جەتىمسىرەتپەيتىن جاستار قايدا؟

استانا. قازاقپارات - جەر-جەر دەپ قىزىل كەڭىردەك بولىپ جۇرگەندە، جەر-انامەن جۇمىس ىستەيتىن جان بار ما دەگەن سۇراق كولدەنەڭ كەلىپ تۇر.

قازىر قايسى اۋىلعا بارساڭ دا اقىلى ءبۇتىن، اياعى ۇزىن جاستاردىڭ بارلىعى دەرلىك قالاعا قاراي «قۇمارتىپ» ءجۇر. «جەرمەن جۇمىس ىستەمەيسىڭ بە؟» دەسەڭ جەلكەسىن قاسىپ جەرگە قارايدى، ءبىراق قالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنان قايتپايدى. سەبەبى كوپتەگەن اۋىلداردا ءۇمىت وتى جوق. ەندىگى اۋىلدىڭ ءۇمىت وتىن كىم قاشان، قالاي جاعاتىنى دا بەيمالىم. ال «ديپلوممەن - اۋىلعا!» دەگەن تياناقسىزداۋ باعدارلاما تۇپكىلىكتى زەرتتەلىپ، تەرەڭ زەردەلەنىپ جاسالماعاندىقتان جارق ەتىپ جانىپ، جالپ ەتىپ سونگەن الدامشى جارىقتاي عانا بولدى.

جەر - انا دەيمىز، سول انامىز ءبىلىمدى ءارى بىلىكتى بالالارىن سارتاپ بولعان ساعىنىشپەن سارىلا كۇتىپ جاتقالى كوپ جىلداردىڭ ءجۇزى بولدى. ال ونداعى اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارىنىڭ دەنى اعا بۋىن جاسىنان اسقان، اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەن، قاريالىققا قادام باسقان كەكسە جاندار ەكەنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس.

اباي پايىمىمەن ايتقاندا، بۇگىندە «وزگەلەنگەن بۇل عالامدا» ەسكى ادىسپەن وندىرىلگەن، كونە تاسىلمەن وڭدەلگەن اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارى قازىرگى زامان ادامىنىڭ تالاپ- تالعامىنا ساي كەلمەيدى. سەبەبى، قازىرگى جانىن كۇتكەن، ءار تاعامىن تۇتىكتىڭ كوزىنەن وتكەرىپ بارىپ تۇتىناتىن ادامدار تازا تابيعي ازىقتى عانا ەمەس، ورگانيكالىق ءونىمدى تالاپ ەتە باستادى.

ول ورگانيكالىق ونىمدەر ەكولوگيالىق تازا بولۋمەن قاتار، سالاماتتى ادامنىڭ ساۋلىعىن نىعايتا تۇسەتىن ءتۇرلى، قاجەتتى دارۋمەندەرمەن مەيلىنشە بايىتىلعان ازىق بولۋى شارت. وسى شاقتا سالاماتتى ءومىر سۇرەم دەگەن ساڭىلاۋى بار ءار ادام اۋىل شارۋاشىلىعىنان وسىنداي ءونىمدى كۇتەدى.

راسىن ايتقاندا، زامانعا ساي ورگانيكالىق ءونىم شىعارۋعا قازىرگى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قارت مامانداردىڭ قۇلقى جوق. انىعىندا ولاردىڭ قاۋقارى دا جەتپەسى كادىك. سوندىقتان جەر-انامەن جۇمىس ىستەۋگە جاس تالاپ، جاڭاشىل ماماندار كەرەك.

اۋىلدان مامان نەگە كەتەدى؟

«مىقتى مەحانيزاتور ەمەس پە ەدىڭ؟ اۋىلدان نەگە كەتتىڭ؟» دەگەن ساۋالىمىزعا كۇزەتشى جىگىت كوپ سىلتاۋدى ءتىزدى دە قويدى. «مەحانيزاتور بولعاندا كومباين جۇرگىزدىم. بۇل ناۋقاندىق جۇمىس قوي. كۇزگى ەگىن وراعىندا بىرەر اي جۇمىس ىستەيمىز دە، جىلدىڭ قالعان ۋاقىتىندا بوس جۇرگەندەي بولامىز. ال كوپ شارۋاشىلىقتار جەكەمەنشىك بولعان سوڭ، ون اي بويى قولى بوس كومباينشىعا «بوسقا» ەڭبەكاقى تولەگىسى كەلمەيدى.

