە قاشان كەلەدى؟ - دەپ قايتا- قايتا سۇراي بەرگەنى عوي، جارىقتىق.
* * *
ول كەزدە ءبىزدىڭ ەلدە حات جازىپ، قارا تانيتىن ادام نەكەن- ساياق. مولدا دەيتىن مولدالاردىڭ ءوزى قۇراننىڭ و جەر، بۇ جەرىنەن شالا- شارپى جاتتاپ العانى بولماسا، ناعىز دۇمشەلەر. ال، مومىش بولسا، ءوز بەتىنشە تىرمىسىپ ساۋاتىن اشقان كىسى، سونىسىمەن بۇكىل ايماققا ايگىلى، سىيلى ادام ەدى. جاڭادان بيلىك قۇرا باستاعان ورىس اكىمدەرى الىم- سالىق قاعازدارىن شىعارىپ، قول قويۋ، بارماق باسۋ دەگەن ادەتكە اينالدى. شاعىم جازۋ، ارىز جازۋ سالت بولدى. ال، قارا تانىمايتىندار ارىز جازىپ بەر دەپ اكەمە كەلەدى. اكەمنىڭ ادىلدىگىنە سەنەدى. ويازدىڭ قاسىندا و كەزدە ءتىلماش بولار ەدى.
ءتىلماش دەگەنىڭ ەلدى بيلەپ- توستەگەن سۇمپايىنىڭ ءوزى. سونىڭ اۋزى دۋالى. ۇلىققا سول نە دەسە - سول بولادى. ارىزدى ءتىلماش ويازعا نە دەپ اۋدارىپ جاتقانىن ساۋاتسىز قازاق قايدان ءبىلسىن. اكەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءتىلماش دەگەنىڭ پارا جەگىش، داۋلاسكەر، ەكى جاقتى بىردەي سورۋشى جەمقور بولعان. «سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەيمىن»، - دەيدى دە، ۇلىققا اڭگىمەنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جەتكىزە بەرەدى. ەل ىشىندە نەعۇرلىم داۋ-داماي، ايتىس-تارتىس، جانجال كوپ بولسا، ۇلىق پەن ءتىلماشقا سوعۇرلىم ءتيىمدى. ەكى جاقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ شابىندىرىپ، سابىلدىرىپ، شىعىنداتىپ، ارانداتىپ، الداپ ۇرىپ الا بەرۋ سو كەزدەگى شينوۆنيكتەردىڭ، اتقامىنەرلەردىڭ ءتاسىلى بولعان. ول كەزدە ءاربىر ءۇش جىلدا وياز بولىستار مەن بيلەردىڭ توتەنشە سەزىن شاقىرار ەدى.
ونىڭ قارساڭىندا سايلاۋ ناۋقانى ساپىرىلىسىپ، ەكى ۇداي تارتىس، جىك- جىك ايتىس، پارا بەرۋ، جالا جابۋ، ءبىرىن- ءبىرى تىرسەكتەن قاعىپ، ورعا جىعۋ، ايلا-ءتاسىل، قۋلىق-سۇمدىق، بولىستىققا تالاس ورتتەي قاۋلاي بەرەر ەدى. سايلاۋ ءتارتىبى بويىنشا تاس سالۋعا ەلۋ تۇتىننەن ءبىر كىسى وكىلدىك الادى. ال، ءىس جۇزىندە ءبىر رۋدىڭ اتىنان ءبىر مىقتى عانا سايلاۋشى. ءبىر رۋ ەلدىڭ ەركىن سىرتىنان ساتىپ، سول ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ اتىنان سويلەپ، سونىسى ءۇشىن پارا الىپ جۇرەتىن پىسىقتار از ەمەس.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، داۋىس بەرىپ، تاس سالۋ دەگەن دە جاي ءسوز. چينوۆنيك وعان قارامايدى، بولىستىققا تالاسقانداردىڭ قاي جاعى دۇنيەنى كوپ بەرسە - سول جاعىنا قاراي قاعازدى يكەم دەپ جىبەرەدى، سايلاۋ قاعازدارىن قالاي جاسايمىن دەسە دە ءوز قولىندا. سونى بىلگەن اتقامىنەرلەر ويازدىڭ چينوۆنيگىنىڭ اۋزىن الۋعا جانىن سالىپ باعادى. «وياز شىقتى، سياز باردىڭ» كەرى كەلەدى. كۇشتىنىڭ الدىندا بايعۇستار «باس يزەيدى شىبىنداپ». باقتالاستار ءبىرىن-ءبىرى بالاعاتتاپ، قارالاپ باعادى.
دومالاق ارىز اعىلادى- اي كەلىپ، ارىزدى وقىپ جاتقان ۇلىق بولماسا دا، قايران قازەكەڭ ارىز جازىپ قالۋدى پارىز سانايدى. ول بولماسا باسى اۋىراتىنداي كورىنەدى، بويىنا اس باتپايتىنداي كورىنەدى، ۇيقىسى شالا، كۇلكى جوق، ەسى-دەرتى ايباقتاتىپ ارىز جازسام دەيدى، باياعى.
ءبىر جولى وڭشەڭ اتقامىنەر پىسىقتار سايلاۋ الدىندا جينالىپ الىپ، قاتتى ساسسىن. جاندارى القىمعا كەلىپ، قينالىپ، تىعىرىققا تىرەلىپتى. - ويباي، قاعاز توقتاپ قالدى! قاعاز توقتاپ قالدى! - دەيدى عوي ءبىر- بىرىنە قاتتى ساسىپ. اسۋ بەرمەس اسقار بەلدىڭ الدىندا امالى قۇرىعانداي بوپ تۇرعان كەزدەرى ەكەن. ىشىندە اكەمنىڭ ناعاشىسى بايتانا تەكەباي بي دە بار ەكەن. ول كىسى قايتا سايلانۋدىڭ سارى ۋايىمىمەن اھىلاپ- ۇھىلەپ بەرەكەسى كەتە بەرىپتى. ويازعا دەر كەزىندە مىنا قاعاز بارمايتىن بولدى دەپ قاتتى قايعىرعانى سونشا، سونى كورىپ مەنىڭ اكەم مومىش: - نە بوپ قالدى؟ نەگە قينالدىڭىز؟ - دەپ سۇرايدى. - «جارتىنى» ەشكىم جازا الماي قويدى عوي، قۇداي-اۋ، - دەپتى بي. «جارتى» دەگەنى 1/2 ەكەن. - مەن جازا الامىن، - دەپتى مەنىڭ جيىرما ءتورت جاسار اكەم. سەن جامان نەمە. نە جازىپ جارىتامىن دەيسىڭ. ەكى كۇننىڭ ءجۇزى بولدى، ول قيىن جازۋدى مىنا وقىعان مولدالاردىڭ ءوزى تۇسىرە الماي وتىر، - دەپ تەكەباي سەنە قويمايدى. - مەن جازىپ بەرسەم، قايتەسىز، - دەپتى اكەم. اكەمدى سالى سۋعا كەتىپ وتىرعان مولدالاردىڭ ىشىنە الىپ بارادى.
سوندا مومىش 1/2 دەپ جازىپ، جارتى دەگەننىڭ وسى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرىپتى، قانشا كۇن باسى قاتىپ، قامالىپ وتىرعاندار ءوڭى كىرىپ، كايتا ءتىرىلىپ، قۋانىپ، قۇنجىنداسىپ، اكەمە ءتانتى بولىپ قالسا كەرەك. تەكەبايدىڭ باقتالاسى - تالاس الاتاۋىنىڭ بوكتەرىن جايلاعان جاڭابايدان شىققان بايزاق داتقانىڭ بالاسى قابىلبەك دەگەن كىسى ەكەن.
بايزاق داتقا زامانىندا قوقان حانىنا قارسى شىعىپ، سودان قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، قۇديار حاننىڭ جارلىعىمەن زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلانىپ، اتىلىپ كەتكەن. ەندى، مىنە، سول بايزاقتىڭ ەلۋ جاستاعى ۇلى قابىلبەك تەكەبايمەن تىرەسىپ قالعان كەزى ەكەن. قابىلبەك جاعى تەكەبايدى ۇرى دەپ، ادىلدىگى جوق پاراقور دەپ، ۇلىققا جامانداپ جازا بەرسە كەرەك. سوندا تەكەبايدىڭ وتىز جاستاعى ۇلكەن ۇلى سەركەباي قابىلبەك جاعىنىڭ الگىندەي جالاسىنا شىداي الماي، جانىنا ون جىگىت ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ اۋلىنا تاسىرلاتىپ جەتىپ بارعان دەيدى.
قابىلبەكتىڭ قارسى الدىنا وتىرىپ الىپ، قامشىسىن جەرگە ءشيىرىپ تاستاپ، ءبىر بالەگە باستاپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا بايزاق داتقانىڭ بالاسىن وي، بالاعاتتايدى كەلىپ. ايتپاعاندى ايتادى. ەلدە زارە قالمايدى. قان توگىلمەسە نەعىلسىن دەپ قالتىلداعان حالىق. اق وردانىڭ سىرتىنداعى ايەلدەر جاعى ءارۋاق، قۇدايعا سىيىنىپ، سىبىرلاسىپ قانا سويلەسەدى. ال، سەركەباي اقيلانىپ السا كەرەك، ار- نامىسقا تيەتىن اۋىر سوزدەر ايتىپايعايلاپ وتىر. قابىلبەك سوندا قىبىر ەتپەپتى. ءلام دەپ ءتىس جارماپتى. قاباعىن دا قاقپاپتى. جاڭاباي جاعى ۋلاپ-شۋلاپ، نامىس بۋىپ، كەك قىسىپ، ورىندارىنان تۇرا-تۇرا ۇمتىلا باستاسا، قابىلبەك ولارعا تەك قولىمەن بەلگى بەرىپ باسىپ تاستاپ وتىرادى.
ءبىراق ءتىس جارمايدى. اتالاس اعايىن- تۋعانى بۇعان شىداماي، قانى قاينايدى. قابىلبەك تىرس ەتپەيدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ىزا بولعان سوتقار سەركەباي ودان بەتەر ودىراڭداپ، ايتپاعاندى ايتسا كەرەك. اقىرىندا اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، ون جىگىتى جانىندا، اۋىلىنا سالىپ ۇرىپ قايتىپ كەلىپتى.
سەركەباي كەتكەن سوڭ جاڭاباي جاعى جابىلىپ قابىلبەككە نارازىلىق ايتىپ جاتسا كەرەك: - ويباي- اۋ، نەگە ءبىزدى بوگەدىڭىز؟ - اق وردانى باسىندىرىپ قويعانىمىز قالاي؟ - ءارۋاق! ءارۋاق! ءارۋاقتىڭ ساي- سۇيەگىن سىرقىراتىپ ءقايتىپ ءتىرى جۇرەمىز، ويباي! - بايزاق داتقانىڭ باسىنان ەشكىم اسىپ كورمەگەن! ءبىز نە بوپ بارامىز! - الگى اۋپىلدەگەن توبەتتىڭ كوتىنەن قۋىپ بارىپ، قارا قاپ قۇستىرماساق، جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىمىز قۇرىسىن! اياعىنان سالبىراتىپ اعاشقا ءىلىپ قويماساق، اتىمىز ءوشسىن! - اتتانايىق! اتتان! اتتان! بايزاق! بايزاق! دەس بەرمەي، ەلەۋرەپ، وكپەلەرى ورەكپىپ، ورشەلەنىپ العان اعايىندارىن قابىلبەك ءبىر-اق سوزبەن قايىرىپ سالىپ: - توقتات! - دەپ اقىرىپ قالعان. - وپىق جەيتىن سول سەركەبايدىڭ ءوزى بولادى ءالى، - دەپتى. اعايىندارى، امال جوق، تىيىلىپتى.
ال، سەركەباي اكەسى تەكەبايدىڭ الدىنا بارىپ ماقتانىپ تۇرسا كەرەك: «ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتىم بايزاق اۋلەتىنىڭ. قاھارلى قابىلبەكتىڭ ءوزى جۇمعان اۋزىن اشا الماي قالدى. بىلاي دەپ بوقتادىم، بىلاي دەپ بالاعاتتادىم» . تەكەباي سوندا بالاسىنا: - اقىماق! - دەپتى. سەركەباي ۇيدەن اتىپ شىعىپ، ءوز وتاۋىنا بارىپ، ەكى كۇن قاتارىنان ءنار تاتپاي، وكپەلەپ جاتىپ الىپتى. ال، سايلاۋعا دايىندىق قىز- قىز قايناپ جاتسا كەرەك. ءۇشىنشى كۇن دەگەندە سەركەباي اكەسىنە كەلىپ، اياعىنا جىعىلادى. - مەنى قۇداي سىيلادى. وزىمنەن جيىرما جاس ۇلكەن قابىلبەكتىڭ بەتىنەن الىپ، ءتىلىم ءتيدى. ەل كوزىنە قارايتىن بەت قالمادى.
تەكەباي ات- شاپان ايىبىن دايىنداپ، جانىنا جيىن ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ءوزى بارعان ەكەن. جاڭاباي جاعى تەكەباي قول جيىپ سوعىسقالى كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالسا كەرەك، وزدەرى دە ساپ تۇزەپ، ساقاداي ساي قارسى شىعادى. قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ات شاپتىرىم قالعاندا تەكەباي قاسىنا سەركەبايدى الىپ، باسقالاردان وق بويى وزىپ شىعىپ، اكەلى- بالالى ەكەۋى قابىلبەك جاعىنا كەلە جاتادى. قابىلبەك تە: «ە، مىناۋ سوعىساتىن جەردى ايت دەپ كەلە جاتىر عوي»، - دەپ ءوزى جەكە شىعىپ، تەكەبايعا تۋرا تارتادى.
سوندا تەكەباي سونادايدان اتتان ءتۇسىپ، قابىلبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ: -مەنىڭ كۇشىگىم ساعان قاراپ شاۋىلدەسە كەرەك، قابىلبەك! ايىبىن كوتەرگەلى كەلدىم الدىڭا. كەشىرەمىسىڭ، ءسىرا! - دەپتى. مىنا سوزدەن قابىلبەكتىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، قالبالاقتاپ اتىنان اۋناپ تۇسەدى: - و، تەكتى بي تەكەباي! سەنىڭ بالاڭنىڭ ايىبىنان مەنىڭ ايىبىم اسىپ كەتتى بىلەم. اعا بولساڭ دا، سەنى مەن اتتان تۇسپەي تىڭداپپىن- اۋ. سەن كەشىرەمىسىڭ مەنى؟ بۇل ادەپسىزدىگىم بۇكىل اۋلەتىمىزگە تاڭبا بولاتىن بولدى عوي، وي اتتەگەنە-اي. ات- شاپان ايىپ سەنەن ەمەس، مەنەن، اقساقال! - دەپ ۇستىندەگى زەرلى شەكپەنىن شەشىپ تەكەبايدىڭ يىعىنا جاۋىپتى. ءسويتىپ تۇرىپ جاڭاباي جاعىنا قاراپ: - ۋا، اعايىم! سايلاۋدا تەكەبايعا داۋىس بەرىڭدەر!
مەن قويدىم داۋىسقا تۇسكەندى! - دەپ ايعاي سالعان. البەتتە، اعايىن اراسى از كۇن اراز- قۇرازسىز بولعانمەن، مانساپ، دارەجە، اتاققا تالاسۋ، ايقاي- شۋ، دىردۋ توقتالماعان. از كۇن جارىق دۇنيەدە اتاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن الىسىپ، جۇلىسىپ عۇمىرىن وتكىزگەن قۋ زامان ەكى جاقتى يتجىعىسپەن، الما-كەزەك ارانداتىپ قويعان. دۇنيەدەن تەكەباي بي دە، قابىلبەك بولىس تا ءوتتى. ال ولاردىڭ اتتانداۋلى الامان- تاسىر ومىرىندەگى ءبىر پاراساتتى ءسات الگى سول ەكەۋى دە اتتان ءتۇسىپ ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراعان كەز ەكەن.
تەكەباي ءبيدىڭ توقتاپ قالعان قاعازىن «جۇرگىزىپ» جىبەرگەننەن كەيىن، مومىش اكەمە تالاي رەت بولىستىڭ پيسارى بول دەپ قولقا سالسا كەرەك. ءبىراق اكەم كونبەپتى. ۇلىققا پيسار بولعان سوڭ باس بوستاندىق جوق، باسىبايلى، بولىستان كىرىپتار بوپ قالامىن دەيدى ەكەن. جالعىز اتتى كەدەي بولسا دا، كىسىدەن كىرىپتار بولعاندى قورلىق ساناپ، از كۇن جارىق دۇنيەدە ازاتتىق اڭساپ، قاتىقسىز قارا سۋ ىشسە دە، باي-ماناپقا الاقانىن جايماعان. اكەمدى جيىرما سەگىز جاسىندا اۋىلدىڭ ستارشىنى سايلاپتى. ون جەتى جىل ستارشىن بوپ تۇرىپ، ون سەگىزىنشى جىل دەگەندە بۇل دارەجەسىن ءوز ىقتيارىمەن قۇرداسى ەرەش دەگەن كىسىگە بەرگەن ەكەن.
اكەم جارىقتىق ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ەل اراسىندا «تۋرا مومىش» اتانىپ كەتتى. قانشا جىل از اۋىلدىڭ كىشىگىرىم اكىمى بولسا دا، ءبۇيىرى تومپايىپ، مال بىتكەن ەمەس. بار بايلىعى جالعىز اتتان ارتپاپتى. ايتسە دە كەدەيدىڭ قولى جومارت. اكەمنىڭ قىزعانشاقتىق. باقتالاستىق دەيتىن قۋ مىنەزى جوق، قولى اشىق كىسى بولعان. بارى بولسا، كىسى شاقىرىپ، توي-تومالاق وتكىزۋگە قۇمار بوپ تۇرار ەدى.
