قىتاي قازاقتارىنىڭ قونىستانۋى مەن كوشى- قون جاعدايى
بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى. ەلىمىزدىڭ تاريح قويناۋىنا كەتكەن كەزەڭدەرىنە، قوعامدىق ومىرىنە قايتا ءۇڭىلۋ، سول ارقىلى جاس ۇرپاققا بۇگىنگى جارقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن سەزىندىرۋ، ماڭىزىن ۇعىندىرۋ، سونىمەن بىرگە قازىرگى اقپاراتتىق زاماندا قۇندى شىعارمالاردى ينتەرنەت «تىلىنە اۋدارىپ» وقىرمانىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ.
«.. .ۋاقىت قارقىنى زىمىران. كۇنى كەشە وتكەن سياقتى ۋاقيعالار بۇگىندە تاريح بەتتەرىنە اينالىپ تا ۇلگىردى. بۇل جاڭا مەملەكەت پەن جاڭا قوعامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ازاپتى تولعاققا تولى، سونىمەن بىرگە عالامات ءساتى ەدى. سول ءسات ءالى اياقتالعان جوق، ءبىراق ەڭ قيىن بەلەستەردەن اسا بىلدىك. ەڭ قيىن جىلدار ءدال ءقازىر ارتىمىزدا قالدى. سوندىقتان دا مەن ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىكتەي بەرەتىنىنە سەنەمىن.» (ن. نازاربايەۆ)
نازارلارىڭىزعا جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ ق ح ر- داعى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى تۋرالى ەگجەي- تەكجەيلى جازىلعان «قىتاي قازاقتارى» كىتابىن ۇسىنامىز.
***
بۇگىنگى قىتاي قازاقتارى مەكەندەپ وتىرعان بايتاق دالا ەجەلدەن- اق قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋ- تايپالاردىڭ اتا قونىسى. مۇنى قىتاي جازبالارىنىڭ قاي- قايسىسى دا تەرىستەمەيدى. "تاريحي جازبالار" مەن "حاننامادا" جازىلعان ءۇيسىن، قاڭلى، الان قازاقتىڭ بەلباسار اتا- باباسى ەسەپتەلەدى.
«سونىمەن بىرگە بايىرعى قازاق دالاسىنداعى ساق، يۇزى (ۇلى ءجۇز) ، سونداي- اق كەيىننەن قازاق دالاسىنا كوشىپ كەلگەن عۇن، سيانپي، جوجان (ا ۆ ا ر)، تۇركى، تەلە (تىرەك)، كەدەن، موڭعول سەكىلدى تايپالار دا ارت-ارتىنان قازاقتارمەن توعىسىپ، قازاقتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى"(1). اتالعان تايپالاردىڭ ارعى تاريحىنا كوز جىبەرسەك ولار بۇگىنگى قازاقتار وتىراقتانعان جالپاق دالانى عانا مەكەندەپ قالماي، ودان سىرتقى جەرلەرگە دە كەڭىنەن قونىستانعان.
قىتاي تاريحىن زەرتتەۋشى قازاق عالىمدارىنىڭ پايىمىنشا قىتايلارمەن قونىستاس، كورشىلەس وتىرعان تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ مادەنيەت ىزدەرىنەن قاراعاندا ولار وسىدان 3000-7000 -جىل ىلگەرى بۇگىنگى قىتايدىڭ ورتالىق ءوڭىرى مەن ورتا جازىق توڭىرەگىندە جاساعانى ءمالىم. «مادەنيەتتىك دەرەكتەردە قازاقتى قۇراعان ەسكى تايپالاردىڭ قازىرگى قىتاي جەرىنىڭ لياۋنيڭ، ىشكى موڭعول، حۋاڭحى بويى، چيلانشان باۋرايى، حشي كاريدورى (ءدالىزى-ج. ش) سياقتى جەرلەرگە دەيىن مەكەندەگەنى كورسەتىلىپ وتىر"(2). تاريحي دايەكتەمەلەر العا قويعان بۇل تۇجىرىمدار قازبالار مەن جارتاس سۋرەتتەرى ارقىلى ءوز دالەلدەرىن كورسەتىپ وتىرادى.
بۇگىنگى قىتايداعى قازاقتار قونىستانعان شىنجاڭ ءوڭىرىن ايتار بولساق ول قىتاي جازبالارىندا تاريحقا «باتىس ءوڭىر» دەگەن اتپەن قالعان. قىتاي حاندىقتارى مەن عۇنداردىڭ اراسىندا بولعان ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان تالاس - تارتىس پەن قانتوگىس ناتيجەسىندە قىتايلار ىرىقتى ورىنعا شىعىپ، عۇندار بىرتىندەپ باتىس وڭىرگە قاراي شەگىنەدى، ءارى بۇگىنگى دۇڭحۋاڭ جانە ىلە ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن تايپالارىمەن دە بەلگىلى قارىم- قاتىناستا بولادى.
قىتاي پاتشاسى حان ۋدي جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 138 -جىلى جاڭ چياندى باتىس وڭىرمەن بايلانىس جاساۋعا اتتاندىرادى. ءارى كوپ وتپەي قۇداندالىق بايلانىس ورناتادى. بۇل عۇندارعا اسا جاعىپ كەتپەيدى دە ولار حان ەلىنىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان قادامىن بارىنشا تەجەۋ ويىندا بولادى. سول سەبەپتى دە عۇندار مەن حان ارمياسى اراسىندا جانە عۇندار مەن ۇيسىندەر اراسىندا كوپتەگەن قاندى جورىقتار جاسالادى.
قىتاي جازبالارىندا باتىس ءوڭىر تۇرعىندارى نەگىزىنەن ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، چياڭدار، عۇندار، ديليڭدەر، تاعى باسقالار دەلىنەدى. ولار نەگىزىنەن ەگىنشىلىك جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. بۇگىنگى وڭتۇستىك شىنجاڭ ءوڭىرى ەگىنشىلىكتى كاسىپ ەتسە، باركولدى وزەك ەتكەن سولتۇستىك ايماقتار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ «كوشپەندى ەلدەر»اتالعان.