جىل ون ەكى ايعا تۇراقتى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن اۋداننىڭ ءىرى دەگەن قوجالىقتارىنىڭ ءبارىن دەرلىك اداقتاپ شىقتىم. ءبىر ورىندا كوپ تۇراقتاي الماعان سوڭ قالاعا كەلىپ، باسقا جۇمىستىڭ رەتى كەلمەگەندىكتەن كۇزەتشى قىزمەتىن قاناعات تۇتىپ ءجۇرمىن. ارينە، ەگىن وراعىندا كومباينعا شاقىراتىن شارۋاشىلىقتار ءالى دە بار. ءبىراق، بىرەر ايلىق جۇمىسقا بولا بارا المايتىنىمدى ايتىپ باس تارتامىن»، دەدى الپامساداي كۇزەتشى.

بۇل ونىڭ اۋىلدان كەتۋىنىڭ ءبىر عانا سەبەبى. ايتقاندارىنا يلانساق، اۋىلداعى احۋال اۋىر. دارىگەرلىك امبۋلاتوريادا دارىگەرلەر تۇراقتامايدى. بالالاردىڭ زاماناۋي تولىققاندى ءبىلىم الۋىنا دا جاعداي جوق. مۇعالىمدەر بىلىكتى بولعانىمەن، مەكتەپتىڭ قاجەتتى قۇرال- جابدىقتارى جەتكىلىكسىز. ينتەرنەتكە قوسىلۋ بىلاي تۇرسىن، كومپيۋتەردىڭ ءوزى قات دۇنيە كورىنەدى. بۇلارمەن بىرگە، ازىن-اۋلاق مالدىڭ جەم-ءشوبىن دايىنداۋ دا سوڭعى جىلدارى مۇڭعا اينالا باستاعان.

مادەني-رۋحاني دەمالاتىن ورىننىڭ بولماۋى دا كوڭىلگە قاياۋ ۇيالاتادى. ال قالاعا ءجيى بارىپ، كەرەگىڭدى الىپ تۇرۋعا جول الىس ءارى 30 جىلدان بەرى جوندەۋ كورمەگەندىكتەن جاعدايدى تىم قيىنداتىپ، كولىك قاتىناسىن شامادان تىس قىمباتتاتىپ جىبەرەدى. وسى ماسەلەلەر جۇيكە مەن جۇرەككە جۇك سالا بەرگەن سوڭ اۋىلداعى بار دۇنيەسىن «پۇلداپ» قالاعا كوشكەن. قازىر: «قالانىڭ قاي جەرىندە جالعا الاتىن ارزان پاتەر بار ەكەن؟» دەگەن قۇلاعى ۇنەمى ەلەڭدەۋلى.

اۋىلعا قاجەتتى كوپ مامانداردىڭ قالاعا قاراي جوڭكىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى وسىلار. ايتپەسە، اۋىلدان قالاعا اۋعان جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى اكە وشاعى، جىلى ورىنىن سۋىتقىسى كەلمەگەن. ال كەيبىر قوجالىق يەلەرىنىڭ ءۋاجى مەن نارازى سوزىنە قۇلاق قويساق، بۇگىندە مامان دايىندايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ جۇمىسى سىن كوتەرمەيدى. قولىندا تاباقتاي ديپلومى بار جاڭا تالاپ، جاس مامانداردىڭ كوبىسى اۋىل شارۋاشىلىعىنان مۇلدە بەيحابار. ءتىپتى، جىلداپ وقىعان ءوز ماماندىعىن دا شالا-شارپى مەڭگەرگەن. مال شارۋاشىلىعى بويىنشا ماماندانعاندارى مالدى كۇتىپ- باپتاپ، ىقتيمال مال اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ بىلاي تۇرسىن، قاراپايىم ازىقتاندىرۋ رەجىمىن دە دۇرىس بىلمەيدى. ال ەگىن مەن باۋ- با ق شا وسىرۋگە وقىعاندارى تۇقىمدىقتى قالاي دايىنداۋ مەن جەر قىرتىسىنا ساي سورتىن اجىراتۋدى ۇقپاي ءجۇرىپ-اق وقۋىن اياقتاپ كەلگەن. مۇنداي ماماندارمەن شارۋاشىلىعىمىزدى قالاي دامىتامىز دەگەن قوجالىق يەلەرى دال بولىپ وتىر.