دۇنيە، مال جيۋدى جەك كورەتىن. ءبىر جولىمەن، ەس بىلىگى، ەتەك جيعان كەزىم، بازار بارىپ ازىن- اۋلاق اقشانى جاراتىپ قويسام كەرەك، وگەي شەشەمىز مۇنىما كۇڭكىلدەپ ۇرسا بەردى: - الدەن ۇرما، اقشا بىتسە شاشىپ جۇرەدى، تۇرا بارا نە بولادى؟ ! اكەم سوندا وگەي شەشەمە جاي عانا: - ە، اقشا دەگەننىڭ ءوزى شاشۋعا شىعارىلعان نارسە دە، - دەپ تاستادى.
بالا كەزىمدە الىستاعى اۋىلىمىزعا اربامەنەن باقالشىلار كەلەر ەدى. ورىك- مەيىز، الما- القورى، قانت- ناۋات، ءتاتتى- ءمامپاسي دەگەن سولاردا. بالا بىتكەن اكەمىزدەن اقشا سۇراپ قىڭقىلدايمىز كەلىپ. باقالشى دا سۇم- اق: كوزىمىزدى قىزدىرىپ قىزىل الماسىن كورسەتىپ، ءبىرلى- جارىمىن توپ بالانىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى.
الگى الماعا سوندا جاتىپ كەپ تالاسامىز- اي كەلىپ. - الما بار، ورىك بار، الماساڭ دا كورىپ قال، - دەپ ءبىر جاعىنان ساۋداگەر دە سۇڭقىلداپ جان قويمايدى. الما بىزگە تاڭسىق. قايران قازاق. سويتسەك، الما دەگەنىڭ ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ بويىنا وسكەندە دە ماۋەلەپ قالادى ەكەن. ول كەزدە باعباندىقتى قۇنتتاماعان ەلمىز. ال، باقالشى ايقايلاپ بارا جاتادى. اينا بار، تاراق بار، الماساڭ دا قاراپ قال! ءبىزدىڭ اپالارىمىز الما- القورى العاننان گورى، سول قۇرعىر اينا- تاراق، ينە. ءجىپ العاندى پايدا كورەدى. تەك اكەم مومىش قانا بالا قۇمارلىعىن تۇسىنەتىن ەدى. اكە- شەشەسى اقشا بەرمەي، بۇرتيىپ تۇرعان بالالاردىڭ ءبارىن قاز-قاتار ءتىزىپ قويادى دا باقالشىعا: - ءاي، سارت، ورىگىڭنەن ءبىر قاداق، مەيىزىڭنەن ءبىر قاداق، مامپاسيدەن ءبىر قاداق تارت، - دەيدى.
سونىڭ ءبارىن تەپە- تەڭ بارىمىزگە ءبولىپ بەرەدى. ءتىپتى سوندا بالا كوتەرگەن كەلىندەرى دە كەلىپ: - ال، اتاڭا بار، اتاڭا بار، ءتاتتى بەرەدى، - دەپ تۇرار ەدى. اكەم بازاردان قايتقان كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە كىشىگىرىم توي سياقتى جيىن بولاتىن. قورجىننىڭ ەكى باسى بازارلىققا تولىپ كەلەدى. سوندا ورىك- مەيىزگە ءبىر تويىپ قالامىز. بالا بىتكەن سوندىقتان اكەمدى جاقسى كورەتىن. اسىلى، ىستەگەن جاقسىلىعىڭدى بالا ءتاۋىر بىلەدى. كەيبىر ۇلكەنگە ىستەگەن جاقسىلىعىڭ زايا كەتەدى. قولدان كەلسە، بالانى قۋانتۋ كەرەك.
ول قۋانسا - شىن قۋانادى. ال، ەرەسەكتەردىڭ اراسىندا «سىرتى جىلماڭ، ءىشى ارامدارى» كەزدەسەتىنىن، قۇدايعا شۇكىر، كورىپ ءجۇرمىز. قولدان كەلسە، بالانى قۋانتۋ كەرەك. اكەم مەنىڭ سونداي كىسى ەدى، جارىقتىق.
* * *
اسپانمەن تىلدەسكەن اقباس شوقىلار ەسىمدە. كۇن شىعىپ كەلە جاتسا كەرەك. اق شوقىلار الاۋلاپ كوز قارىعار الماستاي جارقىراپ الا جونەلدى. كۇندە بۇل ۋاقىتتا كيىز ۇيدە پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتاتىن بالا، الدەقالاي ويانىپ كەتسەم كەرەك، الگى كۇننىڭ، تاۋ شوقىعا اسىلا شىعىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، دۇنيەنىڭ بۇل كەرەمەتىنە تۇسىنە الماي تۇرىپ قالعان بولارمىن.
تاۋ بوكتەرىنىڭ تاڭعى سامالى ءتىس ساقىلداتادى. مىنا كۇننىڭ شىعىپ كەلە جاتقان سۋرەتىنە قادالا قاراپ قالعان قالپىمدى سالقىن سامال دا بۇزا الماعان بولار. ويپاڭدا قاز- قاتار كيىز ۇيلەر. بوكتەردى جاعالاي قوي ءورىپ بارادى. قويتاس ەكەنىن، قوي ەكەنىن ءبىلىپ بولماس، تاۋ بوكتەرى تولى مال. كۇن كوتەرىلگەنشە، شىعىستاعى شوقىنىڭ ۇزىن كولەڭكەسى شاتقالدى كولەگەيلەپ جاتىپ الادى. كۇن كوتەرىلە، كولەڭكە دە قىسقارا بەرەدى.
شاتقال التىن نۇرعا مالىنىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شالقىعان شاعى باستالادى. - ويباي- اۋ، مىنا كۇشىكتىڭ الدەن تۇرىپ كەتكەنى نەسى، - دەپ كيىز ۇيدەن اپام شىعادى. اجەمدى مەن اپا دەيمىن. - كىشكەنتاي عانا قۇلىنىم مەنىڭ، ەرتە تۇرىپ كەتكەنىڭ قالاي؟ - دەپ اپام مەنى قولىمنان جەتەكتەپ الادى. مەن تىرمىسىپ، ۇيگە باسقىم كەلمەيدى. الگى ءبىر كۇن شوقىدان شىعىپ كەلە جاتقان شاقتاعى عاجايىپ سۋرەتتەن ايرىلعىم جوق- اق.
- ءجۇر، قىمىز قۇيىپ بەرەيىن، اقىر ەرتە تۇرىپسىڭ عوي، - دەيدى اپام. مەن جالاڭ اياعىمدى تاسقا تىرەپ، تىرتىسىپ باعامىن. سويتسەم كارى اپام: - جۇرمەسەڭ مەيلىڭ، قىمىزدى تۇك قالدىرماي ءوزىم ءىشىپ قويامىن، - دەپ ۇيگە كىرىپ كەتەدى. سوندا بارىپ مەن باقىرا جىلاپ اپامنىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرەمىن. قايران، بالالىق- اي دەسەڭشى! الىستا قالعان ارايلى ادال تاڭدارىم مەنىڭ. وندا مەن كىپ- كىشكەنتاي ءسابي ەدىم. ال اينالا تاۋلار دا، ۇيلەر دە، قويتاستار دا، جىلقىلار دا - ءبارى- ءبارى ۇلكەن بولاتىن. ادامداردىڭ ءبارى «اينالايىننان» باسقا ءسوزى جوق، كىلەڭ مەيىرىمدى جاندار بولىپ كورىنەتىن.. . قاريا كىسىلەردىڭ ساقالىنان قاسيەت-قادىر بەلگىسى كورىنىپ تۇرار ەدى ماعان.
ەر مىنەز جىگىتتەردىڭ كەسەك تۇلعالارىنان، شاشباۋلارى سىلدىراعان قىز- كەلىنشەكتەردىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىنان مەن ادامزاتتىڭ اسقاق سۇلۋلىعىن تۇيسىكسىز بايقاعانداي بولارمىن. سولاردىڭ ءبارى مەنى ايمالاپ، ءسۇيۋ ءۇشىن جاراتىلعان جاندار سياقتى سەزىلۋشى ەدى. ول- ول ما، اناۋ اسقار تاۋلار، ەتەكتەگى ەڭىستى شەكسىز دالا، كوگىلدىر اسپان، تۇندە جىمىڭداعان جۇلدىزدار، تولىقسىپ تۋعان اي، جاسىل جايلاۋ - ءبارى- ءبارى تەك ماعان عانا ەلجىرەي قاراپ، مەنى عانا ايمالاپ الديلەيتىن سياقتى ەدى.
دۇنيە سەنىڭ ءسابي كەزىڭمەن كورگەندەگىدەي ءومىر بويى قايىرىمدى، اسپانى - كۇمبەز، جەلى - جىبەك، ادەمى ەرتەك بولىپ تۇرا بەرسە، كانە. تەك وقتا- تەكتە اۋىلدىڭ ءۇستىن، تاۋ بوكتەرىن تۇنجىر بۇلت تورلايتىن.
بۇلت سوندا ءۇن- ءتۇنسىز شارۋاقور مەنىڭ اكەمە ۇقسايتىن. ال كۇن كۇركىرەسە، اپامنىڭ ەرەسەك بالالارىنا اقىرىپ- زەكىرگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، جىم بولامىن. جاڭبىر جاۋسا - جاس بالانىڭ كوز جاسىنداي، كىمدى ايايتىنىمدى بىلمەيمىن، الدەكىمگە جانىم اشىپ، جاڭبىر جاۋسا جىلاعىم كەلەر. بيەلەر شۇرقىراپ، قۇلىندار قۇتىرىپ، اۋىلدى اينالا شاۋىپ ەرىكسىز ەلەڭدەتەدى.
الاقۇيىن ايدالاعا سەن دە جۇگىرە جونەلگىڭ كەلەدى. ەندى بىردە اسپانعا اڭ- تاڭ بوپ قاراپ قالاسىڭ. بۋدا- بۋدا بۇلتتار جالى جەلبىرەپ شاۋىپ بارا جاتقان اساۋ ايىرلار سياقتى. كەيدە شوگىپ جاتقان تۇيەلەر سياقتى. كىشكەنتاي قولدارىڭدى سوزىپ، سول كەرەمەت دۇنيەگە ۇشىپ بارىپ، الگى قاناتتى تۇلپاردىڭ جالىنان سيپالاعىڭ كەلەدى. بالانىڭ باقىتتى شاعى سول كەرەمەتكە سەنگەنىندە شىعار.
كەيىن ەسەيە كەلە الگى بۇلتتىڭ سۋ ەكەنىن، كۇننىڭ قىزۋىمەن بۋ بولىپ ۇشاتىنىن ءبىلۋ قانداي قاتال. ەرتەكسىز وسكەن بالا - رۋحاني مۇگەدەك ادام. ءبىزدىڭ قازىرگى بالالارىمىزعا اجەلەرى، نە شەشەلەرى ەرتەك ايتا بەرمەيدى. سودان قورقام. مەنىڭ قازىرگى كەلىندەرىم نەمەرەلەرىمە بەسىك جىرىن ايتا بىلمەيدى. بەسىكتە جاتقاندا قۇلاعىنا اناسىنىڭ ءالدي ءانى سىڭبەگەن بالانىڭ كوكىرەگى كەيىن كەرەڭ بوپ قالماسا دەپ قورقامىن. ال مەنىڭ كارى اپام قىزتۋماس ماعان ەرتەكتى كوپ ايتاتىن، ءالدي ءاندى كوپ ايتاتىن.
ارادا نەشە زامان ءوتتى! قىزتۋماس اپامنىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ كەتتى، ال ءالدي ءان ايتقان ءۇنى ءالى تۇر قۇلاعىمدا. بوستەككە وتىرىپ الىپ، باسىمدى باۋىرىنا قىسىپ، كارى الاقانىمەن ارقامنان تومپ- تومپ قاعىپ قويىپ: بالام مەنىڭ قايدا ەكەن؟ قىزدارمەنەن تاۋدا ەكەن. تاۋدا نەعىپ ءجۇر ەكەن؟ الما تەرىپ ءجۇر ەكەن. الماسىنان كانەكي؟ جاڭا تەرىپ ءجۇر ەكەن.
قىزىل الما قولىندا قىز- بوزبالا سوڭىندا، - دەۋشى ەدى- اۋ. كەيدە قياستىقپەن قىڭقىلداپ مازاسىن الا بەرسەم، الدىنا الىپ وتىرىپ: جىلاما بوپەم، جىلاما، جىلىك شاعىپ بەرەيىن، جىلىگىنىڭ مايى جوق جىپكە تاعىپ بەرەيىن. كوك سيىردىڭ سۇتىنەن كوجە جاساپ بەرەيىن. ونىڭ تۇزىن كىم تاتار جىلامايتىن ۇل تاتار، - دەپ ماپەلەيتىن ەدى.
سول كەزدە ادەمى انگە ەلتىپ جاتىپ بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتەر ەدىم. قايران سول بالالىق، قايتا كەلەرمىسىڭ، سەن! كەي كەزدە سول ءبىر الاڭسىز بالالىعىڭدى اڭساپ، ەرىكسىز ساعىناسىڭ. الدەقايدان اسىر سالىپ، جول شاڭىن بۇرقىراتىپ، تۇلىمىن جالبىراتىپ، ەكى بەتىن البىراتىپ، دۇنيەنى داڭعىراتىپ سول بالالىعىم شىعا كەلەتىندەي، اينالاڭا جالتاقتاي بەرەتىن كەزدەرىڭ ءجيى بولادى.
الايدا بال بالالىق قايدان كەلسىن. ويىڭا سول شاقتاردىڭ ورنەكتەرى عانا، ۇزىك- ۇزىك بولشەكتەرى عانا، ساپىرىلىسقان رەتسىز سازدارى عانا ورالادى. سەن سونى تۇشىناسىڭ دا تامساناسىڭ. تامساناسىڭ دا ەرىكسىز جىمياسىڭ. وسى ساتتە ءبىر شەتتەن بالالىق ءداۋىردىڭ ءبىر ەلەسى دە جىميىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.
ءبىزدىڭ كەيدە وتكەندى ەسكە الساق، تۇتاس تۇلعا ىزدەپ، ءبۇتىن ءبىر جۇيەلى وقيعا ىزدەپ، كەسەك- كەسەك كەرەمەتتەر ىزدەپ، ەرەكشە ءمان بەرىپ قارايتىنىمىز بار. ءدال وسى ولشەم بالعىن كەزگە كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى بالا جۇرەگى، بالا كوڭىلى، بالا ويى العاشقى كورگەنىن، العاشقى سەزگەنىن، العاشقى تۇشىنعانىن قاز-قالپىندا، تۇنىق كۇيىندە بولمىسىنا ۇيىتىپ الادى دا، سول قالپىندا ساقتاي بىلەدى.
بالا قيالى ول كورگەندەرىنەن كولەمدى وي ءتۇيىپ جاتپايدى، قايتا ۇزىك- ۇزىك ءۇمىتتىڭ وزىنەن راحات سەزىمگە بولەنە بەرەدى. ءدال قازىر مەنىڭ كوز الدىما دا سوناۋ ءسابي كەزدەگى قىزىق پەن قۋانىشتىڭ ەلەستەرى تۇيدەك- تۇيدەك جاڭعىرىپ، جانىمدى جاي تاپتىرماي وتىر. كوزگە ىستىق كونە سۋرەتتەردى قايتا قاراعانداي، سونىڭ ءبىر- ەكەۋىن كەلتىرە كەتەيىن...
مىنە ءۇبيان اپكەم ۇلكەن ۇيدەن شىقتى دا، قازان باسىنا بەت الدى. مەن ونى كورە سالا بورساڭداپ، سۇرىنە- قابىنا ەركەلەي جۇگىرەم. اپكەم اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي قاعىپ الىپ، اسپانعا كوتەرەدى. مەن سىقىلىقتاي بەرەم. اپكەم بيىككە مەنى بوي سوزدىرىپ ءماز بولادى. سونان سوڭ ول كەنەت ەت باۋىرى ەلجىرەپ مەنى قامزولىنىڭ ومىراۋىن اشىپ، قوينىنا جاسىرىپ الادى دا، جۇگىرە جونەلەدى. باۋىر قۇشاعى قاڭداي ىستىق ەدى، شىركىن.. . ەندى بىردە ورتانشى اپكەم ءاليمان مەنى ويناتىپ ءجۇرىپ، ءۇيدىڭ ەسكى- قۇسقىسىنان دوڭگەلەك قورا جاسادى.
سول قوراعا ەلىكتىرىپ اكەپ قاماپ، اۋزىن ەرمەن بەكىتكەنى بار. ءوزى كورشى قىزدارمەن كەتىپتى. سودان قورشاۋدان شىعا الماي، جالعىز ءوزىم باقىرا بەرىپپىن، باقىرا بەرىپپىن. بۇل «ازاپتان» جەڭگەم كەلىپ قۇتقارىپ، ء«اي، جامان قىز- اي!» - دەپ اپكەمدى جازعىرىپ، مەنى الديلەپ ەدى. كوپكە دەيىن ورتانشى اپكەمدى جەك كورىپ ءجۇردىم.. .
* * *
ءالى ەسىمدە.. . اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسى مەنى وڭ الاقانىنا تىك تۇرعىزىپ الىپ، التى قانات ءۇيدىڭ ورتاسىندا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الدى. مەن بولسام زارە قۇتىم قالماي قورىقسام دا، تىزەمدى بۇكپەي قازديىپ تۇرا بەرىپپىن. كوكەم «قاز! قاز!»، - دەپ وزىمەن- ءوزى. اتامنىڭ ەسكى تۇلكى تۇماعىنا وتىرعىزىپ، مەنى كەرەگەگە ءىلىپ قويعان دا سول كوكەم عوي. ءوزى كيىزگە جايعاسىپ الىپ ۇزاق ۋاقىت اۋەستىكپەن اۋرەلەپ ەدى. «ال، كانە، بالاپانىم؟ قاناتتانىپ قاشان ۇشاسىڭ؟..» دەپ قويادى. مەن قىڭقىلداپ جىلاي باستاعانىمدا، «دۋانا كەلىپ قالادى» دەپ قورقىتقان... سودان باستاپ كوكەمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىساتىنمىن...