دەمەك، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 176-177 -جىلداردان باستاۋ الاتىن جازبا دەرەكتەر قازاقتى قۇراعان رۋ- تايپالاردىڭ سول داۋىرلەردە-اق بۇكىل قىتاي وڭىرىندە، جۇيەدەن شىنجاڭدا جاساعاندىعىن ايعاقتاپ وتىر .
تاريحتا «باتىس ءوڭىر»، بۇگىندەرى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى اتالىپ وتىرعان وسى بايتاق مەكەننىڭ تەرريتوريالىق جەر اۋماعى ءبىر ميلليون 600 مىڭ شارشى كيلومەتر. جالپى قىتاي جەر اۋماعىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن ۇستايدى. ونىڭ قۇرىلىقتىق شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 5600 كيلومەتر بولىپ، موڭعوليا، رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، اۋعانستان، پاكستان، ءۇندىستان سەكىلدى 8 مەملەكەتپەن شەكارالاسادى. شىنجاڭدا قازىر 2 ايماق دارەجەلى قالا، 7 ايماق، 5 اۆتونوميالى وبلىس، 20 اۋدان دارەجەلى قالا، 62 اۋدان، 6 اۆتونوميالى اۋدان، اسكەري ورىندى ءتۇيىن ەتىپ ءوندىرىس جانە قۇرىلىسپەن اينالىساتىن 14 ديۆيزيا (185 پولك) بار. 2000 -جىلى قىتايدىڭ ءوز ىشىندە جۇرگىزىلگەن ساناققا نەگىزدەلگەندە (14 ديۆيزيا، 185 پولكتاعى 2 ميلليون 453 مىڭ 600 ادام مۇنىڭ سىرتىندا -ج. ش) شىنجاڭداعى 47 ۇلتتىڭ جالپى جان سانى 19 ميلليون 250 مىڭ ادام بولعان. وعان ديۆيزيانى قوسساق، وندا جالپى حالىق سانى 21 ميلليون 703 مىڭ 600 ادام بولادى. مۇنىڭ 10 ميلليون 969 مىڭ ادامىن قىتايدان (حانزۋلاردان) باسقا ۇلتتار ۇستايدى ەكەن. شىنجاڭداعى قازاقتار نەگىزىنەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا شوعىرلى قونىستانعان. وندا شامامەن 4 ميلليون 83 مىڭ 300 حالىق تۇرادى(3) . ودان سىرت سانجى ءحۇيزۋ (دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبىلىسى، قۇمىل ايماعى، بوراتالا موڭعول اۆتونوميالى وبلىسى، ءۇرىمجى قالاسى اۋماعىنا وتىراقتانعان.
سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقتار مەكەندەنگەن ىلە، التاي، تارباعاتاي، باركول ءوڭىرىنىڭ ەجەلدەن قازاقتاردىڭ مەكەنى ەكەندىگى تۋرالى تاريحي جازىلىمدار كوپ كەزدەسەدى.
اتامەكەن - التاي
قىتاي جازبالارىنىڭ دەرەگىنە نەگىزدەلگەندە التاي تاۋى ءوڭىرى زامانىمىزدان بۇرىنعى 5-6 عاسىرلار شاماسىندا ساقتاردىڭ مەكەنى بولعان(4) . ال ەجەلگى گرەك اۆتورلارىنىڭ دەرەكتەمەلەرىندە ساقتاردىڭ ىشىندەگى ارمياسىپ تايپاسى يسسەدونداردىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس سولتۇستىك جاعىندا، التايدىڭ باتىسىنداعى سىلەمىنە دەيىنگى جەرلەردە تۇرعاندىعى ايتىلادى (5).
قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى قىتاي عالىمى سۋ بيحاي التاي وڭىرىندەگى ەجەلگى مولالارعا تالداۋ جاساي كەلىپ، ول وڭىردە جاساعان حالىقتار جانە ولاردىڭ وزگە وڭىرلەرمەن بولعان بايلانىسى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر ايتادى: "قاراسۋك داۋىرىنەن كەيىن التايداعى ۇلىستاردىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى كوپتەگەن جاقتاردان تاگار ۇلىستارىنىڭ احۋالىنا ۇقساپ كەتتى. نارىن وزەنىنىڭ باسىنداعى مانيم (مايەم) ساحاراسىنان بۇقتىرما وزەنىنىڭ اياعىنداعى سولونەچ - بەرك ماڭىنان، چەرنوۆايا قىستاعى ماڭىنان الىنعان قازبالاردىڭ ناتيجەلەرى بۇل ارالاردا التايدىڭ ءبىرشاما سوڭعى داۋىردەگى ايگىلى تاس وبالارىنان (قورىمدارىنان) سىرت، تاس پەن بالشىقتان جينالعان (قالانعان - ج. ش) وبالاردا بولعانىن سيپاتتادى. وبانىڭ استىنان اشىلعان ءتورت بۇرىش كوردىڭ شىعىستان باتىسقا ۇزىندىعى 2,05 مەتر، كەڭدىگى 1,5 مەتر، تەرەڭدىگى 2,75 مەتر. كوردەن مىناداي زاتتار شىقتى :
ۇزىن قايراق تاس، قۇستاسپەن نەمەسە شاعىلمەن ءتورت قىرى قىرلانعان، تەسىكتى تۇتقاسى بار، ءىلىپ بايلاۋعا بولادى. مۇنداي ۇزىن تاستار التاي مەن ورال وڭىرىندەگى سكيف - سارمات ءداۋىرى مولالارىنان وتە كوپ كەزىگەدى.
التاي تۇياقتى ەجەلگى مولالارىنان شىققان جۇگەن- اۋىزدىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ شىعىرىعى بار، ونىڭ تورتەۋىنىڭ تەمىردەن سوعىلعانىن، تەك بىرەۋىنىڭ عانا قولادان قۇيىلعانىن كورۋگە بولادى. بۇل ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى vعاسىردا جالپىلاسقان سكيف تەمىر اۋىزدىقتارىنا مۇلدە ۇقسامايدى. تەمىر اۋىزدىقتاردىڭ جاقتاۋى تۇگەل جالپاق، ەكى باسى سوم، ورتاسىندا ەكى تەسىگى بار، مانيمنىڭ (مايەمنىڭ) باستاپقى داۋرىندەگى ءۇش تەسىكتى اۋىزدىقتارىنا ۇقسايدى.