پاۆلودار وڭىرىندەگى ءبىر فەرمەر مالدى ءتيىستى رەجيممەن ازىقتاندىرۋدى بىلەتىن ماماندى ۋكراينادان قالاپ شاقىرىپتى. ناتيجەسىندە ساۋىن سيىرلارىنىڭ ءسۇتى ەكى ەسەگە دەيىن كوبەيگەن. ەگىنمەن اينالىساتىندار مەحانيزاتورلار مەن اگرونومداردى رەسەي مەن بەلارۋستەن قولقالايتىن كورىنەدى. اگرارلى ەل دەگەن مارتەبەسى بار مەملەكەت اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارىن ءوزى ازىرلەي المايدى دەگەنگە يلانعىڭ كەلمەيدى.

ءبىراق ناقتى جاعداي وسىلاي ەكەن. بۇل پىكىرگە ءبىزدى مىقتاپ بايلاعان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ءوزى. بىرنەشە كۇن بىرنەشە رەت قوڭىراۋلاپ ءجۇرىپ سالاعا قاجەتتى مامانداردىڭ قاي جەردە، قالاي دايىندالاتىنى جونىندە ناقتى اقپارات الا المادىق. وقۋ ورىندارى ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزدا ەمەس دەيدى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراي سىلتەيدى. سوندا ءبىر ەلدەگى ەكى ۆەدومستۆو مۇددەلەس جەردە بىرىگىپ ارەكەت ەتپەگەنى مە؟

قوجالىق قوجايىندارى دا كىنالى

ايتسە دە، مينيسترلىك قىزمەتكەرلەرى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، «ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىنا» حابارلاسۋعا ءماسليحات ەتتى. باردىق. ورتالىقتىڭ باسقارما ءتوراعاسى اسقار نامەتوۆ كوپ سۇراقتىڭ جەلىسىنە وي جۇگىرتىپ پىكىر ءبىلدىردى. «كوللەدجدەردە ورتا بۋىن مامانداردىڭ ءبارىن جوعارى دەڭگەيدە دايىنداۋعا مۇمكىندىك بار. اتتەگەن-اي دەگىزەتىنى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىر جوسپاردى جاساپ الادى دا، وزىمەن ءوزى جۇرە بەرەدى. ەشكىممەن ارالاسپايدى. پالەن مامان كەرەك دەسە سونى ازىرلەيدى. ءبىراق ولاردىڭ بولاشاق تاعدىرى قالاي بولاتىنى بەلگىسىز.

جاس مامان اۋىل شارۋاشىلىعىنا باردى ما، جوق پا؟ ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەپ كەتە الدى ما، ول جاعى ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. ال شارۋاشىلىقتار جاس ماماندار ساپاسىز دەپ شىرىلداپ جۇرەدى. نەگىزى جاس مامانداردىڭ بىلىكسىز بولۋىندا قوجالىق يەلەرىنىڭ دە كىناسى بار. ەگەر ولار كوللەدجدەرمەن بىرلەسىپ مامان دايىنداۋعا قۇلىقتى بولسا، مۇنداي كەمشىلىك ورىن الماس ەدى»، دەيدى اكادەميك.

عالىمنىڭ سوزىنە باقساق، قازىرگى مامان دايىنداۋ جۇيەسى دۇرىس ەمەس. «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى ءوز الدىنا، اكىمدىكتەر مەن فەرمەرلەر وداعى ءوز جونىمەن جۇرگەن سياقتى. مامان دايىنداۋدا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن وقۋ ورىندارىنىڭ، سونداي- اق، شارۋاشىلىق كورپوراتسيالارىنىڭ اراسىندا بايلانىس پەن ينتەگراتسيا جوقتىڭ قاسى. سەبەبى، كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي قاي جەرگە قانداي، قانشا مامان كەرەكتىگى انىق بەلگىلى ەمەس. بۇلارمەن بىرگە، وقۋ ورىندارىنىڭ عىلىمي- پراكتيكالىق بازالارى تىم جۇپىنى، ايتپەسە وندا قاجەتتى تەحنيكالار مەن قۇرال-جابدىقتار وتە تاپشى.