* * *
اكەم بازاردان كەلە جاتقان. ۇلكەن اپكەم مەنى اكەمنىڭ الدىنان الىپ شىقتى. اكەم قورجىندى تۇزۋلەپ، ەرگە مەنى وتىرعىزدى. جالما- جان ەردىڭ قاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم. اكەم ات تىزگىنىن جەتەكتەپ كەلەدى. ۇيگە دەيىن وتىز شاقتى قادام بولسا دا، مەن ەردىڭ ەكى جاعىنا الما كەزەك اۋىتقىپ، قورجىن ىشىنە سىرعىپ تۇسە بەردىم. اكەم راحاتتانا كۇلىپ الىپ قايتادان ەرگە وتىرعىزادى. اپكەم بولسا قاتارلاسا ءجۇرىپ: «قورىقپا، قورىقپا! بەرىك وتىر!» - دەيدى. بۇل مەنىڭ ات جالىنا العاشقى قول ارتۋىم ەدى.
* * *
تاعى ءبىر جاي ويىما ورالادى... كيىز ءۇيدىڭ تورىندە ءبىر توپ اۋىل اقساقالدارى جامباستاي جايعاسىپ باپپەن قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن... اكەم داستارقان شەتىندە قىمىز قۇيىپ وتىر. ول مەنى ىمداپ شاقىردى دا قۇلاعىما: «سەن نەمەنە، اتالارىڭا سالەم بەرۋدى ۇمىتپا دەگەنىم قايدا؟!» - دەپ سىبىرلادى. مەن قاتتى قىزاراقتاپ، ۇيدەن شىعا جونەلدىم. سىرتتا ءبىراز تۇردىم دا، نىق باسىپ ۇيگە قايتا كىردىم.
كوپشىلىككە قول قۋسىرىپ تۇرىپ: «اسسيالام الەيكۇم، اتالار» دەپ ءار ءسوزدى قاداي- قاداپ ايتتىم. بۇعان، ارينە، ءبارى كۇلىسىپ جاتىر. وتكەنمەن مەنى اراز ەتىپ الماۋ ءۇشىن ءبارى دە ءبىر اۋىزدان «الەيكۇم سالام!» دەستى. سونان سوڭ ءارقايسىسى ماڭدايىمنان سيپاپ ماقتايدى. جاقسى سوزگە ءماز بولىپ مەن اكەمنىڭ تىزەسىن الا جايعاسامىن. ول باسىمنان سيپاپ وتىرىپ: «جارايسىڭ، بالام! ۇيگە كىرگەندە ءارقاشان ۇلكەندەرگە سالەم بەرۋدى ۇمىتپا. ادەپتى بالا سۇيتەدى»، - دەيتىن.
* * *
اكەم ماعان اتا-تەگىمىزدىڭ اتى-ءجونىن ۇيرەتۋشى ەدى. - كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ - دەپ سۇرايتىن ول. - مەن مومىشتىڭ ۇلىمىن. - مومىش كىمنىڭ بالاسى؟ - مومىش - يماشتىڭ بالاسى. وسىلايشا جەتى اتاعا دەيىن جەتەلەپ وتىرىپ ساناتادى. ال كەلگەن قوناق ەڭ الدىمەن اتىمدى سۇرايتىن. سونان سوڭ مەنىڭ جەتى اتا جونىندەگى ءبىلىمىمدى تەكسەرەتىن. ەل تانۋدىڭ باسى ەڭ الدىمەن وسىلاي باستالاتىنىن ول كەزدە كىم بىلگەن.
* * *
اجەم مالدىڭ ء«تىلىن» ۇعۋدى ۇيرەتۋشى ەدى. - «قوزى ماڭىرايدى، بۇزاۋ موڭىرەيدى، قۇلىن كىسىنەيدى، بوتا كوزى مولدىرەپ اقسايدى، قودىق اقىرادى.. .» اجەم ماعان زۇلىم قاسقىر، جىمىسقى تۇلكى، دارمەنسىز قويان، سۇيكىمدى قۇس، سۇراپىل سۇڭقار جايلى ەرتەگىلەر ايتاتىن...
* * *
كاۆكازدى ارالاعان كەزىمدە ءۇش كۇن قاتارىنان اشىق اسپان استىندا تۇنەگەنىم بار. سوندا ۇزاق ۋاقىت ۇيقىم كەلمەي ەلەس قۋىپ، ءومىر وتكەلدەرىنىڭ تەڭىزىنە ءجۇزىپ كەتكەن كەزدەرىم كوپ بولدى. سول وتكەلدەردىڭ كوبىنە ايالداماي، بالالىق شاعىم مەن اسكەري ءومىرىمنىڭ بەلەستەرىنە قايتا- قايتا كوتەرىلە بەرگەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماي جاتتىم. قاسىمداعى سەرىكتەرىم ۇيقىدا جاتقاندا، مەن ۇشىپ تۇرىپ الگى ەلەستەرىمدى، ويعا تۇسكەن وقيعالارىمدى قاعازعا ءتۇرتىپ العىم دا كەلدى.
الايدا وعان جارىق قايدا. مەن تەك اسپانعا قاراي بەردىم. مەنىڭ شاراسىز كۇيىمدى تۇسىنگەندەي جامىراعان جۇلدىزدار جان- جاقتان جىمىڭداپ كوز قىسادى. الدەقايدا الىس توعاي ىشىنەن، تاۋ جىنىسىنىڭ تىنىشتىعىن قورعاعانداي، ۇكىنىڭ ءۇنى قۇلاققا كەلەدى. قىلاۋسىز اشىق اسپان... جارقىن كۇلكىسى ءجۇزىن جايناتىپ جىبەرگەندەي بيىكتە اي باياۋ جىلجيدى. مايدا، مامىق سىبدىر بار - بۇل تۇنگى ۇيقىداعى اعاشتاردىڭ تىنىسىنداي سەكىلدى.. . وركەش- وركەش جوتا. جوق، بۇل قاز تىزىلگەن تۇيەلەردىڭ وركەشىندەي ەلەستەدى. سوناۋ كوگىلدىر اسپان جيەگىندە شوككەن تۇيەنىڭ وركەشتەرى كوز الدىمنان كەتپەي تۇرىپ الدى... بۇل الاتاۋدىڭ ايعىز- ايعىز شىندارىنا ءتىپتى دە ۇقسامايتىن ەدى. ناعىز الىپ وركەشتەر كورگەندەي بولدىم. سول ساتتە تاعى دا بالا كەزىم ويعا ورالىپ ەدى... وندا مەن بەستە مە، الدە التى جاستا شىعارمىن. اجەممەن بىرگە جاتۋشى ەم. اجە قۇشاعى قانداي ىستىق، قانداي مەيىربان دەسەڭشى. كوزىم ۇيقىعا كەتكەنشە، اجەم اينالىپ-تولعانىپ ارقامنان قاعىپ جاتقانى.
ەركەلەپ جاتىپ قالعىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە اڭعارماي قالاسىڭ. ءبىر كۇنى ءتۇن جارىمىندا ويانىپ كەتتىم. ورنىمنان سەزدىرمەي تۇردىم دا، اجەمنىڭ توسەگىنەن الىستاي بەردىم. ونداعى ويىم قورانىڭ ەكىنشى بەتىندەگى . جەم جاتقان ۇيگە بارۋ ەدى. ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا ءيىن تىرەسىپ، مويىندارىن كوككە سوزعان كۇيى ماڭعاز تۇيەلەر جاتىر ەكەن. جۇندەرى ۇلپىلدەپ تۇنگى سامالعا جەلپىلدەگەندەي سەزىلدى. تۇيەلەردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ مەن مامىق ءجۇندى اق بوتانىڭ قاسىنا ەرىكسىز توقتادىم. وسى جەردە وتىرىپ جۇلدىزدى اسپانعا تەلمىرىپ ۇزاق قاراعانىم ەسىمدە.
اي مەنى ەركەلەتە كۇلگەندەي سەزىلدى. ال قاز تىزىلگەن تۇيەلەردىڭ وركەشى تاۋ جوتالارىنداي كولبەڭدەپ كورىنگەندەي ەدى. ءتۇننىڭ مامىقتىعى سونشا، مەن بوتالاردىڭ باياۋ دەمىن ايقىن ەستىپ تۇردىم. مەن اكەمە كەلە جاتقانىمدى ۇمىتىپ، وسى جەردە تاڭىرقاپ تۇرا بەرىپپىن...
ەرتەڭىنە ۇيدەگىلەر مەنى ەكى بوتانىڭ ورتاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن تاۋىپ الدى. اكەم مەيىرلەنە كۇلىپ الدى، ال اجەم قاتتى اشۋلاندى. سودان باستاپ اجەم ءۇيدىڭ ەسىگىن بەكىتىپ الاتىن بولدى... وسى ءبىر الىستا قالعان بالالىق شاقتىڭ بال ءتۇنى سۇراپىل سوعىس كەزىندە ەلەستەر دەپ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە ەنگەن ەمەس ەدى. الايدا قان مايداندا ءجۇرىپ مەن سونداي ءتۇندى ەلەستەتكەنىم بار. ءوزىمدى كوپ وركەشتىڭ ورتاسىندا، تاۋ ىشىندە، نۇرلى ايدىڭ اياسىندا باياعىداي كىپ-كىشكەنتاي ءسابي ساتىمدە تۇرعانداي سەزىندىم...
ءسويتىپ مەن بەس جاستا ەدىم. اۋىلىمىز الاتاۋدىڭ اقساي جانە كوكساي شاتقالىنان تومەن اۋىپ، جاز جايلاۋدان مىڭبۇلاق ويپاڭىنا كەلىپ قونىپ جاتقان. بۇل جەر ءشوبى شۇيگىن، اينالاسى اشىق، جالپاق جازىق. سول جازىققا اۋىلىمىز جاعالاي ءۇي تىگە باستادى. ەرتە كۇزدىڭ ەرىنشەك كۇنى قوڭىرقاي جىلۋىن سەبەلەيدى. ەل ءىشى كوشى- قوننان ءالى باسىلا الماي ابىر-سابىر. كوز جەتكەن جەردىڭ بارىنە مال قاپتاپ، جاعالاي جايىلىپ جاتىر. ۇلكەندەر قامقور تىرلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەندە ءبىز ەمىن- ەركىن ەن جازىقتا جالىقپاي ويناۋشى ەدىك-اۋ. ءوستىپ ءجۇرىپ ەسەيە بەرگەنىمىزدى دە اڭعارماي قالىپپىز. دالانىڭ «دارقان بالاباقشاسىنان» قول ۇزەر ءسات جاقىنداي بەرىپتى.
* * *
كەيدە مەنىڭ ونەگە العان، ءتالىم ۇيرەنگەن، ءدارىس وقىعان ۇستازدارىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ ويعا باتاتىنىم بار. سونداي شىرىن شاقتاردا ەڭ الدىمەن اتا- انالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. سولاردىڭ ۋاعىزى باسىمىراق بولا بەرەدى... ويتكەنى ەسەيە كەلە كورگەن كوپ ۇستازدارىم تالاي-تالاي تاعىلىمعا بوي ۇرعىزعانىمەن، سولاردىڭ بىردە-ءبىرى ناق ءوزىمنىڭ اجەمدەي، اكە-شەشەم مەن اۋىلدىڭ قادىرلى اقساقالدارىنداي وسيەت ايدىنىنا جۇزدىرە العان جوق، مولىنان قۇلاش سەرمەتە العان جوق دەسەم، ارداقتى ۇستازدارىمنىڭ كوڭىلىنە كەلمەس.
بۇل سەزىم وزىمە قانىمنىڭ تارتقانىنان نەمەسە جاقىنىما سەزىمىمنىڭ بولەكتىگىنەن، الدە اتا- اناعا دەگەن پارىزىمنىڭ مولدىعىنان عانا تۋىپ وتىرعان جوق. ءومىر شىندىعىنىڭ ءوزى اقيقاتقا باس ۇرارى داۋسىز. دۇنيە تاريحى. جاراتىلىس شەجىرەسى، جان- جانۋار بولمىسى جايلى العاشقى اڭگىمەنى اجەمنەن ەستىگەنىمدى، ادامزات قاۋىمىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى تۇڭعىش ماعلۇماتتى اجەمنەن العانىمدى قالاي عانا ۇمىتارمىن... ءيا، الەمنىڭ پايدا بولۋى، تىرلىك دامۋى، ادامزاتتىڭ شىعۋى، ءومىر جايلى شىنايى سەزىممەن ازاماتتىق تۇرعىسىنداعى جان باۋرايتىن اڭىزداردى ايتقان؛ نەنىڭ جاقسى، نە جامان ەكەنىن، نەنى ءسۇيىپ، نەدەن اۋلاق ءجۇرۋدى ۇيرەتكەن؛ ار زاڭىنىڭ، ادەتتىڭ جيناعىنان العاشقى تاراۋلاردى تانىستىرعان دا، ەڭ الدىمەن، اتا- انا، اعايىن- تۋعان ەدى. ارينە، ول كەزدە مەن دە وزگە سابيلەر سياقتى اجەم ايتقان ەرتەگى مەن اڭىزداردىڭ تۇپكى بايىبىنا بارا بەرمەيتىنمىن، اكە اڭگىمەسىنىڭ وسيەتىن ۇعا بەرمەيتىنمىن جانە ۇلكەندەردىڭ تالاي- تالاي ونەگەسىن ورىنداي بەرمەيتىنمىن... ول كەزدە مەنى قىزىقتىراتىنى ەرتەگى- اڭىزداردىڭ عاجايىپ وقيعالارى ەدى... ەندى، مىنە، ەسەيىپ ەر اعاسى بولعانىمدا ويلاسام، مەن سول اڭگىمەلەردەن ادامزات ورەسىنىڭ ءورىسىن تاني بەرگەن ەكەم عوي...
مەنىڭ ۇستازدارىم ارىپتەن باستاپ بۋىنعا دەيىن، سونان سوڭ اق قاعازعا قالاممەن ورنەك جازۋعا دەيىن ۇيرەتتى. كەلە- كەلە جۇيەلى وقىپ. ەسەپتى جۇيرىك شىعارۋعا قول جەتتى... ال ءومىردىڭ ءوزى شە؟ وسىنشا عۇمىرىمنىڭ ىشىندە ءتۇرلى-ءتۇرلى كۇردەلى جاعدايدا؛ تولقىمالى توقسان سىرلى كەزەڭدە كەزدەسىپ ديدارلاسقان، تاعدىرلاس بولعان، تاباقتاس بولعان ادامدار شە؟ مامىراجاي ساتتەردەن مازاسىز مايدانعا كوشىرىپ، كوبىك شاشقان ءومىر دارياسىنىڭ ءبىر تولقىنىنان ەكىنشى تولقىنىنا اياماي لاقتىرعان ۋاقىت شە؟ وسىنىڭ ءبارى دە مەنىڭ تىرلىگىمدەگى تىرەك بولعان، جۇرەك بولعان، قول ۇشىن بەرگەن، قورعان كورسەتكەن ۇستازدارىم دەپ بىلەم.
وسىنداي ۋاقىت تالقىسى عانا. ءومىر وتكەلدەرى عانا، تىرلىك تىزبەگى عانا مەنىڭ اجەمنەن ۇيرەنگەن «جاقسى»، جامان»، «ماقۇل»، «يەماقۇل» دەگەن سوزدەردىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاتا الدى. اجەمنىڭ «وسىلاي بولعان ەكەن» دەگەن سوزدەرى مەنى بىردە عاسىرلاردىڭ شىڭىراۋىنا ساپار شەكتىرسە، بىردە قۇس قاناتىنداي دەمەپ ىلگەرى ۇمتىلدىردى، بيىككە سامعاتتى... مىنە، ەندى ءوزىم دە اكە بولىپ ۇل ءوسىرىپ، قىز ءوسىرىپ وتىرعاندا، نەمەرە ءسۇيىپ مەيىرلەنگەن ساتتەردە، ولار دا ماعان اڭعال دا ادال، ءبىراق قۇشتارلىققا تولى شىنايى سۇراقتار بەرەدى.
تاعى سول ساتتە وسى بالالارىمنىڭ ءدال مەنىكى سياقتى عۇلاما اجەلەرى ازايىپ بارا جاتقانىنا قايتا وكىنەم، قابىرعام قايىسادى. «قانشاعا كەلدىڭ، قاراعىم»... - دەپ قاي بالادان سۇراساڭ دا، ءوز جاسىن ماقتانىشپەن ايتاتىنى ءمالىم. قازىر جىل سايىن بالانىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋ داستۇرگە ءسىڭىپ بولعان ادەت. ال مەنىڭ بالالىق شاعىمدا تۋعان جىلدى، تۋعان كۇندى ەمەس، مۇشەلدى كەزەڭدەردى تويلاۋشى ەدى. العاشقى مۇشەل - نارەستەنىڭ قىرقىنان شىعاتىن كۇن.
بۇل كۇنى ءۇي ىشىندە ەلدىڭ اۋىل- ايماقتا دا كوتەرىڭكى كوڭىل، كوپ شاتتىق ۇستەم بولاتىن. ەكىنشى مۇشەل - بالانىڭ جەتى جاسقا تولعان كۇنى. «جەتىگە كەلگەنشە بالا جەردەن تاياق جەيدى» دەپ تەگىن ايتىلماعان عوي.