زامانىمىزدان بۇرىنعى V- Ⅲعاسىرلار ارالىعىندا التاي وڭىرىندە جارىققا شىققان جاڭا تۇرپاتتى قارۋ- جاراقتار ەنيسەي بويىنداعىلاردان بۇرىن پايدا بولدى، ونى قورىتۋ ونەرى دە ءبىرشاما تەز جاقسارىپ ، باتىستاعى سكيفتەر مەن يران - ساكالاردىڭ قارۋ جاراق جاساۋ ادىستەرىنە ۇقساپ كەتەدى. اسىرەسە مانيمنىڭ (مايەمنىڭ) باستاپقى ءداۋىرى مەن سوڭعى داۋىرىنە جاتاتىن مولالاردا ولىككە اتتى قوسا كومۋ باسىم ورىنعا ءوتتى. بۇل مينۋسينسكىدەگى تاگار قابىرلەرىنەن از ۇشىرايدى . بۇعان قاراعاندا سول زاماندا التاي وڭىرىندە سوعىستىڭ تولاسسىز تۋىلىپ تۇرعانىن، ونىڭ ستراتەگيالىق ورنىنىڭ ەنيسەي القابىنان الدەقايدا ماڭىزدى بولعانى اڭعارىلادى.
تۇياقتى 6-نومەرلى مولاسىنان قازىپ الىنعان مولا يەسىنىڭ سۇيەگىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلە وتىرىپ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ پالەوانتروپولوگى دەبەتس بىلاي دەيدى: "مۇنىسى قازاقتاردىڭ باس سۇيەگىنە ۇقسايدى، بۇل ەرتەدەگى سول زاماندا ء"بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى V- VI عاسىرلاردا شىعىس وڭتۇستىكتەگى ۇلىستاردان كەمىندە نەكەن- ساياق ادامدار التايعا كەلگەنىن تۇسىندىرەدى". مۇنان قازاقتاردىڭ ارعى اتا - بابالارىنىڭ سول زاماندا ىشكى قىتايدان التايعا ىلگەرىندى - كەيىندى بارا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى.
تاڭنۋ - ۋرانحاي وڭىرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋلەر ول اراداعىلاردىڭ التايلىقتارمەن ايقىن تۋىستىق قاتىناسى بار ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى IV- VI عاسىرلاردا ول ارادا دا سۇيەككە ات قوسىپ جەرلەۋ كوپ بولىپ، ولاردىڭ قابىرلەرىنەن تەمىر قۇرالدار ەداۋىر كوپ شىقتى، كوبى التايدىكىنە قاتتى ۇقسايدى. ماسەلەن، ۋسپەن قىستاعى ماڭىنداعى مولا مەن بەگال وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىنداعى مولالاردان شىققان ۇشقىر جەبەلەر، ۇلۇح - قوبى مولالارىنان شىققان قايراق تاستار مەن ايبالتا سابى شىعىرىعى، تۋران قىستاعى ماڭىنان شىققان بىرنەشە اتتىڭ ەر- تۇرماندارىنداعى شىعىرىقتى اۋىزدىقتار مەن بەدەرلەنىپ اشەكەيلەنگەن قابان تىستەرى سىقىلدى تەمىر، قولا بۇيىمداردىڭ ءبارى دە سوعان ەرەكشە ۇقسايدى. بۇعان التايلىقتار مەن تۋۆا وڭىرىندەگىلەردىڭ ەرتەدە قويۋ شارۋاشىلىق قاتىناستا بولعانىن، ونىڭ التايدان تۋۆا جەرىن باسىپ ءوتىپ، قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىنە باراتىن بايىرعى حان جولى بولعانىن بايقاۋعا بولادى"(6) . دەمەك، ءبىز بۇل دەرەكتەردەن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى VI- V عاسىرلاردا التاي تاۋى وڭىرىندە قازاقتى قۇراعان ەجەلگى تايپالاردىڭ بولعانىن ءارى ولاردىڭ باسقا وڭىرلەر مەن جۇيەدەن بۇگىنگى قىتايلار قونىستانعان ىشكى قىتاي وڭىرىمەن، قىتايلارمەن كورشىلىس وتىرعان تايپالارمەن بەلگىلى بارىس- كەلىستە بولعانىن كورە الامىز. قىتايدىڭ باتىس حان داۋىرىنە كەلگەندە عۇندار التاي دالاسىنا دەيىن قانات جايعان. عۇن ءتاڭىرقۇتىنىڭ بيلىك يەلەرى- اجىك، حاگات، تەزەك، حوحانشە، قاعيان سەكىلدى ءتاڭىرقۇتتار التاي دالاسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيلەپ تۇرعان . ال وسىدان كەيىنگى كەزەڭدەردە ءبىر مەزەت باتىس تۇرىكتەر، قارلۇقتار داۋرەندەگەن. شىڭعىسحاننىڭ قاندى جورىعىنا دەيىن التاي تاۋىنىڭ نەگىزگى يەلەرى كەرەي، نايمان تايپالارى بولعان (7) . تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م. ورازباي "كەرەي مەملەكەتى" اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: "كەرەيلەر دەپ اتالعان قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋلار بىرلەستىگى، وتە ەرتەدەن ءىرى رۋلار بىرلەستىگى رەتىندە قارالادى. ولار جونىندە جازىلعان تاريحي جازبا دەرەك وتە كوپ... تاريحي دەرەكتەردىڭ كوبى، وسى كەرەي ەلىنىڭ تاريحي مەكەنىن، دالىرەك ايتقاندا، ولاردىڭ تەرريتورياسىن بايكالدىڭ باتىسىنان باستاپ، التاي تاۋلارىنىڭ شىعىس سىلەمىنە دەيىنگى اۋماقتا دەپ بەلگىلەپ كورسەتكەن"(8) . ەندى ءبىر ايتا كەتەرلىگى شىڭعىسحان زامانىندا اتالعان قازاق تايپالارى ەشقايدا بوسىپ كەتپەگەن نەمەسە قۇرىپ جوعالماعان. قايتا وزگە تايپالاردىڭ قازاقتانۋىنا بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتكەن.