بۇعان وقۋ ورىندارى كىنالى دە ەمەس. ويتكەنى، قازىر ەلىمىزدەگى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبارى كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي ءبىر تەكتەس تەحنيكانى نەمەسە تەحنولوگيانى پايدالانبايدى. بىرەۋى نەمىستىڭ، ەكىنشىسى كانادالىق كومبايندى نەمەسە ت. ب. ەلدەردىڭ قۇرال- جابدىقتارىن ءوز قالاۋى بويىنشا پايدالانادى. مۇنداي جاعدايدا وقۋ ورىندارىنىڭ تاجىريبەلىك بازاسىن، الەمدە كۇن سايىن جاڭارىپ جاتقان تەحنيكا، تەحنولوگيانىڭ بارىمەن جابدىقتاۋ مۇمكىن شارۋا ەمەس. سوندىقتان ءار شارۋاشىلىق وزىنە كەرەكتى جاس تالاپ، جاڭا ماماندى ەۋروپا ەلدەرى مەن ا ق ش- تىڭ قوجالىق يەلەرى ىسپەتتى ءوزى تاجىريبەدەن وتكىزىپ، ساپالى مامان دايىنداۋعا جانە ونى سول جەرگە تۇراقتاندىرىپ قالدىرۋعا اتسالىسىپ، ىزگى ءىستىڭ كوبىنە ءوزى مۇرىندىق بولىپ ءجۇرۋى ءتيىس.

قازىرگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جۇيەسىندە بۇل ايتىلعان تاجىريبەنى ەنگىزۋ دە مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. «نەگىزى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى پروبلەما تىم تەرەڭدە جاتىر. بۇگىندە شارۋاشىلىقتاردىڭ 70 پايىزى شاعىن قوجالىقتار. ولاردا 100-200 گەكتار جەر مەن 30-40 مال باسى بولۋى مۇمكىن. بۇعان بولا ول جەكە اگرونوم نەمەسە مال دارىگەرىن ۇستامايدى عوي. وعان قوسا قازىرگى اۋىلدى جەردە كاسىپ اشىپ، بيزنەسپەن شۇعىلدانام دەگەندەردىڭ ءبىرتالايى كەشەگى سوت قىزمەتكەرى نەمەسە زەينەتكە شىققان پوليتسيا، سونداي-اق، كۇشتىك ورگاننىڭ زاپاستاعى وفيتسەرى بولىپ كەلەدى. ولار ەلدەگى زاڭ مەن مەملەكەتتەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءتيىس نەسيەلەردى قالاي الۋدىڭ ءجونى مەن جوسىعىن جەتىك بىلگەنىمەن، مال مەن ەگىستى قالاي ءوسىرۋدى جاقسى بىلمەيدى. ويىمدى ءارى قاراي ساباقتاسام، بۇرىنعى كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلار ىسپەتتى ءىرى اگروحولدينگتەر 8 پايىزدى عانا قۇراپ وتىر. قالعاندارى ارەڭ كۇنەلتكەن كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتار. وسىلاردى ەسكەرسەك اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قازىرگى جاعداي تىم كۇردەلى بولىپ تۇر. ءبىراق تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەستىرىلىپ جاتىر. قولعا العان ناقتى عىلىمي جوبالار دا جوق ەمەس. ول تۋرالى ورتالىقتىڭ باس ساراپشىسى، پروفەسسور ءنابي ىسقاق ايتىپ بەرەدى» ، دەپ ويىن تۇيىندەدى ا. نامەتوۆ.

سونىمەن، پروفەسسور نە دەيدى؟

باس ساراپشىنىڭ پايىمىنا قۇلاق قويساق، مامان دايىنداۋدا كوپ اداسۋلار بولىپتى. سەبەبى، عىلىم ءوز جولىمەن، ال ءوندىرىس پەن شارۋاشىلىقتار ءوز جونىمەن ءجۇرىپ وتىرعان. ەندى سوڭعى ۋاقىتتا عانا اكىمشىلىك پەن شارۋاشىلىقتار جانە وقۋ ورىندارى مەن «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى ءبىر-بىرىنە ينتەگراتسيالانىپ، مامان دايىنداۋداعى تىڭ يدەيالاردى جۇزەگە اسىرا باستاپتى.