سول جەتىگە تولعان كۇنى ارەڭ اياعىن جەردە نىق باستى دەپ سانايدى. ازاماتتىققا اتتانار جولدىڭ العاشقى قادامى دا وسى جەردەن باستالسا كەرەك. اتا- انا مەن توڭىرەككە بۇل ۇلكەن قۋانىش. ەندىگى مۇشەل - 13 جاس. «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەن ماقال بار. بۇل ەندى وڭدى- سولىڭدى تاني باستادىڭ، ەر ساناتىنا ىلىكتىڭ، سەنىمەن ەسەندەسەر، اقىل بولىسەر كەزەڭ كەلدى دەگەن ءسوز. ەندى سەن وزگەنىڭ جەتەگىنەن گورى ءوزىڭ تىزگىن ۇستاعاندى، ءوزىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەندى قالايسىڭ. ازامات مۇشەلىنىڭ الدى وسى.
ەڭ اقىرى تولىقسىعان جىگىت شاقتىڭ مۇشەلى - جيىرما بەس جاس. اكەم ماعان جاستايىمنان قازاقشا جىل قايىرۋدى، كۇن مەن اي اتتارىن، جىل اتتارىن جاتتاتتى. «تىشقان جىلى، سيىر جىلى، جىلان جىلى، جىلقى جىلى، مەشىن جىلى، تاۋىق جىلى، دوڭىز جىلى، قويان جىلى، قوي جىلى، بارىس جىلى، يت جىلى، ۇلۋ جىلى» دەپ جاتتاۋشى ەدىم.
الايدا اكەم سول جىلداردىڭ ءمانىن، نەلىكتەن وسىلاي اتالاتىنىن تۇسىندىرگەن ەمەس. بىردە اكەمە جاتتاعاندارىمدى جاڭىلماي ايتىپ بەردىم. ول مەنى ماقتاپ ارقامنان قاقتى. وسى ماقتاۋعا ماساتتانىپ، اجەم وتىرعان ۇيگە جۇگىرە جونەلدىم. سونداعى ويىم - بىلگەنىمدى تاقپاقتاپ، ولاردان دا قۇپتاۋ ءسوز ەستۋ ەدى...
ءۇي ءىشى قوڭىر سالقىن ەكەن. اجەم قوس ساباۋمەن تۋلاقتى كەزەك- كەزەك تارسىلداتىپ ءجۇن ساباپ وتىر. ساباۋ دىبىسىنا قۇلاق توسساڭ، الدەبىر اۋەن سازىن ويناعانداي سەزىلەدى. ەكى اپكەم مەن جيەن قىزىمىز بىرەۋى ءجۇن تاسىپ، ەكىنشىسى تۋلاققا توسەپ، ءۇشىنشىسى ۇرشىق ءيىرىپ كومەكتەسىپ ءجۇر...
مەن دۇنيەنى كوشىرىپ جىبەرەردەي ەنتەلەي كەلىپ، اجەمنىڭ يىعىنان سىلكىلەي بەرىپپىن: - اجە، اجە، توقتاشى! نە ۇيرەنگەنىمدى ايتىپ بەرەيىنشى. - قۇلىنىم- اۋ، سابىر ەتشى. مەن ءجۇنىمدى ساباپ الايىن. سونان سوڭ اسىقپاي تىڭدايمىن عوي، -دەيدى اجەم ەركەلەتىپ. ەندى مەنىڭ ەكپىنىم باسەڭدەپ، اجەمنىڭ قاسىنا وتىرا كەتتىم دە، ءجۇن شاشىپ ويناي باستادىم. كىشى اپكەم تۇيدەكتى جۇلىپ الىپ يتەرىپ جىبەردى. قاتتى ىزالانىپ مەن ونى «مايمىلسىڭ» دەپ كەلەمەجدەدىم.
اپكەم وكپەلەپ جاعىمنان تارتىپ جىبەردى. - نەگە مايمىل دەيسىڭ؟ - ويتكەنى سەن مايمىل - مەشىن جىلى تۋعانسىڭ. - ال وندا سەن دوڭىزسىڭ. ويتكەنى سەن دوڭىز جىلى تۋعانسىڭ! - دەپ اپكەم ماعان ءتىلىن شىعارىپ كەلەكە ەتتى.
مەن شىداپ تۇرايىن با، ىزاعا بۋلىعىپ اپكەممەن جۇلقىسا كەتتىم. اجەم مەيىرلەنە كۇلىپ، ەكەۋمىزدى اراشالاپ ءجۇر. - قۇرمانكۇل قاي جىلى تۋعان؟ - دەپ سۇرادىق ءبىز. - تاۋىق جىلى، - دەدى اجەم.
قۇرمانكۇل تۇلىمى جەلبىرەگەن ءجىپ- جىڭىشكە نازىك قىز ەدى. ءبارىمىز ەندى ونى «ءجۇنىن جۇلعان تاۋىق» دەپ مازاقتادىق. قۇرمانكۇل ءسوز تابا الماي جىلاپ جىبەردى... سوندا عوي، اجەمنىڭ ءبارىمىزدى وتىرعىزىپ ىستىق كۇلشە ۇلەستىرگەنى. ءسويتىپ ءوزى ورتاعا وتىرىپ الىپ ادەمى اڭىز ايتىپ ەدى- اۋ.
- بالالارىم، قۇلاق سالىپ تىڭداڭدار. كوڭىلگە ءتۇيىپ، ۇعىپ الىڭدار. جاپپار يەم جارىق دۇنيەنى، كۇن مەن ايدى، ج ارىق پەن قاراڭعىنى جاراتاردا كۇنگە، اپتاعا، ايعا جانە جىلعا ات قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى.. .
جەر بەتىندەگى ءتىرى دۇنيەنىڭ ءبارى، جان- جانۋار كۇن ساناۋدى، ۋاقىت ولشەۋدى بىلمەي بەيبەرەكەت جۇرە بەرگەن ەكەن. اقىرى دۇنيەنىڭ ساپىرىلىسقانى سونشا، تىپتەن كىمنىڭ ۇلكەن، كىمنىڭ جاس ەكەنىن اجىراتۋدان قالىپتى. جاستى بويعا قاراپ ولشەيتىن بولىپتى. كىمنىڭ بويى ۇزىن بولسا، ۇلكەنى سول دەپ ەسەپتەلىپتى.
قىتىمىر قىس قاشان ءتۇسىپ، كوگىلدىر كوكتەم قاي كەزدە كەلەرىن، جادىراعان جاز مولشەرىن، بەرەكەلى كۇز كەزەڭىن ەشكىم دە اجىراتا المايدى ەكەن. سوندىقتان قوي مەن تۇيەنىڭ ءجۇنى تۇلەمەي سابالاق بوپ ءجۇرىپتى. ادامدار بولسا، قويدىڭ ءولى ءجۇنىن، كۇزەم ءجۇنىن قىرقۋدى دا بىلمەپتى. جاراتۋشى يەم، وسى سان-ساپالاق ساپىرىلىسقان تىرلىككە زەر ساپ تۇرىپ، دۇنيەگە كوڭىلى تولمايدى.
سوندىقتان دا ادامداردى سانالى تىرلىككە ۇيرەتپەك بولادى. ادامدار ۋاقىتتى ولشەي ءبىلسىن، ۋاقىتپەن ساناسا ءبىلسىن، ۋاقىتتى قاستەرلەي ءبىلسىن، ول ءۇشىن ايدى اپتاعا، اپتانى كۇندەرگە، ال جىلدى ون ەكى ايعا بولۋ كەرەك دەپ ءتۇيىپتى ءتاڭىرى. سوندا ادامدار مال تولدەپ، اققا اۋىزى جەتەر كەزدى بىلەدى؛ ءجۇن قىرقىپ، كيىز باساتىن ۋاقىتتى بىلەدى؛ جاز جايلاۋعا شىعاتىن شاقتى سەزەتىن بولار دەپتى. ءسويتىپ ءتاڭىرى ءار ايدى جىل مەزگىلىمەن اتايتىن بولىپتى. ال ايعا ادامداردىڭ كومەكشىسى بول، ءجۇزىڭدى اشىپ- جاۋىپ تۇرىپ، ەسەپ جۇرگىزۋگە كومەكتەس دەپتى. جۇلدىزدار كۇن رايىنىڭ حابارشىسى بولادى دەگەن ەكەن.
وسىلايشا ادامزات ۇزاق جىل ءومىر ءسۇرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىل مەزگىلدەرى قايتادان اۋىسىپ كەتىپ، ادامدار جاڭىلىسىپ قالادى. ءبىر جىل ءبىر جىلعا ۇقساس: كوكتەمنەن كوكتەمنىڭ، قىستان قىستىڭ ايىرماسىن اڭعارا الماي، ادامدار اڭتارىلىپ وتىرىپتى. سوندىقتان دا ولار وتكەنى ءىزسىز، بولاشاقتان بەيحابار قالا بەرگەن ەكەن. جاراتۋشى ءتاڭىرىنىڭ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي كۇندىز-ءتۇنى ويعا باتىپتى.
اقىرى جان-جانۋار اڭ بىتكەندى جيناعان ەكەن. وسى جيىندا ءوز ويىن ءبىلدىرىپتى. ەندى ەسەپ جۇرگىزۋدى ون ەكى اي بويىنشا ەنگىزەتىنىن ايتادى. ول ءۇشىن ون ەكى جىلدىڭ ءار جىلىن جانۋارلار اتىمەن اتايتىنىن باياندايدى. سوندىقتان جان- جانۋار تەگىس جازىق دالاعا شىعىپ، تاڭ ساۋلەسىن كۇتسىن.
شىعىستان كۇن كوتەرىلىپ العاشقى التىن نۇرى جەر بەتىنە توگىلگەن ءسات جىل باسىبولسىن. سول نۇردى بۇرىن كورگەنىڭنىڭ اتىمەن ءبىرىنشى جىلدى اتايمىن. ەكىنشى كورگەندەرى ەكىنشى جىلعا يە بولاسىڭدار. وسىلايشا ون ەكى جانۋار ون ەكى جىلعا يەلەنەدى دەگەن ەكەن.
اڭ بىتكەننىڭ بارلىعى اشىق الاڭعا جينالىپ، بوزالا تاڭ اتقانشا ءبىر- بىرىنە ماقتانا باستايدى. بىرەۋلەر كوزىنىڭ قىراعىلىعىنا، بىرەۋلەر ءوزىنىڭ جۇيرىكتىگىنە سەنىپ، كۇن ساۋلەسىنە بارىنەن ەرتە جەتەتىنىنە ءشۇباسىز بولادى. ال تۇيە بولسا ماڭعاز باسىپ، ىرعالا ىڭىرانىپ، ەرنىنەن كوبىك شۇبىرتىپ، موينىن سان قۇبىلتىپ، توڭىرەگىندەگىنىڭ بىرەۋىن دە كوزىنە ىلمەي جاتقان ەكەن...
«تالاسىپ تاۋسىلا بەرىڭدەر، بەيشارالار، بوسقا بولدىرعانشا الاڭسىز تىنىعا بەرەيىن. مەن سەندەر سياقتى كۇن ساۋلەسىن كۇتىپ شىعىسقا جۇگىرمەيمىن دە، كوز مايىن تاۋىسىپ توڭىرەككە ۇڭىلمەيمىن دە. قۇباجونداي بويىم بار، قۇلاش- قۇلاش مويىن بار. وسى جاتقان كۇيىمدە موينىمدى ءبىر سوزسام، ءبارىڭ جەر باۋىرلاپ قالاسىڭدار. كۇن شاپاعى شاشىراردا، مەن موينىمدى سوزىپ جىبەرىپ، جىل باسىن ءوزىم كورەرمىن ءالى. تاڭىردەن العاشقى جىلدىڭ اتىن ءوزىم الىپ قايتام»، - دەپ تىكەنەك كۇيسەپ جاتا بەرەدى. بيشارا تىشقان ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن مويىنداپ جان ۇشىرا بەزەك قاعادى. مىناۋ جاتقان الىپ تۇيەنىڭ قاسىندا ول ءوزىن قۇمىرسقاداي سەزىنگەندە، بار بولمىسى شيىرشىق اتا شيقىلداپتى. سوندا دا جىلدان دامەلى نەمە ەمەس پە، اركىمگە جالبارىنا قاراپ، جالىنا سۇراق بەرۋمەن بولعان ەكەن: «مەن قايتەمىن؟ ! مەن قايتەمىن؟!» - دەي بەرىپتى.
تىپتەن تۇيەنىڭ قاسىنا كەلىپ شىڭعىرا شيقىلداپ ودان دا الگى سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەيدى. ماڭعاز تۇيە موينىن دا بۇرماي، اقكوبىك جىنىن تىشقانعا بۇركىپ جىبەرىپتى دە بىلاي دەپتى: «ماساداي بولعان بيشارا، مازامدى الماي كوزىڭدى جوعالتشى. سەنىڭ بويىڭ شوپتەن دە الاسا، شوڭگەمەن تەڭ ەمەسسىڭ بە؟ كەۋدەڭدە جانىڭ بار دەمەسەڭ، كەسەك قۇرلى مىجىپ كەتۋگە جارامايتىن سورلى، سەن جىلدان دامەتپەي- اق جايىڭا جۇرسەڭ قايتەدى.. .» - دەپ كوزىن جۇمىپ ىڭىرانىپتى تۇيە.
تىمىق ءتۇن توڭىرەكتى الديلەپ، دۇنيەنى تەپ- تەگىس ماۋجىراتقان كەز ورناپتى. سونان سوڭ كوگىلدىر اسپاننىڭ كوزدەرىندەي بولىپ جۇلدىزدار ويناقشىپتى. سار دالادا تەك قانا ءالسىن- ءالسىن الىستان شيە ءبورىنىڭ ۇلىعان ءۇنى ەستىلىپ تۇرعان ەكەن. ونان وزگە دىبىس تا، ونان وزگە سىبىس تا بىلىنبەپتى.. . اينالانى تورۋىلداعان اڭ بىتكەننىڭ ءبارى كۇنشىعىسقا قادالعان كۇيى كوز ىلمەي كۇتكەن ەكەن.. . مىنە، تاڭ ارايى تاڭدايلانىپ الىس كوكجيەكتى اق سۇتكە شومىلدىرا باستاپتى. تۇنىمەن تاعاتسىز كۇتكەن جان- جانۋار بەزەك قاعىپ بەرەكەسى كەتەدى. بىرەۋى موينىن سوزىپ، ءبىرى سەكىرىپ، العاشقى ساۋلەنى الدىمەن كورۋگە ارپالىسىپ ءجۇر. قۋ تۇلكى بولسا قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ ءار تۇستان جىلت ەتىپ بوي كورسەتە بەرەدى.. . - ە- ە، وسىلاردى قويشى.. .
ماعان نە اسىعىس بار، - دەپ ەسىنەپتى تۇيە. كەنەت ونىڭ توبە تۇسىنان شىڭكىلدەگەن ءۇن ەستىلىپتى: - مەن كوردىم، مەن كوردىم. التىن ساۋلەگە شومىلعان اقشا بۇلت كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇل - تۇيەنىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ بارىنەن بۇرىن جىل باسىن كورگەن تىشقان ەدى. - ءۇنىڭ قايدان شىعىپ تۇر، قۇمالاقتاي بولعان سەن بالەنىڭ؟ - دەپ بۇرىلىپتى تۇيە.
- مەن سەنىڭ توبەڭدە تۇرمىن. ءبارى انىق، ءبارى ادەمى كورىنەدى ەكەن. العاش كورگەن ءوزىممىن، جىل باسى دا ءوزىممىن، - دەپ تىشقان ءماز بولىپ شيقىلداپتى. اشۋلى تۇيە باسىن سىلكىپ قالعاندا، بايعۇس تىشقان اتقان كەسەكتەي ۇشىپ «مەن ءبىرىنشى كوردىم» دەپ ايقايلاعان كۇيى الىسقا توپ ەتە تۇسكەن ەكەن. جىل باسى تىشقاننان باستالاتىنى سودان، قۇلىندارىم. «تۇيە بويىنا سەنىپ، جىلدان قۇر قالىپتى» دەگەن ماقال وسىدان شىققان عوي. كەيدە «تۇيەدەي بويىڭ بولسا دا، تىشقانداي اقىلىڭ جوق» دەپ نەگە ۇرسادى دەيسىڭ ادامدار. بۇل بويىڭا سەنبە، ويىڭا سەن، ماقتان سوزگەەرمە، ماعىنالى تىرلىككە ەر دەگەنى.
سوندىقتان تۇيەگە ۇقساپ ورىنسىز تۇكسيە بەرمەڭدەر، شىراقتارىم. اقىلعا جۇگىنىڭدەر، - دەپ كۇلىپ ەدى اجەم. وسى ساتتە ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان ءبىر قارلىعاش ۇشىپ كىردى. مۇنى سەزگەن ۇياداعى شاقالاق بالاپاندار اۋزىن اشىپ قورەك تىلەي باستادى. ءبارىمىز دە توبەگە قاراپپىز.
قارلىعاش توبەدەگى ۇياسىنىڭ شەتىنە جايعاستى دا، بالاپاندارىن كەزەكتەپ جەمدەي باستادى. العاشقى شاقالاقتىڭ اۋزىنا جەم تاستاپ جىبەرگەن قارلىعاش قايتا ۇشتى. قارلىعاشتىڭ اسپانعا تىك اتىلىپ، كانات قاقپاي قايتادان تومەن قۇيىلعانى شاڭىراقتان ايقىن كورىنىپ تۇر. كوپ ۇزاماي ول ەكىنشى بالاپانعا جەم اكەلدى. وسىلايشا قالقىپ ۇشىپ، قايتا كىرىپ قاناتى تالدى ما، اقىرعى بالاپانىن جەمدەگەن قارلىعاش ەندى ۇيا اۋزىندا وتىرىپ تارانا باستادى.