شىڭعىسحاننىڭ جاۋلاۋىنا بايلانىستى التاي ءوڭىرى ونىڭ ءۇشىنشى ۇلى وگەدەيدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ، كەيىننەن ويرات تايپالارىنىڭ يەلىگىنە وتكەن. ويراتتار دوربەد، جوڭعار، تورعاۋىت، حوشۋد سەكىلدى تايپالاردى ءوز ىشىنە العان. تەك 1770 -جىلداردان باستاپ قازاقتار اتامەكەنى بولعان التايعا قايتادان ورالا باستاعان. جوڭعارلاردىڭ جويىلۋىن وراي دەپ بىلگەن چيڭ پاتشالىعى 1755 -جىلداردان باستاپ جوڭعارلاردان بوساپ قالعان التاي- تارباعاتاي وڭىرلەرىنە رەسمي قاراۋىلدار تۇرعىزا باستاعان. ]1761 -جىلى چيڭ پاتشالىعى قوبداعا اقىلشى ءۋازىرىن قويىپ، التاي تاۋىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىن جانە مونعول ءۇستىرتىنىڭ باتىس بولەگىن، وسى كۇنگى التاي ايماعىنىڭ كوپ بولەگىن قامتىعان كەڭ القاپتى باسقاردى"(9) . 1904 -جىلدان باستاپ تىكەلەي باسقاراتىن اكىمشىلىك جۇيە تىكتەپ، قوبدا مەن التاي ءبولىپ باسقارىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، التاي ايماعىنىڭ نەگىزى قالانا باستادى. 1906 -جىلعا كەلگەندە التاي ايماعى قۇرىلدى. شىڭ سىساي داۋىرىندە (شىڭ سىساي 1933-1944 -جىلدار ارالىعىندا شىنجاڭدا بيلىك جۇرگىزدى) ، ياعني 1933 -جىلى التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنە وزگەرتىلىپ، اكىمشىلىك باستىعى تاعايىندالدى. 1945 -جىلى التاي گومينداڭشىل قارا قىتايلاردان ازات ەتىلدى. 1949 -جىلدان كەيىن قىزىل كوممۋنيستەردىڭ باسقارۋىنا ءوتتى.
التاي ايماعى قىتاي ەلىنىڭ باتىس سولتۇستىگىنە ورنالاسقان. موڭعوليا، رەسەي، قازاقستان ەلدەرىمەن شەكارالاسادى. "التاي تاۋى" كونە تۇرىك جانە موڭعول تىلدەرىندە "التىن تاۋ" دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان التىن بايلىعى ءبىرشاما مول. ەرتىس وزەنىن وزەك ەتكەن ۇلكەندى- كىشىلى 56 وزەنى، ۇلىڭگىر، قاناس، تاڭبالى سەكىلدى كولدەرى بار.
التاي ايماعىنا قاراستى التى اۋدان، ءبىر قالا بار. ولار: التاي قالاسى، شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، بۋىرشىن، قابا، جەمەنەي اۋداندارى. مۇنان سىرت التاي ايماعىندا اۋىل شارۋاشىلىق 10-ديۆيزياسى جانە وعان قاراستى اسكەري پولكتار مەن مەملەكەتتىك كەن، ورمان باسقارۋ ورىندارى تۇرادى. التاي ايماعىنىڭ جالپى جەر اۋماعى 117 مىڭ 700 شارشى كيلومەتر. 2003 -جىلعى دەرەك بويىنشا ايماققا قاراستى تۇرعىنداردىڭ جان سانى 612 مىڭ 600 ادام. بۇل 1949 -جىلعى قازاقتار 89 پايىزىن ۇستايتىن 56 مىڭ 211 ادامنان 11 ەسە كوپ بولعانىمەن، قازىرگى قازاقتاردىڭ سانى جالپى سانىنىڭ 45 پايىزىن قۇرايدى دەگەندى بىلدىرەدى.
باي ايماق - تارباعاتاي
تارباعاتاي تاۋلارى التايمەن قاناتتاس جاتقاندىقتان تاريحتاعى ورىنى جاعىنان دا كوپ ۇقساستىقتارعا يە.
بۇل ءوڭىردى دە ءبىر مەزەت ساقتار، باتىس تۇرىكتەر، عۇندار ىلگەرىندى- كەيىندى مەكەندەگەن. تارباعاتاي تاۋىنىڭ باتىس سولتۇستىك سىلەمىندەگى شىلىكتى جازىعىنان تابىلعان ساق تايپاسىنىڭ ەجەلگى زيراتى سونىڭ ءبىر ايعاعى.
ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرى مەن جارتاس سۋرەتتەرىنەن "قوبىقسارىدان تارباعاتاي، بارلىق تاۋىنا دەيىنگى جاسىل جازيرا، دارقان دالا ەجەلگى كوشپەندى مالشىلار قاجىرلى ەڭبەگى، مول پاراساتى ارقىلى مالدىڭ اسىل تۇقىمىن كوپتەپ جەتىلدىرگەنىن كورۋگە بولادى. ەمىل وزەنىنىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندەگى تارباعاتاي، بارلىق، جايىر، ورقاشار تاۋلارىنان ءبىرسىپىرا تاڭبالى تاستار كەزىكتى. شاعانتوعاي اۋدانى بارلىق تاۋىنىڭ بارداقۇل دەگەن جەرىندەگى جۇزدەگەن جارتاس سۋرەتتەرىنەن سيىر، جىلقى، بۇعى، تاۋەشكى، تۇيە، يت، اڭشى، تاعى وسى سەكىلدىلەردى كورۋگە بولادى"(10) . ەندەشە كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى تۇرمىسىن نەگىز ەتكەن اتا- بابالارىمىزدىڭ ءىزى تارباعاتاي توسىنەن دە اپ- ايقىن كورىنەدى .