بۇعان دەيىن ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىن عالىمدار دايىنداپ، ونى ۇكىمەت جاپپاي ەنگىزۋگە مىندەتتەپ كەلگەن بولسا، ەندىگى وقىتۋ ءتاسىلى مۇلدە وزگەرگەن. «سەبەبى، بۇرىنعى باعدارلاما ناتيجە بەرمەگەندىكتەن بۇگىندە ءبىلىم ستاندارتىن جۇمىس بەرۋشىمەن، ياعني شارۋاشىلىق جەتەكشىلەرىمەن بىرلەسىپ جاسايتىن بولدىق. ال «اتامەكەن» ەكى جاقتىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرىپ، كەرەك جەرىندە ۇيلەستىرىپ وتىرادى. اۋەلى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىن فيرمالار مەن فەرمەرلەر وزدەرى جاساپ بەرسىن، سول بويىنشا وقىتۋ باعدارلاماسىن تۇزەمىز دەگەنبىز. ول دا بولمادى. سەبەبى، جاي شارۋالار مۇنداي ستاندارتتى جاساي المايتىن بولىپ شىقتى. وسىنى ەسكەرىپ، ءۇش تاراپ ءبىر ءپاتۋاعا كەلىپ، جۇمىستى باستادىق» ، دەيدى ن. ىسقاق.

پروفەسسور جاڭا ستاندارتتا ءموبيلدى وقىتۋ ءادىسى اسا ءتيىمدى ەكەنىن ايتىپ وتىر. ول بويىنشا تالاپكەر 3-كۋرسقا دەيىن جالپى ءبىلىم الىپ كەلەدى دە، ودان ءارى ناقتى ماماندىعىنا قاتىستى وقىتىلادى. ياعني، بۇرىنعىداي ءار ءپاندى جەكە وقىپ ۋاقىتتى بوسقا وزدىرماي، ءوز ماماندىعىن يگەرە باستايدى. مامان ىزدەگەن اۋىلشارۋاشىلىق كورپوراتسيالارى مەن فەرمەرلەر ءوزى سەنىم ارتقان وقۋ ورنىنا كەلىپ تالابى مەن تاڭداۋىن بىلدىرەدى.

سول بويىنشا مامان دايىندالىپ، تالاپكەردى وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەرۋدى كورپوراتسيا نەمەسە فەرمەر ءوز موينىنا الادى. ناتيجەسىندە ءوزى بارىپ ەڭبەك ەتەتىن شارۋاشىلىقتىڭ تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسىن الدىن الا تولىق مەڭگەرىپ العان جاس مامان ۇلكەن ءومىرىنىڭ باستاۋىندا كوپ قيىندىققا تاپ بولمايدى. ايتقانداي، اۋىل شارۋاشىلىعى ىلگەرىندى دامىعان ەلدەردە تالاپكەر شارۋاشىلىقتا جىل بويى ءجۇرىپ ەڭبەك تاجىريبەسىنەن وتەتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ ەل دە وسى ۇلگىگە كوشكەنى ءجون دەيدى اگرارلىق عىلىمي ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارى.

عالىمداردىڭ بۇل ايتقاندارى ءجون- اق، ءبىراق ول مامانداردى شالعايداعى شارۋاشىلىقتاردا تۇراقتاندىرىپ قالدىرۋ ءۇشىن تاعى نە شارا جاساماق كەرەك؟ وسىعان وراي عىلىمي نەگىزى بار كوشەلى باعدارلاما جاسالعانى ءجون سياقتى. تەك ول جالعان ۇرانعا قۇرىلماي، جاس ماماننىڭ بارعان جەرىندە تەرەڭ تامىر جايۋىنا بارلىق جاعدايدى جاساۋى ءتيىس. ايتپەسە جەر- انا الدىندا ءبارىمىز دە بورىشتى بولىپ قالا بەرمەكپىز...

نۇرباي ەلمۇراتوۆ،

«ەگەمەن قازاقستان»