شىركىننىڭ سۇيكىمدىسىن- اي. - فيۋ-يۋ! -دەپ ىسقىرىپ جىبەردىم دە، اجەمنىڭ ساباۋىن الا سالىپ، قارلىعاشقا سىلتەپ ۇركىتتىم. - ە- ە! جامان بالا بولماساڭ ەتتى! بۇزاقىنىڭ تىرلىگى عوي مىناۋىڭ، - دەپ اجەم قولىمنان ۇستاي الدى. - قارلىعاشقا نەگە تيەسىڭ؟
بۇل كيەلى قۇس ەكەنىن، ادامنىڭ دوسى ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەڭ، سەن بەيباق؟ بالاپانىن ەمىن- ەركىن ۇشىرىپ، باقىتىن تاپقانشا، بۇل قۇس مەنىڭ ءۇيىمنىڭ تورىندەگى ەڭ ءقادىرلى قوناعىم عوي.. . قوناعىما قول كوتەرگەنىڭ - مەنىڭ دە سىيلاماعانىڭ ەمەس پە، شۇناعىم، - دەپ ۇيالتىپ تاستادى. قىزدار مەنى مۇقاتقانىنا ءماز بولىپ كۇلىسەدى. سوندا اجەم مەنى باۋىرىنا تارتىپ، ماڭدايىمنان يىسكەپ بىلاي دەپ ەدى: - قويا قوي، قۇلىنىم. كەل، الدىما وتىرشى، مەن ساعان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر بولعانىن، ماسانىڭ ءتىلى نەگە جوق ەكەنىن ايتىپ بەرەيىن. مەن قۋانىپ كەتتىم. ويتكەنى اجەمنىڭ اڭگىمەسى ەرەكشە باۋراپ، جانىمىزدى جايلاپ الاتىن: - ۇلى پاتشا سۇلەيمەن دەگەن ءوتىپتى باياعىدا، - دەپ باستايتىن اجەم اڭگىمەسىن. - اقىلى اسقان، جەر بەتىندە دە، سۋ استىندا دا، اسپان الەمىندە دە ادىلدىگىمەن ايگىلى ەكەن.
پاتشا بارلىق جان- جانۋاردىڭ، قۇرت- قۇمىرسقا، باقا- شاياننىڭ، بالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە پاتشالىعىنا جاۋ شاۋىپ، الەك سالعاندا، جاۋ بەتىن ۋ سەبەلەپ قايتارعان جىلان ەكەن. بۇل باعا جەتپەس ەرلىككە ريزا بولعان سۇلەيمەن پاتشا جىلانعا: - قالاۋىڭدى ايت، نە تىلەسەڭ سونى بەرەم، - دەپتى. - و، ۇلى پاتشام، - دەپتى جىلان ءۇش ورالىپ جاتقان كۇيىندە باسىن قازديتىپ، - جالعىز-اق تىلەگىم بار. مەن جانە مەنىڭ ۇرپاقتارىم جەر بەتىندە ەڭ ءتاتتى قاندى سورىپ وتسە دەپ تىلەيمىن.. . سۇلەيمەن ءبىراز ويلانىپ قالىپتى. الايداحان ءسوزى قاشان دا بىرەۋ ەمەس پە. - ايتقانىڭ بولسىن. كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن ءوزىڭ اتا، - دەگەن ەكەن.
- و، ۇلى پاتشام، - دەپ شاعىنىپتى جىلان، - كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن مەن قايدان بىلەم. مەن ءبىر قۇدايدىڭ سۇيكىمسىز جاراتىلعان جاندىگى ەمەسپىن بە. كورگەننىڭ ءبارى جيىركەنە جيىرىلادى، بار دەنەم تاستاي، ون بويىمدا جىلۋ جوق، ەشكىمنىڭ مەيىرىمىن كورە الماي، ەشكىمنىڭ قۇشاعىنا ەنە الماي قالعان جەكسۇرىن بەيباقپىن عوي.
قاۋىز-قاۋىز الاپەس دەنەمدى كورگەندە، ءتىرى جاننىڭ ءبارى تىتىركەنىپ تەرىس اينالادى. ۇشارعا قانات جوق، جۇرەرگە اياق جوق - باۋىرمەن جەر سىزعان بيشارامىن. قۋسام جەتە الماي، قاشسام قۇتىلا الماي قور بوپ ءجۇر ەمەسپىن بە؟ تىپتەن كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى مەنەن قاشىپ، تايعاناقتاپ تۇرمايدى. امالسىز قۇمدا قىزدىرىنىپ ۇزاق ۋاقىت جاتقانىم. اياعى بارلار الىستاپ قاشادى. قاناتى بارلار قالىقتاپ اسادى.
وسى ءمۇساپىر حالىممەن كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اللا تاعالا سىلەكەيىمنىڭ ءوزىن ۋ ەتىپ جاراتىپتى!ادىلەتتى سۇلەيمەن ابدەن ويلانىپتى. ءتىرى جاننىڭ قاي- قايسىسىن بولسا دا ازاپتى ءولىمنىڭ اۋزىنا اپارىپ بەرۋ وڭاي دەيسىڭ بە. سۇلەيمەن پاتشا سونى ويلاپ كوپ كىدىرەدى.
امال قانشا، ۋادەنىڭ اتى ۋادە. پاتشا جارلىعى ەكى ايتىلماعان. ۋادەسىن قايتىپ الا المايدى. نە دە بولسا ورىنداۋ كەرەك. سودان پاتشا ينە تۇمسىق شاققىش جاندىكتەردى شاقىرىپتى دا، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا جۇمساپتى. ۇشىپ ءجۇرىپ، جان- جانۋاردى شاعىپ، قانىن سوراسىڭدار، سونان كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن انىقتاپ كايتاسىڭدار دەپ جارلىق ەتىپتى.
پاتشا جارلىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا شابارماندار ۇشا جونەلەدى. سودان تالاي كۇندەر وتەدى. شابارماندار قان تاتىپ، قارا بىتكەننىڭ بارىنە قونادى. كەۋدەسىندە جانى باردىڭ ءبارى تەگىس كەلەر حاباردى قالتىراپ كۇتكەن ەكەن.
باقىتسىز كۇن قايسىسىنىڭ باسىنا ورنارىن بىلمەي، جاندارىن قويارعا جەر تاپپاپتى. جىلان تىلىنەن، جىلان ۋىنان ءولۋدى كىم تىلەيدى دەيسىڭ. وسىنداي ۇرەيلى ۋاقىتتا قارلىعاش كۇن سايىن قاناتتىنىڭ بارىنەن بۇرىن اسپانعا ۇشىپ شىعىپ حابارشىلاردىڭ الدىن توسۋمەن شولعىن شولادى. ءبىر كۇنى ول سالپاقتاپ ۇشىپ، سامارقاۋ ىزىڭداپ كەلە جاتقان حابارشى ماسانى كورىپتى. حابارشى بىتكەننىڭ الدى وسى ماسا ەدى. قارلىعاش ونى كورىپتى دە، الدىنان قارسى شىعىپتى.
جاي بىلۋگە اسىعىپ، جايدارى امانداسقان بولىپتى. - امانبىسىڭ، ماساجان.. . باسىڭنان باق كەتپەسىن. ساپارىڭ وڭ بولدى ما؟ سۇلەيمەن پاتشانىڭ قاراۋىنداعى اسپان مەن جەردە، تاۋ مەن كولدە، جازىق پەن جاپاندا قانداي جاڭالىق بار ەكەن؟ نە كورىپ، نە ءبىلدىڭ؟ نە تۇشىنىپ، نە ءتۇيدىڭ؟ ماسا قارلىعاشتىڭ سالەمىن كوڭىلدى قابىلداماي، اڭگىمەدەن تايقىپ، پاتشا جارلىعىن ورىنداپ كەلە جاتقانىن، ەندى سونى ەستىرتۋگە اسىعىس ەكەنىن ءبىلدىرىپتى.
- وندا مەن سەنىڭ جولسەرىگىڭ بوپ ۇشايىن. اڭگىمەڭدى دە جولاي ەستىرمىن، - دەپتى قارلىعاش. ەكەۋى قاتارلاسا ۇشىپ كەلە جاتقاندا ماسا قارلىعاشقا اڭگىمەسىن ايتىپتى. سۇلەيمەن پاتشانىڭ جارلىعىن قالاي ورىنداعانىن ماقتانا بايانداپتى. - سوندا كىمنىڭ قانى بارىنەن دە ءتاتتى ەكەن؟ ەسىتكەنشە مەن دە قۇمارتىپ بارامىن، - دەپتى قارلىعاش. - ا- دام- نىڭ قا- نى!
- دەپ ماڭعازدانا ىزىڭدايدى ماسا. - جو- جوق.. . سەن الداپ كەلەسىڭ! - دەپ شوشىپ كەتەدى قارلىعاش. - انت ەتەمىن! وتىرىك ايتسام، اللانىڭ اسپانى توبەمە قۇلاپ ءتۇسسىن. ادامنىڭ قانىنان ءتاتتىسى جوق. تىلىمنەن ءدامى ءالى كەتەر ەمەس.. . - كانە، ءتىلىڭدى كورسەتشى! اقىماق ماسا ءتىلىن شىعارا بەرگەندە، قارلىعاش ونىڭ ءتىلىن كومەيىمەن جۇلىپ الىپتى. - وتىرىك ايتقاننىڭ ءتىلى وسىلاي كەسىلەدى! -دەپ قارلىعاش قۋانىشتان سايراپ جىبەرگەن ەكەن. مۇنان كەيىن ول وزگە شابارمانداردىڭ دا الدىنان شىعىپتى وزگەلەردىڭ دە جاۋابى ماسانىڭ جاۋابىنداي بوپ شىعادى.
ادامعا جانى اشىعان قارلىعاش سونانىڭ دا، ارانىڭ دا، كوك شىبىننىڭ دا ءتىلىن سۋىرىپ الىپتى. حابارشىلار تۇگەل جينالىپ بولعاندا، سۇلەيمەن پاتشا تاعىنا كەلىپ وتىرعان ەكەن. ول الدىمەن ماساعا سۇراق قويىپتى. - ال، كانە، كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەن. سونى ايتشى؟ ماسا ءتىل قاتپاق ەكەن، ءبىراق «ۆززز» دەپ ىزىڭداعاننان باسقاعا شاماسى كەلمەپتى. - نەمەنە، ماسپىسىڭ؟ ءتىلىڭ جوق پا ءوزىڭنىڭ؟ ءتۇسىندىرىپ ايتشى.
ءتىلى جۇلىنعان ماسا «ۆززز» دەۋدەن اسا الماعان ەكەن. ماسادان ماردىمدى ەشنارسە شىعارا الماسىن سەزگەن پاتشا الگى سۇراعىن اراعا دا، سوناعا دا، كوك شىبىنعا دا قويىپتى. الايدا ءبىرى «دززز» ، ءبىرى «ج ج ج ج ج»، ءبىرى «ج ج ۋ ۋ ۋ» دەپ توڭىرەكتى ىزىڭعا تولتىرىپ جىبەرگەن ەكەن. -بۇلارعا نە بولعان. مىنا ىزىڭنان بىردەمە ۇققاندارىڭ بار ما، ءسىرا، - دەپ سۇلەيمەن پاتشا اشۋ شاقىرادى. سول كەزدە قارلىعاش توپ الدىنا ۇشىپ شىعىپتى دا، پاتشانىڭ اياعىنا باس ءيىپ بىلاي دەپتى: - مەن ءتۇسىندىم. ۇلى پاتشام، بۇلاردىڭ ءبارى دە ءبىراۋىزدان باقانىڭ قانى ءتاتتى دەپ تۇر. سۇلەيمەن پاتشا تاعىنان تۇرىپتى دا، جارلىعىن بەكىتىپتى.
- ايتقانىڭ بولسىن! باقانى ساعان بۇيىرتتىم، جىلان ەكە. حان تاعىنىڭ ەتەگىندە جاتقان جىلان الاس ۇرىپ جىندانعانى سونشا، تىپتەن ءوز ۋىنا ءوزى شاشالىپتى. - قارلىعاش الداپ تۇر. بۇل جالعان! - دەپ ىسىلداپتى جىلان. ايتقانىڭ بولسىن، - دەپ قايتالاپتى سۇلەيمەن پاتشا. پاتشا جارلىعى ەكەۋ بولمايدى. باقا قانى بۇيىردى ساعان. سوندا ايبارلى جىلان قارلىعاشقا تاپ بەرگەن ەكەن. الايدا قارلىعاش قانات قاعىپ ۇلگىرىپتى.
تەك جىلان ونىڭ قۇيرىعىن ءتىلىپ ءوتىپتى. مىنە، قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى سودان ايىر بولعان دەسەدى، ەل اڭىزى، شىراقتارىم. ال ماسا، سونا، شىبىن، ارانىڭ اۋزىنان ادام قانىنىڭ ءدامى ءالى كەتپەپتى دەسەدى اڭىز. سوندىقتان دا ادام ءسال مىزعىپ كەتسە، الگىلەر ءۇيىرىلىپ كەلىپ شاعىپ كەتەدى ەكەن، - دەپ اجەم اقجارقىن كەيپىمەن كۇلدى دە، مۇرنىمنان شەرتىپ قويدى. - ەندى ءتۇسىندىڭ بە، بوتام؟
سودان باستاپ مەن تاڭەرتەڭ كوز اشقاننان ەل ۇيقىعا كەتكەنشە قارلىعاشتىڭ سايراۋىنا سۇقتانىپ، دوس سەزىممەن قامقور بوپ جۇرەتىن بولدىم. اجەم ايتقان اڭىزدىڭ تاعى ءبىرى ويىما ورالىپ وتىر... ءبىراق ونى كەيىنىرەك باياندارمىن...
مومىنقۇل كوكەم اتام مەن اجەمنىڭ ەڭ كەنجە بالاسى ەكەن. ۇزىن بويلى، سۇلۋ، سىمباتتى، دوڭگەلەك قارا كوزدى، كەرتپە مۇرىنداۋ، استىڭعى ەرنى دۇردىكتەۋ، اققۇبا جىگىت بولاتىن. اجەمە ءوز ۇلىنىڭ وسى دۇردەك ەرنى مەن كەرتپىش مۇرنى ۇناماۋشى ەدى. جايشىلىقتىڭ وزىندە جاراتپاي قىمسىنىپ وتىرعانى. ء«تاڭىردىڭ مۇنىسىنا امال بار ما. ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋا بەرەدى دەگەن وسى دا. ايتپەسە وزىمە تارتايىن دەپ-اق تۇر ەكەن عوي»، - دەيتىن ول.
ونىڭ ەسەسىنە كوكەم اجەمنىڭ ەڭ ەركەسى، ەڭ سۇيىكتىسى بولاتىن. كەنجەنىڭ اتى كەنجە عوي. اجەم ونىڭ كوپتەگەن قىڭىر-قىشىقتارىن، بۇرىس مىنەزدەرىن كەشىرە بەرەتىن. كەيدە سونداي شالدۋارلىعىنا كۇيىپ كەتىپ جازالاماق بولعاندا، كوكەم ىرگەدەگى ۇيگە زىپ بەرىپ كەتىپ قالۋشى ەدى.
قايتىپ كەلگەنشە، اجەمنىڭ اشۋىنان جۇرناق تا قالمايتىن. ايتەۋىر كوكەمە كەلگەندە اجەمنىڭ ۇمىتشاقتىعى دا ۇلعايادى. قايتا اينالىپ سوققاندا كوكەمدى ەركەلەتىپ وتىرعانى. كوكەم الدەنەنى ءبۇلدىرىپ كوپە- كەرنەۋ تايراڭداپ جۇرگەنىنىڭ وزىندە، اجەم باسىن شايقاپ ءتىل قاتىپ وتىرا بەرەتىن. - اي، تەنتەگىم! اي، تەنتەگىم! كىمگە عانا تارتتىڭ ەكەن؟ - دەيتىن وزىنە- ءوزى. - اكەڭ جۋاس ەدى.. . قۇددى ناعاشى كوكەڭە، مەنىڭ سەركەباي ىنىمە تارتقانسىڭ عوي سەن.
سەركەباي دا توڭىرەگىن شاڭداتپاسا جۇرە المايدى. اجەمنىڭ اشۋى ودان ءارى اسپايتىن. مۇنىسى كەيدە اشۋدان گورى سۇيسىنۋگە ۇقساپ تۇرۋشى ەدى. ەركە بالانىڭ ءجونى بولەك قوي، شىركىن! اناسىنىڭ ەركەسى بولعانعا نە جەتسىن! جاس كەزىندە كوكەم شىنىندا دا شەكتەن شىققان ەركە، قولدى- اياققا تۇرمايتىن مازاسىز ەدى. جاياۋ جۇرسە، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، سەرمەگەن قولى اينالاسىن اداقتاپ جۇرەتىن. اتقا مىنسە، جاۋ شاپقانداي قۇيىنداتىپ، اي-شايعا قاراماي، وي- شۇقىردى ەلەمەي ەلىرىپ الاتىن.
اتقا قارعىپ ءمىنىپ، شاۋىپ كەلە جاتقاندا قارعىپ تۇسەتىن. اتقا دا، اياققا دا باتىر ەدى. جاز ايىنىڭ مامىراجاي كەشى ەدى. التىن كۇن قۇلان تاۋىنا يەك ارتىپ، توڭىرەكپەن قوشتاسقىسى كەلمەي قىزارا قينالىپ تۇرعانداي سەزىلدى. باتىس جاق قارتتانىپ كۇلگىن شاپاققا شومىلىپ تۇرعان كەز. شاقپاق، جاباعىلى، بۇرالداي جوندارىندا سول شاپاق بۇلاڭ قاققانداي سەزىلەدى. الاتاۋدىڭ قۇزار باسىنان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەلەرى قۋات العانداي كوزدى ۇرادى. جايلاۋدى مامىق ءتۇن باياۋ كومكەرىپ، دالانىڭ بوياۋىن بىرەسە قوشقىلداندىرىپ، بىرەسە بوزعىلداندىرىپ جىبەرەدى. اق سامال اڭقىپ تۇر.