1977 -جىلى تايۆاندا باسىلىپ شىققان تسىحاي (ءسوز تەڭىزى) دەگەن كىتاپتىڭ 802 بەتىندە نايماندار تۋرالى ايتا كەلىپ: "...وسى اتالعان رۋ تاريحتاعى اسا گۇلدەنىپ، داۋرەندەگەن كەزدە، قازىرگى شىنجاڭعا قارايتىن تارباعاتاي وڭىرىندە جاساقتى حان دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان كوسەمدەرىنىڭ باستاۋىندا سول جەردە حاندىق قۇرعان. ال كەيىن كەلە سولاردىڭ جالعاسى رەتىندە تايان حاندىق قۇردى" دەيدى.
اتامەكەنى تارباعاتايدان سىر بويىنا دەيىن بوسقان نايمان، كەرەي تايپالارى 1760-1770 -جىلدارعا كەلگەندە بايىرعى جۇرتىنا قايتادان باۋىر باستى. ءارى وسىدان بۇرىن جاساپ كەلگەن ويرات تايپاسىنىڭ تورعاۋىت رۋىمەن قاناتتاس، كورشىلەس وتىردى. بۇگىندە قوبىقسارى اتالاتىن مونعول اۆتونوميالى اۋدانىندا تورعاۋىتتار مەكەندەيدى.
جوڭعارلار تىنىشتانعاننان كەيىن 1766 -جىلى چيڭ پاتشالىعىنىڭ ۇرجارعا جىبەرگەن بيلىك جۇرگىزۋشى اقىلشى ءۋازىرى اگۋي ەجەلدەن قازاق تايپالارىنىڭ ورتالىق ءوڭىرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن قازىرگى شاۋەشەك قالاسى تۇرعان جەرگە جامبىل سوقتىرىپ، بۇتحانا سالدىرادى. كەيىن كەلە بۇل قىتاي جامبىلى نەمەسە ەسكى جامبىل اتالدى (11).
1758 -جىلداردان باستالعان قازاق- قىتاي ساۋداسىنىڭ دامۋى ءۇشىن ۇرىمجىدەن قالسا نەگىزگى ورتالىقتىڭ ءبىرى شاۋەشەك قالاسى بولدى. بۇل تۋرالى قىتاي جازبالارىندا بىلاي دەلىنەدى: "ۇرىمجىدەن گورى قازاق وڭىرىنە تارباعاتاي جاقىن ەدى. چيانلۇڭنىڭ 23 -جىلى ( 1758 -جىلى) تارباعاتايعا اسكەر تۇرعىزىلعاننان كەيىن، قازاقتار وزدەرىنە جاقىن تارباعاتايدا ساۋدا جاساسۋدى تالاپ ەتتى. تاريحي دەرەكتەردە "تارباعاتايدا اسكەر تۇرعىزىلعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ ۇرىمجىگە كەلىپ ساۋدا ىستەگىسى كەلمەيتىن بولدى" دەپ جازىلعان. ءسويتىپ، چيڭ ۇكىمەتى چيانلۇڭنىڭ 24 -جىلى ( 1759 -جىلى) تارباعاتايدى دا ۇكىمەت ساۋداسى جۇرگىزىلەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى" (12).
تارباعاتايدىڭ مايلى- جايىر وڭىرىمەن قولتىقتاسىپ جاتقان قارامايلى مۇناي الابى ق ح ر بويىنشا مۇناي مەن گازدىڭ ەڭ باي قامباسىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا مەملەكەت ونى تارباعاتاي اكىمشىلىگىنە قاراتپاي ءوز قاراۋىنا الىپ، ورتالىعىن قارامايلى قالاسى ەتىپ قۇرعان. قالادا 300 مىڭ ادام تۇرادى. مايتاۋ مۇناي- حيميا سەرىكتەستىگى، قارامايلى مۇناي- حيميا بولىمشە سەرىكتەستىگى سەكىلدى ءىرى ءوندىرىس ورىندارى قارامايلى- مايتاۋ ءوڭىرىن شيكىزات ەتەتىن 200 تۇردەن استام ءونىم وندىرەدى. قارامايلى وڭىرىنەن مۇناي- گاز بايلىعىنان قالسا اسفالت، اسفالت قۇم، كومىر، تۇز، گيپس، ءارتۇرلى حرۋستالدار شىعادى. دالاسىندا اقبوكەن، قۇلان، قويان- تۇلكى سەكىلدى اڭدارى بار. تارباعاتاي ءسوزىنىڭ "سۋىرلى" دەگەن موڭعول سوزىنەن كەلىپ شىققانىنا سەنسەك، تارباعاتاي- التاي وڭىرىنەن اۋىپ بارا جاتقان موڭعولداردىڭ :
تاربىعاسى (سۋىرى) سيىرداي،
تاس باستاۋى قىمىزداي.
ساراناسى جۇرەكتەي،
سارىمساعى بىلەكتەي،
قايران جەرىم قالدىڭ با!؟ -
دەپ جىلاعانى ەسكە تۇسەدى.
تارباعاتاي ايماعىنا شاۋەشەك جانە شيحۋ قالاسى، ساۋان، تولى، شاعانتوعاي، ءدوربىلجىن اۋداندارى مەن قوبىقسارى موڭعول اۆتونوميالى اۋدانى قارايدى. 2003 -جىلدىڭ سوڭىنداعى قىتاي ساناعى بويىنشا بۇكىل ايماقتاعى تۇرعىندار سانى 953 مىڭ 400 ادام بولعان.
جەر جانناتى - ىلە
تاريحي جازبالاردا ىلە ءوڭىرى ەجەلدىڭ ەجەلىنەن ۇلى ءجۇز - ءۇيسىن تايپاسىنىڭ جەرى دەگەن دەرەكتەر كوپ ايتىلادى.
"ۇلى جۇزدەر زامانىمىزدان بۇرىنعى Ⅲ عاسىردا دۋنحۋاڭ مەن چيلان تاۋى ارالىعىن قونىستانعان، بۇلار ءوز كەزدەرىندە عۇنداردىڭ باتىس جاعىنداعى ءىرى ەل ەدى.