اۋىل ءىشى ازان- قازان. اركىم ءىڭىر قاراڭعىلىعى الدىنداعى قاربالاس تىرلىگىن تامامداۋعا تىرمانىپ جاتقان كەز. ايەلدەر سيىر ساۋىپ بولىپ، بۇزاۋلارىن قازىققا بايلاپ جاتىر. ءبىر شەتتە قوزى كوگەندەپ جۇرگەندەرى دە كوپ. بەتكەيدە ءۇيىر جىلقى شۇيگىننەن باس كوتەرمەي جايىلىپ ءجۇر. وسى كەشتە جىگىتتەر اساۋ قۋىپ، الاسارساڭعا ءتۇسىپ ەدى- اۋ. قۇرىق تيمەگەن تۋ قاشاعان جەلمەن جارىسىپ جەتكىزبەي- اق باعادى. ات قۇلاعىندا وينايتىن ايلاكەر جىلقىشى قۇرىعىن ەپتەيلەپ سوڭىنان قالار ەمەس. تاناۋىنان شىققان دەم تاس ۇشىرارداي جۇيتكيدى. قۇرىق تيەر- تيمەستە شۇرقىراعان داۋىسى جايلاۋدى باسىنا كوتەرگەندەي ەدى. جىلقىشى سوندا دا ىزىنەن قالماي ءجۇر. قۇرىق قاشاعاننىڭ جالىنا جاقىنداماي جاتىپ اساۋ جالت بەرەدى. سودان جىگىتتىڭ ەكى اياعى ات ءبۇيىرىن دالاقتاي سوعىپ، قايتىپ قايىرىلعانشا، الگى قاشاعان قارا جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ قۇرىقتان الىستاپ ۇلگەرەدى. اۋىل ادامدارى مىناۋ توسىننان باستالعان تاماشاعا تۇگەلدەي كوز تىگىپ، وزدەرىنشە دابىرلاسىپ تۇر. ارقاسى قوزىپ ايقايمەن ايبات شەگىپ تۇرعاندارى قانشاما. كەيبىرەۋدىڭ يىعى ءوز- وزىنەن قۇنجىڭداپ اناۋ قۇرىقشى جىگىتتىڭ قيمىلىن قۇپتايدى.
- ەندى قۇتقارمايدى، - دەپ ايقايلايدى ءبىرى. - سولاي- سولاي.. . ەندى قۇرىق تاستا، - دەيدى ەكىنشىسى اۋلاقتان اقىل بەرىپ. - قاپ، اتتەگەن- اي، الدانىپ قالدىڭ- اۋ، - دەپ قورلانىپ تۇرعاندار دا بار. - ياپىراي، جاز بويى جالىن سيپاتپاي ابدەن اككى بولعان ەكەن، مىنا اساۋ، - دەپ وكىنەدى تاعى ءبىرى. قارا تەر بوپ ات ۇستىڭدە الەگى شىققان قۇرىقشىنى قۇرداستارى قاراپ تۇرىپ- اق مازاقتايدى. - وعان جىلقىنى ەمەس، سيىر ۇستاتۋ كەرەك قوي دۇرىسى. - جىگىت بوپ اتقا مىنگەن سوڭ، جۇگەنگە يەلەنە الماعانى ماسقارا عوي. - ءوزىڭنىڭ شاماڭدى كورەر مە ەدى.. .
- ودان قايبىر ىلگەرىلەپ تۇر ەدىڭ سەن. وسىلايشا ەل دابىرلاسىپ، ەكەۋ- ەكەۋ پىكىر تالاستىرىپ تۇرعاندا، جىلقىشى جىگىت ات باسىن يگەرۋگە ءالى كەلمەي تۇرىپ ەدى. ەندى بەرى بۇرىلىپ كەلە جاتتى. جەيدەسى تەرگە مالىنىپ، جەلكەسى تومەن سالىنىپ، قۇيىسقانى دالاقتاپ، قۇرىعى بوسقا سالاقتاپ جينالعان جۇرتقا اتباسىن تىرەدى. دەمىن ازەر الىپ تۇر. استارىنداعى اتى اقكوبىك بوپ ەلىرىپ العان ەكەن. ءالى ءبىراز ەگەسكە شامام بار دەگەندەي، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ شاتىنايدى.
وسى كەزدە كوكەم جايداق اتقا قارعىپ ءمىنىپ، قاشاعاننىڭ جولىنا كەسە- كولدەنەڭ قارسى قۇيىنداتا جونەلگەنى. توتەلەي تارتىپ، توتەپ شاۋىپ بارادى. - ەي، مىناۋىڭ جەلىككەن بە.. . جەلبەگەي شىققان باتىرشا ءجون- جوسىقسىز شابا جونەلگەنى نەسى! قۇر اساۋدى قۇرىقسىز ۇستاماق پا، - دەستى توپ ىشىنەن الدەكىم.
وزگەلەرى دەمىن تارتىپ تىنا قالعانداي ەدى. ويتكەنى كوكەم وقىس قيمىل جاسادى. قاشاعانمەن قاتارلاسا بەرىپ قۇيرىعىنا جابىسقانى سول ەدى، جەرگە توپ ەتە ءتۇستى. كوز تىككەن جۇرت شۋ ەتە قالدى. اتتان قۇلاپ مايىپ بولدى ما دەگەن وي اركىمدى دە ءبىر زىرك ەتكىزگەن ەدى. جوق، سويتسەم، كوكەم سول اساۋدىڭ قۇيرىعىنان ۇستاعان كۇيى اياعى جەرگە تيمەي بۇيىرلەي تارتقىلاپ بارادى ەكەن. مۇنىسى سىلتەگەن تۇياقتى دارىتپاۋدىڭ امالى ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. بوكسەسى بۇراڭداعان قاشاعاننىڭ ەكپىنى باسەڭدەپ، وسقىرىنا ويقاستاپ بارادى. ءبىر مەزەت اساۋدىڭ ءسال بۇرىلىپ شابىسىن كىدىرتۋى مۇڭ ەكەن، كوكەم قاس قاعىمدا ات ارقاسىنا ءمىنىپ ۇلگەردى. ءسويتتى دە جالعا جابىسىپ قىبىرسىز جاتىپ الدى. اساۋ بولسا، جايلاۋ جازىعىن جالعىز يەمدەنىپ بەتالدى جوڭكىلە بەردى. اقىرى دارمەنى كەتىپ، ءدامسىز شابىسقا شىدامادى بىلەم، الگى اساۋ ايدالادا قالت تۇرىپ قالدى. كوز تىككەن جۇرت قۋانىشتان دۋ ەتە ءتۇستى. ەندى كوكەم اساۋدى ىرقىنا يگەرىپ، جالىنان قاقپايلاپ بىزگە تاقاي بەردى. - و، ارۋاق، ساقتاي گور! - ءتىل- كوزدەن اۋلاق، ايتەۋىر. - ازامات دەپ وسىنى ايت. - ديۋعا دا قۇرىق تاستار قۇدىرەت يەسى بولار. - نە دە بولسا ەپتى ەكەن، شىركىن! جۇرت وسىلاي جەلپىنىسىپ تۇرعاندا اساۋدى اياڭعا سالىپ كوكەم دە كەلدى. كوكەم ماقتاۋدى جەك كورمەيتىن. سول ماقتاۋعا ىلىگەم دەپ ول وت پەن سۋعا ورىنسىز قويىپ كەتۋدەن تايىنباۋشى ەدى. ول مىقتىمىن دەپ جۇكتىڭ اۋىرىن كوتەرەتىن. كۇرەسكە دە دايار تۇرادى. جاياۋ جارىستان دا قالعان ەمەس. نە كەرەك، سونىڭ ءبىر دە ءبىرىن بەرىك تۇتىنىپ، ۇدەسىنەن شىقپايتىن. وسىعان وراي ونىڭ ەل قويعان اتى دا كوپ ەدى: «ەپتى» ، «الاڭعاسار»، «قاراكۇش»، «تاۋبۇزار» - سياقتى اتتىڭ تالايى كوكەمە ءۇيىر بولاتىن. شىنىندا دا، ول باپكەرى جوق تۇلپارداي، بايلاۋداعى سۇڭقارداي وزىنە- ءوزى سىيماي جۇرەتىن.
ات ۇستىندە دە، قاراجاياۋ كەزىندە دە قاراپ جۇرگەن ءساتى جوق- تى. قاشان دا ەل كوزىنە ءتۇسىپ، ەرەكشە ءبىر قىرىمەن ەكشەلەنە بەرەتىن. وسىنداي مازاسىز مىنەزى ونى تالاي- تالاي تاسقا دا سوقتىردى.
كوكەمنىڭ كوكپار دەسە ارقاسى قوزىپ تۇراتىن جانە سول كوكپاردان ءبىر جەرىن جارالاماي قايتقان كەزى جوق شىعار. ءبىر رەت بۇعاناسى شىعىپ كەلدى، ەندى بىردە - اياعى سىنىپ قايتتى، ال ەسىنەن تانىپ، ەل جىگىتتەرى كوتەرىپ كەلگەندە، زارە- قۇتىمىز قالماعان كەزى دە بولعان. ءبىراق باسىن كوتەرىسىمەن سول باياعى الاساپىران تىرلىگىنە سۇڭگىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. تولعاق ازابىن تەز ۇمىتقان ايەل سياقتى، كوكەم كورگەن تاۋقىمەتىن ەلەۋ دەگەندى بىلمەيتىن.
ساقتانىپ ءجۇرۋ ساناسىنا دا كىرگەن ەمەس. جانى اۋىرىپ، جامباسى توسەككە تيگەندە كەيدە تىستەنىپ جاتىپ قاتتى ىڭىرسيتىن. سوندا بايەك بولعان اجەم شىجگوبەكتەنىپ كوزىنە جاس الاتىن: - سەن تەنتەك، مەنى اجالىمنان بۇرىن ولتىرەتىن بولدىڭ عوي. ءار جاراقاتىڭ مەنى جەگىدەي جەپ، بەلىم بۇكىرەيىپ بارا جاتقانىن، اياساڭ ەتتى تىم بولماسا! قانداي جىن ەكەن سەندەگى الىپ-ۇشىپ تۇرعان. قايتەيىن، شىراعىم، امان بول ايتەۋىر. سونان سوڭ لەزدە رەنىشىن ۇمىتىپ، اجەم باياعى قامقور پەيىلىنە كوشۋشى ەدى.- قاي جەرىڭ اۋىرادى، قۇلىنىم؟ سۋسىن بەرەيىن بە؟ جاستىعىڭ جايسىز ەمەس پە؟
راسىندا دا، كوكەمنىڭ ءاربىر اڭعال قادامى اجەمدى قاتتى قايعىرتاتىن. ۇلىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەي، تىلەۋىن تىلەپ قالتىراپ وتىرعانى. مۇندايدا وزگە دۇنيە تۇگىلى ءبىز سياقتى نەمەرەلەرى دە شەت قالاتىن. بار ىقىلاسى كوكەمە اۋىپ، وزگە دۇنيەنى كوزگە ىلمەۋشى ەدى. مۇندايدا ءبىز اجەمىزدى كوكەمىزدەن قىزعانىپ، كادىمگىدەي قىنجىلاتىنبىز. اكەم تۋلاپ تۇرعان جىگىتكە بايسالدىلىق قونار دەپ، وقۋعا وتىرعىزدى. الايدا كوكەمە كىتاپتىڭ دا سەپتىگى تيە قويعان جوق. بۇدان ناتيجە شىقپاعان سوڭ، اكەم وعان قولونەر شەبەرلىگىن، زەرگەرلىك ونەرىن ۇيرەتۋگە كىرىستى. ۇيدە ءجۇرىپ مۇنىڭ دا ۇدەسىنەن شىقپايتىنىن بىلگەن سوڭ، كوكەمدى ناعاشىلارىمىزعا، اجەمنىڭ ءىنىسى - قاتال مىنەزدى سەركەبايدىڭ قولىنا بەرمەك بوپ شەشىپتى. سەركەباي ناعاشىمنىڭ سوندا اۋىلعا كەلگەنى ءالى ەسىمدە. ول كەزدە ناعاشىم الپىسقا تاياعان كىسى ەدى.
بۇكىل اۋىل بوپ اياعىنان تىك تۇرىپ قارسى العانى بۇگىنگىدەي كوز الدىمنان كەتپەيدى. سوناۋ الىس كوكجيەكتەن قاتار تۇزگەن ءتورت سالت اتتى كورىنگەننەن-اق اۋىل ادامدارى كۇتىنە باستاعان. الدىڭعى جورعا توبەلدەگىسى سەركەباي ناعاشىم ەكەنىن ءبارىمىز اينىتپاي تانىدىق. ال جەلە جورىتقان ۇشەۋى قاسىنداعى قوسشىلارى بولسا كەرەك. -سەركەباي كەلە جاتىر. سەركەباي كەلە جاتىر! - دەگەندە، اجەمنىڭ قۋانعانى سونشا، جاس بالاشا ەلپەكتەپ كەتتى. كيىزدىڭ جاڭاسىن، كورپەنىڭ ءشايىسىن، جاستىقتىڭ جايلىسىن ازىرلەي باستاپ ەدى. اكەم مەن كوكەم تىسقا شىعىپ، قۇرمەت كورسەتكەن كەيىپپەن قول قۋسىرىپ تۇردى.
بۇل ەكەۋىن كورگەندە سەركەباي ناعاشىم ۇزەڭگىسىن شىرەنىپ، ات ءجۇرىسىن ايالداتا باستادى. سەرىكتەرى دە تىزگىندەرىن تارتىپ باياۋ جۇرىسكە كوشتى. ۇيگە تاقاپ كەلگەندە اجەم كوكەمدى سەركەبايدىڭ اتىن ۇستاۋعا جۇمسادى. كوكەم دە ەبەلەك قاعىپ «سالامالايكۇمىن» جولاي ايتىپ ات شىلاۋىنا جارماسىپ جاتىر. - الەيكۇم سالام! - دەپ سەركەباي ناعاشىم سالەمىن الدى دا، كوكەمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ اتتان تۇسە باستادى. كوكەم سول ساتتە ناعاشىمنىڭ قولتىعىنان سۇيەي قويدى. سونان سوڭ سەركەباي ناعاشىم الشاڭ باسىپ مەنىڭ اكەممەن سالەمدەستى.
سەرىكتەرى دە اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەدى. اكەم اۋىل جىگىتتەرىنە ءامىر بەردى. - مەيمانداردىڭ اتىن ۇستاڭدار! جىگىتتەر جەدەل باسىپ، ات تىزگىنىنە جارماسا بەرىپ ەدى، سەركەباي ناعاشىم قامشىسىن كوتەرىپ، اقىرىپ قالدى. - ماعان كورسەتكەن قۇرمەتتەرىڭ ازداي نەسىنە ەلپەكتەيسىندەر، - دەپ توقتاتىپ تاستادى. ناعاشىممەن ەرىپ كەلگەن جىگىتتەرگە وسىناۋ كۇرت مىنەز شالدىڭ ادەتى ابدەن كۇرت مىنەز بولعان با، جىلميىپ قاراستى. نەمەنەگە ءماز بوپ تۇرسىڭدار! - دەپ تاعى دا زەكىردى ناعاشىم.
- وزگە اۋىل بولسا، ءوزىم مەن سەندەر تۇگىلى، ەرىپ كەلگەن يتىمە دە قۇرمەت كورسەت دەپ شىرەنەر ەدىم. ال اپكەمنىڭ الدىنا كەلگەندە، ءبارىڭ دە ۇيدەگىدەي قىزمەت كورسەتىڭدەر. وسىناۋ اشۋى ادىرايىپ تۇرعان قاتال كىسىدەن جاسقانىپ بىزدەر جان-جاققا تىعىلىپ جاتىرمىز. جابىقتان سىعالاپ باقىلايمىز. اكەم مەيمانداردى ۇيگە باستاپ ءجۇردى. ەسىكتەن ەڭ الدىمەن سەركەباي ناعاشىم باس سۇقتى.
اجەم ونى بالاشا ايمالاپ، ەركەلەتىپ جاتىر. وسى كەزدە ناعاشىمنىڭ اتقوسشى جىگىتتەرىىشكە قورجىن كوتەرىپ كىردى. سەركەباي تورگە جايعاسىپ بولعان سوڭ اجەمنىڭ قال- جايىن سۇرادى. -امانبىسىز، اپكە.
اۋرۋ-سىرقاۋدان ساۋمىسىز. كوڭىلىڭىز جايلى ما؟ - قۇدايعا شۇكىر، شىراعىم، - دەيدى اجەم دە ەلجىرەپ. مۇنان سوڭ جاپپاي جاي سۇراسۋ باستالدى. ەل ادامدارىنىڭ ەسەندىگى، مال- باسىنىڭ تۇگەندىگى سۇرالدى.
بۇل كەزدە قورجىننىڭ اۋزى سوگىلىپ، ناعاشىمنىڭ اكەلگەن سىيلىقتارى كورىنە باستادى. ورىك- مەيىز، قانت- شاي، باۋىرساقتان باسقا اجەمە ارنالعان كويلەكتىك ماتا دا شىقتى. سەركەباي اسىل كيىمدەردى قونىمدى ەتىپ، سىمباتتى كيىنىپتى: الدىمەن قۇندىز بوركى قۇلپىرىپ كوز تارتادى. بوركىن شەشكەندە، كوك تاقىر ەتىپ قىرعان باسىندا وقالى بارقىت تاقياسى قالدى. بەشپەت سىرتىنان بۋعان كەمەر بەلدىگىنىڭ جالپاقتىعى كەرە قارىستاي ەدى. سابى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن قامشىسىن سانمەن قوس بۇكتەپ قاسىنا قويىپتى. ەتسىز قىر مۇرىنى، قىسىڭقى وتكىر كوزى اشاق ءجۇزىن ايبارلاندىرىپ جىبەرەدى ەكەن. قياقتاي ەتىپ باستىرعان مۇرتىنىڭ ۇشى ەكى ەزۋىن جيەكتەپ كومكەرىپ تۇر. سەلدىر ۇزىن ساقالى كەۋدەسىنە تۇسەدى. ول از سويلەپ، ءار ءسوزىن نىعارلاپ، تاپتاپ، قارسى وتىرعان ادامىنا قاراي قامشىسىن نەمەسە سۇق قولىن نۇقىپ سەستى ايتادى ەكەن.
ناعاشىم ەشكىمدى بەت قاراتپايتىن، اينالاسىن ايبارمەن مەڭدەپ العان، وركوكىرەكتەۋ كورىندى. ءوز قاتارلارىنىڭ ءوزىن مەنسىنبەيتىن كىسى، ءبىز سياقتى بالا- شاعاعا كوز قيىعىن دا سالعان جوق. ءبىر كەشتىڭ ىشىندە سەركەباي تالاي رەت كوكەمدى دە، قاسىنا ەرىپ كەلگەن جىگىتتەردى دە قىجعىرتىپ الدى. تۋا بىتكەن مىنەزى مە، الدە كوڭىلىنىڭ حوشى جوق پا، ايتەۋىر بۇل كەزدەسۋىندە ناعاشىم ناق ءبىر ەسكى ءداۋىردىڭ قاتال امىرشىلەرىندەي ەلەستەيدى. اجەم بىزگە ورىك-مەيىز ۇلەستىرىپ بەردى.
اۋزىمىز تومپاڭداپ ءبارىمىز ءماز بولىپ ءجۇرمىز. مال سويىلىپ، وشاقتا وت مازدادى. جۇرت كۇندەگىسىنەن كوتەرىڭكى كوڭىلدە بولاتىن. ءبارى دە ابىر- سابىر اسىعىس ۇستىندە. ءبىز ودان بەتەر ءمازبىز. جەلىدەگى اتتاردىڭ ەر- ابزەلىنە سۇيسىنە قاراپ قىزىعامىز. كۇمىسپەن كومكەرىلگەن قۇيىسقان ەرىكسىز كوز تارتادى.. . قوناقتار كوپ جاتپادى. ەرتەڭىنە جولعا جينالا باستادى. كوكەمدى اكەتۋگە ارنايى كەلگەن ەكەن. كوكەم بۇرىنعىداي ەمەس، تىپتەن جۋاسىپ قالىپتى. اينالسوقتاپ اكەمە جالتاق- جالتاق قارايدى. سەركەباي ناعاشىم ءوزى اتقا نىعارلانىپ وتىرىپ العان سوڭ، باياعى ءامىرلى ۇنىنە كوشتى. تىپتەن قاتۋلانىپ العان. كوكەمدى قامشىمەن ەكى- ءۇش سالىپ قالدى دا اقىرىپ جىبەردى. - جامان كۇشىكشە نەمەنەگە جالتاقتاپ تۇرسىڭ؟ ۇزاتىلاتىن قىزداي سىزىلا قالىپتى عوي، قىزتالاق. مەن ساعان ءالى كورسەتەرمىن. اۋىلعا بارعان سوڭ ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىقپاسام با.
- ءسويتتى دە اجەم جاققا الارا كوز تاستاپ، تىستەنە سويلەدى. - بالاڭنىڭ سۇيەگى عانا سەنىكى، اجەكە! قالعانىن وزىمە جىبەرىڭىز بۇل تەنتەكتىڭ... كوكەم اجەم جاققا سوڭعى رەت جالىنىشپەن قاراپ ەدى، اجەم دە شىداي الماي داۋسى دىرىلدەپ كەتتى... - قايدان بىلەيىن، شىراعىم. سۇيەك وزىڭدىكى عوي ايتەۋىر.
ادام ەتسەڭ بولعانى دا. سەركەباي ۇزەڭگىگە شىرەنىپ تۇرىپ بىزبەن قوشتاستى دا، ات باسىن اۋىلىنا بۇردى. سوڭىنان ات ۇستىندە يىعى سالبىراپ ەرىكسىز ادامداي كوكەم ەرىپ بارا جاتتى. بۇرىنعى وجەتتىگىنەن، قايسارلىعىنان، جىگەرىنەن جۇرناق تا قالماعانىنا ءبارىمىز دە تاڭداندىق. جات قولعا تۇسكەندەي جابىعىپ كەتە بەردى. اجەم سوڭدارىنان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، جانارىنا ۇيىرىلگەن جاستى جاۋلىعىمەن ءسۇرتتى. ءتاڭىرىم جولىڭدى وڭعارا كورسىن، قۇلىنىم! - دەدى ول ۇلىنا ارناعان تىلەۋىن بولار- بولماس كۇبىرلەپ. ءبىر اي وتپەي جاتىپ اجەم كوكەمدى ساعىنا باستادى. جاتسا-تۇرسا اتىن اتاپ وتىراتىندى شىعاردى.
اقىرى ءۇش ايدىڭ ءجۇزى تولار- تولماستا اجەم كوكەمنىڭ سوڭىنان ىزدەپ، توركىنىنە اتتاندى. بالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر اپتاداي بولىپ، ماۋقىن باسقان سوڭ ورالدى. الايدا ۇيگە كەلگەن سوڭ قايتا ساعىنىپ اھىلاپ- ۇھىلەپ اكەمە ءار جايدى ايتا بەرەتىندى شىعاردى. - شىراعىم، تىگىتەن ارىپ، قۇر سۇيەگى سورايىپ قالىپتى.
سەركەباي ونى ەرتەلى- كەش كىتاپ وقۋدان باس الدىرمايدى ەكەن. بۇيتە بەرسە جاس بالانىڭ قۋ سۇيەگى قالادى عوي. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، سەركەباي كوكەمدى ماتاپ ۇستايتىن كورىنەدى. ءار قادامى ساناۋلى ەكەن. سودان ءبىر ەلى اۋىتقۋعا كوكەمنىڭ ەركى دە جوق، شاماسى دا جوق بولسا كەرەك.
مەن كوكەمدەر اۋىلدان اتتاناردا سەركەباي ناعاشىم ەلىنە بارعان سوڭ، شىنىندا دا، كوكەمنىڭ «ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە» تىعىپ قويادى دەپ قينالعان ەدىم. سويتسەم ونىسى قاتال تارتىپتە ۇستايمىن دەگەنى ەكەن عوي. كوكەمە ۇزىن اق شاپان كيگىزىپ، باسىنا سالدە وراتىپ وقۋعا ءۇڭىلدىرىپ قويىپتى.
- سەركەبايدىڭ ۇيىنە كىرگەنىم دە سول ەدى، -دەيتىن اجەم، قاراسام، ءبىر بۇرىشتا اق شاپان، اق سالدەلى جاس «عۇلاما» زاۋلاتىپ قۇران وقىپ وتىرعانىن كوردىم. اڭعارىپ قاراسام، ءوزىمنىڭ مومىنقۇل قۇلىنىم ەكەن، ءوز كوزىمە سەنبەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم.. . ەندى ءبىر بارعانىندا اجەم كوكەمدى اۋىلعا ءبىراز كۇنگە الىپ كەتەيىن دەپ سەركەبايدان وتىنگەن ەكەن، ناعاشىم تىيىپ تاستاپتى.
- بۇل بالانى قولىڭا ادام ەتىپ بەرەم، اپكە. ال ادام بولماسا، يتاياق تازالايتىن قۇل ەتىپ قويامىن. اجەم قانشا جالىنسا دا، سەركەباي ايتقانىنان قايتپايدى. ەكى جىل وتكەن سوڭ عانا كوكەم اۋىلعا ورالدى. ۇستىندە اق شاپان، باسىندا سالدە. ازداپ ەدىرەيگەن تىكەنەك مۇرت قويىپتى. اۋىل ادامدارى جاس جىگىتتىڭ مىسىق مۇرتىنا سول كۇنى- اق كۇلگەن. ەرتەڭىنە- اق كوكەم سالدەنى تاستاپ، بۇرىنعى تۇلكى تۇماعىن كيىپ ەدى، كادۋىلگى وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى قالپىنا كەلدى.
سودان باستاپ كوكەمدى اۋىلداعى ەكىنشى كوزى اشىق ءبىلىمدار ادام سانايتىن بولدى. اجەم ءوزىنىڭ كەيبىر كوڭىلسىز ساتتەرىندە ءبىزدى قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ اڭىز- ەرتەگىلەر ايتۋشى ەدى. بالكىم وسىنداي اڭگىمەمەن كوڭىلىندەگى كومەسكى، كولەڭكەلى ساتتەردى قۋاتىن شىعار. «بالالارىم، قۇلاق سالىڭدار» دەپ باستايتىن اجەم. - بۇل ءتاڭىرىنىڭ جەر بەتىندە تىرلىك ورناتقاننان كەيىن بولىپتى.
ول كەزدە جاراتۋشى ادامزاتتى جارىلقاپ، توپان سۋىنان دا ساقتاعان ەكەن، - دەيتىن اجەم. - ادامدار ء«تاڭىر جارىلقاسىن» دەگەن ءسوزدى، العىس ايتۋدى بىلمەسە كەرەك. كۇننىڭ جىلۋىن، سامالدىڭ شيپاسىن، ايدىڭ اق ساۋلەسىن، جەر جەمىسىن كەرەگىنشە پايدالانعانىمەن، بىردە- ءبىر ءىش جىلىتار ىقىلاستى ءسوز ايتپاپتى... سوندىقتان قاجىعان كۇن اللا تاعالاعا ارىز ايتىپتى:
- و، جاراتقان يەم، دامىلداۋدى بىلمەي، سابىرلاۋدى بىلمەي، ۇيقى كورمەي، كۇلكى كورمەي تىرلىك ءۇشىن قىزمەت ەتەم. دۇنيەنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى كەۋدەسىندە جانى باردىڭ ءبارىن شۋاعىممەن قىزدىرام. ءبىر تال شوبىنەن باستاپ، جەر بەتىنىڭ بارىنە شۇعىلا توگەم. تاڭ سارىدەن اراي شاشىپ عالامدى تۇنەكتەن ارىلتامىن. بارىنە نۇر بەرەمىن.
جارقىراپ كورىنگەنىمدە، تىرلىكتىڭ ءبارى جادىرايدى، كۇلەدى، قۋانادى، جۇبانادى. سۋىقتان توڭعاندار جىلىنادى، جاۋىننان ماس بولعاندار دەنەسىن قۇرعاتادى.
ال ءوزىڭ ءومىر بەرگەن دۇنيە بوي جازىپ كەرىلىپ، ساۋلەگە كومىلىپ، گۇل شاشاعى ءورىلىپ مامىراجاي كۇيگە ەنەدى. مەن ءتۇن مەن تۇنەك سياقتى دۇنيەگە اۋىر ءزىل، قوڭىرقاي ءتۇر اكەلمەيمىن. مەن وزىممەن بىرگە كۇلكى مەن قۋانىش اكەلەم. مەن باردا قار ەرىپ، ساي- سالا سىلدىراعان بۇلاققا تولادى. مەن باردابۇتاققا بۇلبۇل قونادى. ءبىراق وسىنشاما باعا جەتپەس ەڭبەگىمدى ەلەپ بىردە-ءبىر تىرلىك يەسى العىس ايتقان ەمەس. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە شىدار شاما قالعان جوق. و، ءتاڭىرىم، سوندىقتان مەنى بۇل ازابىڭنان بوسات. تىنىم بەر، ازداپ تىنىعايىن! - بارا بەر. باياعى قىزمەتىڭنەن تانبا، - دەپتى اللا تاعالا كۇنگە، - مەن سەنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىڭنىڭ العىسىن نەمەن وتەۋدى ويلانايىن...
كۇن كەتكەن سوڭ اللانىڭ الدىنا اي كەلىپتى. جادىراي كۇلىپ، جارقىن سويلەپتى: - و، تىرلىكتىڭ تىرەگى، بار الەمنىڭ جۇرەگى - جاراتۋشى يەم، وزىڭە تىلەكپەن كەلىپ تۇرمىن.. . - نەدەن تارىقتىڭ، نەدەن ءتۇڭىلدىڭ، ءتۇن ەركەسى - التىن اي. - - اينالايىن ءتاڭىرىم. سەن ماعان كومەسكى نۇر بەرىپسىڭ، سۋىق ساۋلە سىيلاپسىڭ. كۇن كوزى جۇمىلعان سوڭ، ءزىل قاراڭعى ءتۇننىڭ بار تۇڭعيىعىن جارىق ەتەم دەپ مەن كەلەم! قارا اسپاننىڭ قاق تورىندە تۇرىپ توڭىرەكتى مامىق ساۋلەگە بولەيمىن، اداسقانعا نىسانا بولامىن.. . بەتىمنەن ساۋكەلەمدى بىرتە- بىرتە ىسىرىپ، كۇن ساناۋعا، اپتا مەن اي ساناۋعا كومەكتەسەم. ال ءجۇزىم تولعان كۇنى اسپاننىڭ اق ەركەسىندەي اشىق كەيىپپەن كۇلگەنىمدە، تورعىن ساۋلەمە توياتتاماي بار الەم ءۇنسىز راحاتقا باتادى. اي ساۋلەسى تۇنگى ۇيقىنى كۇزەتىپ، باقىتقا بولەيدى.
مەن بولسام، كۇن سياقتى شاقىرايىپ جالىنىممەن قارىمايمىن. مەنىڭ نۇرىم جۇمساق، ساۋلەم ساۋمالداي تاتىمدى. تىپتەن كۇندىزدىڭ وزىندە دامىل كورمەي، كۇن سوڭىنان ىلەسىپ جەر بەتىنە قاراۋمەن بولام. ءبىراق مەنىڭ بۇل قيماس قىلىعىمدى ادامدار بايقامايدى. ويتكەنى كۇننىڭ شاقىرايعان ساۋلەسى مەنىڭ ۇلپا نۇرىمدى تۇنشىقتىرىپ تاستايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىك مەنىڭ ۇزاق جىلعى ادال دا اينىماس، جايلى دا جاعىمدى ەڭبەگىمدى باعالاپ ءبىر ءتىرى جان العىس ايتقان ەمەس.
قايتا ادامدار جۇزىندەگى داعىن، ماڭدايىنداعى ءاجىمىن مەنەن كورىپ، «اي بەتىندەي شۇبارلانىپ ءبىتىپسىڭ عوي» دەپ ءبىر- ءبىرىن كەلەمەجدەيدى. ال ابدەن تولىسقان شاعىمدا ەڭ سۇيكىمدى بولارمىن دەپ دامەلەنسەم، ول اۋ» ، - دەپ ويلاپتى جاراتۋشى. ءسويتىپ قايتادان جارلىق بەرەدى: - كۇن مەن اي، جەل مەن سۋ باياعىداي قىزمەت ەتسىن. سەندەردى تىرلىككە تىرەك بولسىن دەپ جاراتقام اۋەلى. سودان تانباڭدار، - دەپتى.
بۇعان قاتتى اشۋلانعان كۇن ءوزىنىڭ ساۋلەسىمەن جارقاناتتىڭ كوزىن اعىزىپ جىبەرىپتى. - ەندى كوزىمە تۇسسەڭ، كۇل ەتىپ كۇيدىرىپ جىبەرەمىن، - دەپتى كۇن. جەل بۇرقانا دولدانىپ: - ماعان تاپ بولساڭ، پارشە-پارشەڭدى شىعارىپ، جۇنشە تۇتەرمىن، - دەيدى. - مەن سەنى تۇنشىقتىرىپ ولتىرەمىن، - دەپتى سۋ. ال اي ءوزىنىڭ جارقىن كۇلكىسىن توككەن كۇيى ءۇنسىز قالعان ەكەن. - ەندى ءقايتتىم مەن سورلى. جازىعىم جوق بيشارا ەدىم عوي. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، بۇكىل تىرشىلىك ءۇشىن تىلەك بىلدىرمەدىم بە، ءتاڭىرىم؟ - دەپ زارلاپتى جارقانات. سوندا جاراتۋشىنىڭ جارقاناتقا جانى اشىپ جارلىق بەرىپتى.
- كۇن كوكجيەكتەن كورىنبەي، كوز بايلانا باستاعاندا؛ ايدىڭ ءجۇزى ءالى دە شىعا قويماعان ساتتە؛ جەل تىنىپ، جەكەن جاپىراعى ۇيىعان ساتتە ۇشىپ شىعاسىڭ. ال كۇندىز كۇن كوزىنەن جاسىرىنىپ، قۋىس- قۋىس جىرادا، تاستۇنەك سىنادا، ءۇيدىڭ جارەگىندە جاتاسىڭ. اشتان ولمەس ءۇشىن قوس ەمشەك بەرەمىن.
بىرىندە ءسۇت، بىرىندە سۋ بولادى. وسىلاي تىرلىك ەتەسىڭ ەندى. سودان باستاپ جاسقانشاق ادام كۇن مەن ايدى، سۋ مەن جەلدى سىيلايتىن بولعان دەسەدى، تورتەۋىنە تابىناتىن بولعان دەسەدى. جارقانات بولسا ادامنىڭ ابىرجىپ، ۇرەيى قالماعانىن كورگەنى ءۇشىن ادام اتاۋلىدان تالاي- تالاي قورلىق كورەتىن بولىپتى.
ادام دا جارقاناتتان جاسقانىپ قورعانىپ جۇرەتىندى شىعارىپتى. مىنە، بالالارىم، جاقسىلىققا جاماندىقپەن جاۋاپ بەرمەڭدەر. جاقسىلىقتىڭ وتەۋى دە جاقسىلىق بولسىن. ءبىز وسىلاي ۇلكەندەردەن عيبرات الىپ ءوسىپ ەدىك. ال ۇلكەندەردىڭ ءار وسيەتى - ونەر مەن ونەگەنىڭ ەڭ شىڭى عوي.