عۇنداردىڭ ءۇرتىس- ۇداي جاساعان شابۋىلىنان ۇرىككەن ۇلى ءجۇز تايپالارى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى مەكەنىن تاستاپ، ىلە وزەنىنىڭ القابىنا قونىس اۋدارادى. بۇدان بۇرىن ىلە وزەنى القابى ساق تايپالارىنىڭ مەكەنى ەدى، قونىس اۋدارىپ كەلگەن ۇلى جۇزدەر ساق تايپالارىنا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ حانىن قۋالاپ جىبەرىپ ەلى مەن جەرىن باسىپ الدى. بۇل جونىندە "حان پاتشالىعى تاريحىندا" بىلاي دەپ جازىلدى: " عۇنداردان جەڭىلىپ باتىسقا اۋعان ۇلى جۇزدەر ساقتاردىڭ حانىنا شابۋىل جاسادى، ساقتاردىڭ حانى وڭتۇستىككە قاشىپ كەتتى. ۇلى جۇزدەر ولاردىڭ جەرىن يەمدەنىپ الدى". ۇلى جۇزدەر باتىسقا قاراي اۋعاندا، ولاردىڭ كوشە الماي قالعان ءبىر بولەگى نانشان تاۋىنا شەگىنىپ، ول جەردەگى تايپالارمەن ارالاسىپ كەتتى دە "كىشى جۇزدەر " دەپ اتالدى. ۇلى جۇزدەردىڭ ىلە وزەنى الابىنا اۋىپ كەلۋى زامانىمىزدان بۇرىنعى 174, 160 -جىلدار ارالىعىندا بولعان وقيعا دەپ ۇيعارىلادى. ءبىراق قاي جىلى كوشىپ كەلگەنى جونىندە ناقتىلى دەرەك جوق.
بۇرىن ۇلى جۇزدەر چيلان تاۋى مەن دۇڭحۋاڭ ارالىعىندا تۇرعان كەزدە، ءۇيسىن ۇلىسى دا وسى وڭىردە ولارمەن قاناتتاس جاساعان ەدى. ۇلى جۇزدەر ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارعان سوڭ، ءۇيسىن ۇلىسى عۇنداردىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ كۇشەيە باستادى، عۇندار ولاردى اسكەري كۇش رەتىندە پايدالانىپ، سوعىس جورىقتارىنا جۇمساپ وتىردى. اقىرىندا ۇيسىندەر عۇنداردىڭ كومەگىمەن ۇلى جۇزدەرگە شابۋىل جاساپ، ولاردى باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ جىبەردى دە، ىلە وزەنى القابى مەن ىستىقكول الابىنداعى قۇنارلى قونىسقا كەلىپ ورنىقتى. ۇلى جۇزدەردىڭ كوشىپ كەتە الماعاندارى وسى وڭىردە قالىپ، ۇيسىندەرگە قوسىلدى. تەگىندە ۇيسىندەر شاعىن ەل ەدى، ىلە وزەنى الابىنا اۋىسقاننان كەيىن تەز دامىپ "12 مىڭ ءتۇتىن، 630 مىڭ ادام، 188 مىڭ 800 اسكەرى بار" ءىرى ەلگە اينالدى. وسى وڭىردە وتىرىپ قالعان ساق تايپالارى مەن ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ توعىسۋى ۇيسىندەردى وسىنداي ءىرى ەلگە اينالدىردى.. .
قازاقتىڭ بايىرعى اڭىز- شەجىرەلەرى مەن جازبا ادەبيەتتە "ءۇيسىن" دەگەن اتاۋ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا - تار ماعىنادا جانە كەڭ ماعىنادا قولدانىلادى. تار ماعىناسىنداعى "ءۇيسىن" - قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى، ال كەڭ ماعىناداعى "ءۇيسىن" - ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن جانە وڭتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ جالپى اتى. بۇلار ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن. ىلە ايماعىنداعى البان، سۋان، جالايىر تايپالارى وسى ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ تارماقتارى (13).
ال، "حان داۋىرىندەگى ۇيسىندەر تۋرالى ءبىرقانشا ماسەلەلەر" دەگەن ەڭبەكتە: "عۇنداردىڭ اسپان ءتاڭىر قۇتى كەزىندە (ب. ز. ب. 171-161 ج. ج. ) ۇيسىندەر عۇنداردىڭ كومەگىندە ەل- جۇرتىمەن باتىس جاققا قاراي كوشىپ، ۇلى جۇزدەرگە شابۋىل جاسايدى. ۇلى ءجۇز تايپالارى ەرىكسىز تۇردە وڭتۇستىككە اۋا كوشەدى. ءسويتىپ، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسىندا كەڭ بايتاق ءوڭىردى ۇيسىندەر يەمدەنىپ الدى" دەپ جازعان.
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا قاراعاندا ۇلى ءجۇز تايپاسىنىڭ باسىم بولىگى ءۇيسىن تايپاسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. ءسويتىپ، ولار نەگىزىنەن بۇگىنگى جەتىسۋ جانە ىلە ءوڭىرىن مەكەندەگەن.
باتىس حان پاتشالىعى تۇسىندا ۇيسىندەر دە قالالاردا تۇردى. حان پاتشالىعىنىڭ شي جۋن، جيە يۋ حانشالارى ءۇيسىن حانىنا ۇزاتىلا بارعاندا كوپتەگەن شەبەرلەردى ەرتە باردى. "حانناما. باتىس ءوڭىر شەجىرەسىندە": "حانشا ءۇيسىن ەلىنە بارعان سوڭ وزىنە ارناپ ساراي سالدىردى" دەپ جازىلعان.
دەمەك، ىلە ءوڭىرىنىڭ قالا ىرگەسىنىڭ قالانۋ تاريحى دا تىم ۇزاقتا دەگەن ءسوز. شوقان ءۋاليحانوۆ جازبالارىندا دا ىستىقكولدىڭ شىعىس وڭىرىندە ەجەلگى قالا جۇرتىنىڭ تابىلعانىن ايتادى .