* * *
اۋىلدا باس قوسىپ، بايىپتى اڭگىمە ايتار كەشتەر كوپ بولۋشى ەدى. مال ورىستەن قايتقان سوڭ، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ ۇلكەندەر شۇيىركەلەسەر ەدى. ەل جاڭالىعى، كۇندەلىكتى تىرلىك قامى، ەرتەڭگى كۇننىڭ ەنشىسى - ءبارى- ءبارى وسى باسقوسۋدا ورتاعا سالىناتىن. ەگەر اڭگىمە ارقاۋى ۇزاققا سوزىلماسا. كاريالار بالۋان كۇرەس، جاياۋ جارىس، تارتىسپاق سياقتى ويىندار ۇيىمداستىرىپ، قىزىعىنا ءماز بولىپ وتىرار ەدى. قاراڭعى قويۋلانىپ، كوز بايلاناردا ءبارى ءۇيدى- ۇيىنە تاراساتىن. كەيدە ەل ىشىنە اقىن كەلىپ قونار ەدى.
بۇل - ەڭ ءبىر ءساتتى كۇن، ەڭ ءتاتتى كۇن بولاتىن. بارشا جۇرت اقىن تۇسكەن ۇيگە جينالىپ، يىنتىرەسىپ تۇراتىن. ۇيگە سىيماعاندارى جابىقتان سىعالاپ، ال كەيبىرەۋى اقىننىڭ ءۇنىن الىستان ەستىگەنىنە ريزا بولاتىن. كوكەم كەلگەلى، ەل ادامدارى اجەمنىڭ وتاۋىنا جينالاتىن. كوكەم اندەتىپ وتىرىپ حالىق جىرلارىن، حيسسالاردى وقىر ەدى. وزگەلەرى ەنتەلەي ءتۇسىپ، ۇيىپ مۇلگىپ، تەڭسەلە تولقىپ تىڭدايتىن. وسىلاي كوكەم جارىقتىق ولە-ولگەنىنشە ەل ءىشىنىڭ ەڭ قالاۋلى جىرشىسىنداي ءوتىپ ەدى- اۋ.
حيسسالاردىڭ مارجانداي تىزىلگەن تازا ءتىلى، ورالىمدى ويى، قيال جەتپەس تەڭەۋلەرى، ەرتىپ وتىراتىن ەكپىنى، ۇيىتىپ تاستايتىن ۇيقاسى تىڭداۋشىنىڭ جان سارايىن جارقىراتىپ جىبەرگەندەي سەزىلەتىن. مەن وسىناۋ حالىق قازىنالارىن العاش رەت اقىنداردان، كوكەم سياقتى كوزى اشىق بىلىمدىلەردەن سىڭىرگەم. سولاردان ءدام تاتىپ، سولاردان سۋسىنداعام. كوكەمدى كورشى اۋىلدار قولقالاپ شاقىرىپ اكەتىپ، تۇنىمەن جىر وقىتاتىن. كوكەم دە مۇنداي كەشتەردەن باس تارتىپ كورگەن ەمەس.
كوكەمە جىر قۇمار جاننىڭ ءبارى، حيسسانىڭ قاي جەرىن جاتتاپ العىسى كەلگەن ىنتىزارلار، جۇرت وتىرعان جەردە ءبىر جىردىڭ كەي شۋماقتارىن جىرىمداپ ايتسا دا «بىلەدى ەكەن» دەگەن اتقا يە بولۋ ءۇشىن قىزىققاندار دا كەلەتىن. كوكەم بولسا ەرىنبەي- جالىقپاي ءار تولعاۋدى ءبىر ايتىپ ەسكە تۇسىرەتىن. شىنىندا دا، وزدەرى قارا تانىمايتىن جىر قۇمارلاردىڭ كەيبىرەۋى كەلەسى ءبىر كەشتە وزىنشە جىر سوعاتىن. سوندىقتان ونداي كىسىلەردىڭ كوبى كوكەمدى «ۇستازىم» دەسەتىن.
سەركەباي ناعاشىم كوكەمنىڭ ءدىن جولىنا تۇسپەي، سالدەسىن الىپ تاستاپ ويىن- ساۋىق، ءان- جىر قۋىپ كەتكەنىنە تالاي رەت رەنجىدى. «اۋىلدىڭ «جىن- شايتاندارىنىڭ» ءبارىن توڭىرەگىنە جيناپ الىپ الباستى باستى ما سەنى» دەيتىن. - ونان دا اتا- بابالارىڭنىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن دەپ قۇران وقىپ تۇرمايسىڭ با؟ «ە- ە» ، «ە- ە» دەپ ەشكىشە ماڭىراپ وتىرعاننان قاشان ارىلماقسىڭ، تۇگە؟ - دەپ كوكەمدى مازاقتاعانى دا بار. -قۇراندى جۇما سايىن وقيمىن عوي، ناعاشى، -دەپ كوكەم اقتالماق ەدى، انا كىسى بۇرىنعىسىنان بەتەر اشۋلاندى: - تفۋ، انتۇرعان نەمە. ءبىر جۇمادا ءبىر- اق رەت قۇران وقىعانىڭدى دا مىندەتسىنەسىڭ- اۋ وسى، سەن شىرىك. كۇنىنە نەشە رەتتەن وقىساڭ دا ارۋاقتاردىڭ پارىزىن وتەي المايتىنىڭدى ۇمىتتىڭ با؟ سونان سوڭ ناعاشىم ءوزىنىڭ باۋىرلارىنىڭ ىنجىق ەكەنىن، بۇكىل ەل نامىسى، ەل ارى ءوزىنىڭ موينىندا ەكەنىن، اۋىلدىڭ اتىن شىعارام دەپ ءجۇرىپ قۇرانعا قۇلاپ وتىرۋعا مۇرشاسى دا، ۋاقىتى دا جەتپەيتىنىن ايتىپ رەنجىدى. كوكەمدى وقىتقاندا ارناۋلى عۇلاما شىعار، قۇراندى سونىڭ قولىنا بەرەرمىن دەپ ۇمىتتەنگەنىن ايتتى. ەندى سول ءۇمىتىنىڭ اقتالماي، شاكىرتىنىڭ سەلكىلدەك شەگىرتكەگە ۇقساپ كەتكەنىنە وكىنەتىنىن ءبىلدىردى. بايقاسام، ناعاشىمنىڭ ءوزى دە قۇرانعا قۇلشىلىق ەتىپ وتىرۋعا موينى جار بەرمەيدى ەكەن عوي.
جاسىنان ءدىن قۇدىرەتىنە يلانىپ، ءدىن جولىنا بەرىلىپ وسكەن سوڭ، ەندى ارۋاقتار الدىنداعى پارىزىنان قورقىپ، اقىرەتتىڭ تاۋقىمەتىنەن تايسالىپ كوكەم ارقىلى كۇناسىن جۋماق ەكەن. ءبىر قىزىعى - ناعاشىم ۇرىسقاندا، كوكەم شىنىمەن- اق كىنالى ادامداي موينىن سالبىراتىپ ءۇنسىز وتىرىپ الاتىن.
مۇنىسى قاتال مىنەز سەركەبايدىڭ كوڭىلىن باسۋ عانا ەدى. ناعاشىم اۋىلىنا اتتانىسىمەن، كوكەم ەسكى ادەتىنشە جىر ايتىپ، حيسسا وقىپ ءوز قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ەسەيگەندە كوكەم ەلدى شۋلاتىپ ءجۇرىپ ءۇش رەت ۇيلەندى. ۇشەۋىندە دە داۋ- جانجال، ۇرىس- كەرىس، ايتىس- تارتىسسىز تىنعان ەمەس.
ات-شاپان ايىپ تولەپ، قۇدالاردىڭ الدىنا جىعىلىپ جاتىپ، ەل اقساقالدارى ارەڭ دەگەندە ءبىتىستىرۋشى ەدى. جاس كۇنىندەگى ۇرىس دەسە ۇمتىلىپ تۇراتىن ۇرما مىنەزى، جانجال دەسە جانىپ كەتەتىن جارعىشاق قىلىعى كەيىن وسىلاي تىنعان بولاتىن. اكەمنىڭ ۇلكەن اعاسى تولەباي اتام ۇزىن بويلى، كەڭ جاۋىرىندى، ءتامپىش مۇرىن شال ەدى. اعارا باستاعان شوقشا ساقالىن تاراشتاپ تۇيىق وتىراتىن.
قولىنان ۇزىن تاياعى تۇسپەيتىن. ۇيدە بايىزداپ وتىرۋ ادەتىندە جوق ەدى. بازارعا دا شىقپايتىن. مالمەن بىرگە ءورىپ، ورىستەن مالمەن بىرگە قايتاتىن ادەتى بولاتىن. وتار سوڭىنان قالىپ قويعان قوزى- لاقتى جيناستىرىپ جۇرگەنى. ءىشىم- جەمى ورتالاۋ، كوپ بالالى كىسى ەدى. وسىلاي باياۋ تىرلىكپەن ءىلبىپ ءجۇرىپ سول اتام ءبىر كۇندە دۇنيە سالدى. ىزىنشە ءۇش- ءتورت جىلدىڭ ىشىندە بالالارىنىڭ كوبى ءولىپ، جالعىز عانا قۇرمانكۇل اتتى قىزى قالعان بولاتىن.
ونىڭ مەنەن ءۇش- ءتورت جاس ۇلكەندىگى بار. ال ۇلكەن اپكەم ءۇبىشتى مەن ەمىس- ەمىس قانا بىلەمىن. اكەمنىڭ ايتۋىنشا، ول ەرتە حات تانىپ، كىتاپ وقىپتى. جازۋ دا قولىنان كەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ايماقتا العاشقى قارا تانىپ، حات جازۋعا قولى جەتكەن قىز - سول اپكەمنىڭ جالعىز ءوزى كورىنەدى. اپكەمدى بايتانا رۋىنان رىسقۇلبەك وماروۆ دەگەنگە بەسىك كەرتى ەتىپ اتاستىرعان ەكەن. ول ساۋاتسىز، سالاۋاتى ازداۋ بوپ ءوسىپتى. قىز بوي تۇزەپ ەل كوزىنە كورىنە باستاعاندا، جۇرت ىشىنەن «قايران اقتوتىداي سايراپ تۇرعان قىز، اۋزىن اشپاس بىلىمسىزگە قور بولا ما» دەگەن سىبىستار كوبەيگەن ەكەن.
اكەم باتا بۇزبايمىن، سەرتتەن كەتپەيمىن، بۇيرىقتان اسا المايمىن، ارىما تاڭبا تۇسىرمەيمىن دەپ 1912-13 -جىلدارى اپكەمدى ۇزاتقان ەكەن.
نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ون كەم ۇزاتىلىپ بارعان سوڭ، ءبىر جىلعا جەتپەي دۇنيە سالدى. ەل بۇعان قاتتى قايعىردى. اكەم ءومىر بويى قىزىنىڭ مەزگىلسىز ولىمىنە كۇيىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. بالكىم، ءوزى وكىنىش ءورتىن تۇتاتقانىن سەزگەن شىعار. وسى وكىنىش ونىڭ وزگە قىزدارىنا دەگەن كوزقاراسىن، تىپتەن بۇكىل ايەل قاۋىمىنا دەگەن ۇعىمىن وزگەرتىپ جىبەرىپتى. ۇنەمى قامقورلىقپەن قاراۋشى ەدى.
اۋىل جاتاعان كەسەك ۇيلەردە قىستاپ شىعاتىن دا، كوكتەمدە الىس جايلاۋعا قونىس تەبەتىن. شابىندىق پەن ەگىندىكتى ات تۇياعى شيىرلاماسىن دەپ سودان كۇز تۇسكەنشە مال بىتكەندى جايلاۋدىڭ ءبىر تانابىنان ەكىنشى تانابىنا كەشىرىپ جۇرەر ەدى. اۋىل ادامدارى ەگىندى از ەگەتىن. اعاش سوقامەن ازداعان جەردى اتىزداپ جىرتىپ، ءدان سەپسە بولدى دەپ جۇرە بەرەتىن. تەك كۇزدە عانا ەگىن ورۋعا ورالادى. ەگىندى قول وراقپەن ورىپ، ات تۇياعىمەن باستىرۋشى ەدىك.
مۇندايدا اسىرەسە ات تىزبەگىن شىر كوبەلەك قۋالاپ، ايقاي- شۋعا قارىق بوپ قالاتىن دا بالالار، جۇرتتان كوڭىلدى جۇرەتىن دەبالالار. اقىرى تاماعىمىز قارلىعىپ، ابدەن شارشاعانىمىزدا ايداۋعا تۇسكەن مالداردى ەركىنە جىبەرەمىز. سونان سوڭ ۇلكەندەر سابانىن ەكشەپ، ءدان سۋىرار ەدى. جەل تۇرعىزۋ ءۇشىن بار بالا جيىلىپ ىسقىراتىنبىز. «جەل شاقىرعانعا كەلەدى» دەگەن ءسوزدى وندا ءجيى ەستيتىنبىز. استىق سۋىرىپ، اق سابانىنان تازالاعان سوڭ - قالبىرعا سالىپ ەلەيتىن. ونان سوڭ بارىپ بالا بىتكەن ءداننىڭ ءىرى تاسىن تەرۋشى ەك. ۇلكەندەر استىقتى تاقياداي ەتىپ ۇيەتىن دە، شىنتاقتاپ ولشەيتىن. سول ارقىلى قانشا باتپان ءونىم العانىن ەسەپتەپ شىعارادى. اۋىلدىڭ اقساقالى قىزىل قىرمانعا كەلىپ، ۇيىلگەن ءداننىڭ جانىنا تىزەرلەپ وتىرار ەدى.
بەرەكە سۇراپ، مولشىلىق تىلەپ، ىرىس دامەتىپ الاقان جايىپ اق تىلەۋ ارنايتىن. ءداننىڭ الدىن قاپقا سونان كەيىن عانا كوسىپ سالاتىن. ديقان بابانىڭ بەرگەن ريزىعىنان اركىم نىسابىنا قاراي قاپتاپ- دوربالاپ الاتىن. ەشكىم دە ءبىر- ءبىرىنىڭ قولىن قاقپايتىن مۇندايدا. ويتكەنى ەگىن جيناپ- باستىرۋ، ءدان تازالاپ ەكشەۋ سياقتى بار تىرلىك ورتاق كۇشپەن، اسارمەن بىتكەن سوڭ، جەمىسى دە ورتاق دەپ بىلەتىن ولار.
بالا كەزىمدە ەگىنشىنىڭ وسىنداي ادەمى ءداستۇرىن كورىپ ەدىم. كەيىن ورىس ديقانشىلارىمەن ىرگەلەس قونىپ، وتىرىقشىلىققا ۇيرەنە باستاعان اۋىل ادامدارى بىرتە- بىرتە جەردى ساپالى جىرتۋدى، ەگىندى بابىمەن ەگۋدى ۇيرەنە باستادى. «اتتىڭ جالىن قامىت قاجاپ، ات ساۋىرىن قايىس سوققىلاعاننىڭ نەسى جاقسى» دەيتىن قازاقتار، جەردەن العان جەمىستىڭ دامىنە تۇسىنە بەردى. سونان سوڭ ورىستارمەن ورتاقتاسىپ ەگىن سالۋدى ادەتىنە اينالدىردى. ال تاقىر كەدەيلەر بايلاردان كۇش- كولىك، كيىم- كەشەك، تاماق الىپ ءدان سەپسە، ءوز جەرىنىڭ ونىمىنە ءوزى قوجا بولا الماي، ءتۇسىمنىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا يەمدەنىپ ءجۇردى. كوشپەلى تىرلىكتىڭ كولەمى تارىلىپ، اۋقىمى ازايا باستاعان سايىن ەگىنشىلىك ۇلعايا بەردى.
مالدى اۋىل قىس بويى قاراتاۋدىڭ ار جاعىن جايلاپ، ەرتە كوكتەمدە ەلگە ورالار ەدى. ءسويتىپ كەدەيلەرگە قوس بەرەتىندى شىعاردى. ءبىزدىڭ ۇسەن اۋلەتىنەن نياز بايدىڭ تۇقىمدارى جارلىلارعا قوس بەرىپ- اق تابىسقا بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ءۇي قوسقا جالدانۋدى بىلمەيتىن. ءوزىنىڭ شاعىن تىرشىلىگىن كۇيتتەپ، قىسى- جازى ەلدەن ۇزاي قويمايتىن. ونىڭ ەسەسىنە ۇسەننىڭ ءبىر بۇتاعى بايمەن مەن تويتابايدان تاراعاندار كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭىنە دەيىن جالشىلىقتان ارىلىپ كورگەن ەمەس. جۇپىنى شارۋاسىمەن جۇرت قاتارى تىرلىك ەتەتىن ۇسەندىكتەر. بايلىعى تاسىعان نياز ۇرپاعىنا قاراعاندا، وزدەرىن ءبىر- بىرىنە جاقىنداۋ سەزىنەتىن.
كەيىن جۇتقا ۇرىنىپ جۇتاپ قالعان نياز ۇرپاعىنىڭ جارىمى الگى قارابايىر اعايىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتتى. مەنىڭ اكەم ۇلكەن ءۇيدىڭ يەسى ەسەبىندە ۇسەندىكتەردىڭ ىشىندەگى قۇرمەتتىسى سانالاتىن. ديقان اۋىلى اكەمدى مۇلتىكسىز تىڭداپ، وعان ارقا سۇيەپ وتىرۋشى ەدى. نياز ۇرپاعىنىڭ ەكىنشى جارتىسى 1925 -جىلدارى ءبىر تويدىڭ جانجالىنا كيلىگىپ، مال- مۇلىكتەن جۇتادى دا، ءبىزدىڭ ديقانشىلارعا قوسىلعان بولاتىن.
* * *
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