ىلە وڭىرىنەن تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىنەن ءۇيسىن سەكىلدى ەجەلگى تايپالاردىڭ نانىم- سەنىمى مەن تۇرمىس- تىرشىلىك جاعدايىن كورۋگە بولادى. ونىڭ باستىلارى، ىلە ايماعىنىڭ قورعاس اۋدانىنداعى تاقىرساي، نىلقى اۋدانىنىڭ قىزىلنۇر ەلدى مەكەنىنە قاراستى ءدوڭ، تەكەس اۋدانىنىڭ شىعىس جاعىنداعى 16 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى تاڭبالى شوقتاس سەكىلدى اتا- بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى قونىسىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى. ودان باسقا دا كوپتەگەن تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەر بار. ەجەلگى قالا جۇرتتارىنان شات، كۇنگۇت، المالى، قاينۇق سەكىلدى قالالاردىڭ ورنى جانە ساق، ءۇيسىن زيراتتارى، تۇرىك زامانىنان قالعان تاس مۇسىندەر، ۋايىس حان مازارى، توعىلىق تەمىر حان مازارى سياقتىلار بار.
قىتاي تاريحي دەرەكتەرى بويىنشا قاراعاندا ىلە شەكارالىق ماڭىزدى ايماق رەتىندە قارالىپ كەلگەن. جاڭ شياننىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان ساپارىنان كەيىن ۇلى ءجۇز - ۇيسىندەرمەن تىعىز بايلانىستار جاساي باستاعان قىتاي حاندىقتارى ونى ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەدى. اسىرەسە، چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنە كەلگەندە شىنجاڭداعى ۇستەمدىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ىلەنى جانە باسقا دا وڭىرلەردى باسقاراتىن ارنايى گەنەرالدار تاعايىندادى. ىلە گەنەرالى تۇتاس شىنجاڭدى باسقاراتىن اسكەري اكىمشىلىككە تىكەلەي ارالاستى.
جوڭعارلار تىنىشتالعان 1760 -جىلداردان كەيىن بۇل وڭىرگە قىتاي بيلەۋشىلەرى رەسمي تۇردە ۇستەمدىك ەتە باستادى. چيانلۋڭنىڭ 25 -جىلى (1760 -جىلى) چيڭ ۇكىمەتى ىلەدە تىڭ اشۋعا ات جانە ەگىس كولىگى قاجەت بولعاندىقتان، چيڭ ۇكىمەتى ىلەنى دە ۇكىمەت ساۋداسى جۇرگىزىلەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ىلە توڭىرەگىنە قازاقتار كەلە باستاعاندىقتان ساۋدا جاساۋ قولايلىعى ودان ارى ارتا ءتۇستى. 1762 -جىلى چيانلۋڭ پاتشا ارنايى جارلىق ءتۇسىرىپ ىلەنى - شىنجاڭنىڭ ورتالىعى ساناۋدى قاداعالادى. سول جىلداردان باستاپ قازىرگى قۇلجا قالاسى تۇرعان جەردە قامالدار سالىنا باستادى. ХVІІІ عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنان باستاپ ءبىر مەزەت اتامەكەننەن اۋىپ كەتكەن قازاقتار وزدەرىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا قايتادان ورالدى .
1888 -جىلى ىلە- تارباعاتاي ايماعى قۇرىلسا، 1917 -جىلعا كەلگەندە ىلە ايىرىم ايماق بولىپ قۇرىلدى (14).
قازىر بۇرىنعى ىلە ايماعىن قۇرامىنا العان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى. وعان التاي، تارباعاتاي ايماقتارى قاراۋمەن بىرگە قۇلجا قالاسى، كۇيتۇن قالاسى، كۇنەس، تەكەس، موڭعولكۇرە، قۇلجا، توعىزتاراۋ، نىلقى، شاپشال اۋداندارى قارايدى. 2003 -جىلى الىنعان ساناق بويىنشا بۇكىل وبلىستىڭ جان سانى 4 ميلليون 300 ادام بولعان.
كورىكتى بارىس كولى - باركول
باركول قىتاي جىلنامالارىندا "بارىس سازى"، "بارىس كولى" دەپ اتالادى. بۇل كونە تۇرىكتەر زامانىنان قالعان ءسوز بولىپ، كەيىننەن باركول اتانعان(15). سوڭعى حان پاتشالىعىنىڭ دەرەگىندە: "ءتاڭىر تاۋدىڭ باتىس اڭعارىنا ىرگە تەپكەن پۋلي (باركول) بەكتىگىندە 800 دەن استام ءتۇتىن، 2 مىڭنان استام ادام، 700 شەرىك بار. ونداعىلار كىلەڭ كيىز ۇيدە كۇنەلتىپ، ءشوپ قۋالاپ، سۋ جاعالاپ جۇرەتىن ءتورت تۇلىگى ساي جاندار ەكەن..." دەلىنگەن. باركول اۋدانىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى شامامەن التى كيلومەتر قاشىقتىقتاعى لانجوۋۋانزى دەگەن جەردەن تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىندەگى ءتورت اربانىڭ سۋرەتىنە جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسى ونى ساق زامانىنا تەليدى.
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا بۇل وڭىردە عۇندار، تۇرىكتەر، ۇيسىندەر، موڭعولدار جانە قازاقتى قۇراعان باسقا دا رۋ- تايپالاردىڭ الما- كەزەك جاساعاندىعى ءمالىم. جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 74-86 -جىلدارى شاماسىندا باركول عۇنداردىڭ وڭ قاناتىنىڭ ساياسي ورتالىعى بولعان.
576 -جىلى قاناتىن كەڭگە جايعان تۇرىك قاعاناتى باركولگە دەيىن ىرگە تەپكەن. 744 -جىلى ءبىر مەزەت ۇيعىرلار داۋرەندەپ، ۇيعىر حاندىعىن قۇرىپ، بارىسكولدى وزىنە قاراتقان. شىڭعىسحان زامانىنا كەلگەندە بارىسكول "باركول" دەپ وزگەرتىلدى. ۇيعىر حاندىعى تۇرعان ءوڭىر بەسبالىق دەپ وزگەرتىلگەندە باركول سوعان قاراستى ەل بولدى. 1438 -جىلى ويراتتاردىڭ يەلىگىنە وتسە، ХVІІ عاسىردىڭ باسىندا جوڭعارلارعا تاۋەلدى بولدى.
چيڭ پاتشالىعى جوڭعارلاردى الاستاعان تۇستا باركول مەن قوبدانى وزىنە ماڭىزدى اسكەري شەپ رەتىندە پايدالانعان. ءارى 1731 -جىلى قازىرگى باركول قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان. 1882 -جىلى "جينشي (باركول) - ديحۋا (ءۇرىمجى) ايماعى" دەپ وزگەرتىلگەن. وسى جىلداردان باستاپ قازاقتار وزدەرىنىڭ اتامەكەنى بولعان باركولگە ورالا باستادى (16).
باركول قازاقتارىنىڭ ءبىر ءبولىمى كەيىننەن گانسۋگە جانە چيڭحاي جەرىنە قونىس اۋداردى. الدى قاندىبالاق جىلداردىڭ الاساپىرانى تۇسىندا شەتەلگە دەيىن بوسىپ كەتتى .
1954 -جىلى جينشي اۋدانى "باركول اۋدانى" بولىپ وزگەرتىلدى. سول جىلى 30 قىركۇيەكتە باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلىپ، ول قۇمىل ايماعىنا قاراستى بولدى. بۇگىن دە قۇمىل ايماعىنىڭ "باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى" دەپ اتالادى. باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا 4 قالاشىق، 8 اۋىل قارايدى. اۋداننىڭ جالپى جەر كولەمى 36 مىڭ 947 شارشى كيلومەتر، تۇرعىندارى 100 مىڭنان استام.
قىتاي قازاقتارىنىڭ قونىس تانۋى مەن كوشى- قون جاعدايى
قىتايداعى قازاقتار ش ۇ ا ر- دىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا (ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى ءوز ىشىنە الادى)، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇرادى. ءبىر ءبولىمى ءۇرىمجى، شىحىزى، قارامايلى قالالارىندا جانە سانجى حۋيزۋ (دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ، ميشۋان، سانجى، قۇتىبي، ماناس اۋداندارىندا تۇرادى. بۇدان باسقا، شىنجاڭمەن شەكارالاس چيڭحاي ولكەسىنىڭ حايشي موڭعول- تيبەت قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا (كوبى شىنجاڭعا قايتىپ كەلدى) ، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇرادى.
قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماندا قىتايدىڭ باتىس ءوڭىرىن، التاي، تيانشان تاۋلارى مەن جوڭعار ويپاتىن، جەتىسۋ ءوڭىرى مەن سىرداريا الابىن جانە دەشتى قىپشاق دالاسىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، الان، قيماق - قىپشاق، دۋلات، تۇركەش، قارلىق، وعىز، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، جالايىر، الشىن ت. ب. دا تايپالاردىڭ تۇقىمى ەكەنىن ەسكەرسەك، وسىناۋ جالپاق جاھاننىڭ توسىندە كوشىپ- قونىپ جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە، شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى داۋىرىندە تورعايداي توزعان قازاق حالقى ءوزىنىڭ اتامەكەنى بولعان قاسيەتتى كۇل توككەن جەرىنەن جىراققا بوسىپ كەتكەن قاندى كوشتىڭ كۋاسى بولعانى دا شىن .
قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كەرەيلەر، نايماندار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، مەركىتتەر، دۋلاتتار، قىپشاقتار، قاڭلىلار.. . ءوز الدارىنا حاندىق قۇرعان دەربەس مەملەكەتتەر بولاتىن .
كەرەي، نايمان سىقىلدى ەجەلگى تايپالاردىڭ ءحىى- ⅩⅢعاسىرداعى مەكەنى - بەس وزەن (ورحون، ەنيسەي، كەرلين، تامىر، تۋلا) اڭعارلارىن وزەك ەتكەن بۇگىنگى موڭعوليانىڭ قىتايمەن جالعاسقان ايماعىنداعى اسقار تاۋلار مەن اساۋ وزەندى بايتاق دالا ەدى.
"راشيد- اد- ديننىڭ مالىمەتى بويىنشا، الكەي مارعۇلان كەرەيلەردىڭ قىستاۋلارى التاي مەن قاڭقۋي (حانحاي) تاۋىنىڭ ىشىندە بولعانىن، ولاردىڭ ەڭ اتاقتىلارى - ورەن- قورىق، ءتۇس، قۇلاسىن، وتەگەن، قۇباقيا ەكەنىن؛ اتاقتى وڭ حاننىڭ (شىن اتى تۇعىرىل، ماركوزدىڭ نەمەرەسى ) ورتالىق قالاسى يساق موڭعول التايىندا بولعانىن جازادى. تاعى ءبىر استاناسى بورسىقاتار وزەنى بويىنداعى قارا- قوتو. رەسەي عالىمى ب. كوزلوۆ وسى قالانىڭ ورنىن تاۋىپ زەرتتەگەن. كەرەيلەردەن قالعان ورحون جازۋى بار قۇلپىتاس بيۋك- تۋران وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. وعان "التىن ىلگەكتى كىسەنى بەلىمە بۋىندىم" دەپ جازىلعان .
الكەي مارعۇلان جازعان كەرەي، نايمانداردان قالعان قۇلپىتاستار ولاردىڭ تۇركى تايپالارى ەكەنىن داۋسىز دالەلدەيدى.
راشيد- اد- دين مەن ماركو پولونىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە ۋاقتار، قوڭىراتتار وڭ حانعا باعىناتىن" (17).
قازاق حالقىنىڭ شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنا قارسى 20 جىلدىق قاجىرلى كۇرەسى جەڭىلىسپەن اياقتادى. ەلى مەن جەرىن قورعاۋ ءۇشىن شاپقىنشىلىققا قارسى كۇرەسكەن توقتابەك، بۇيرىق، تۇعىرىل، تايان، كۇشىلۇكتەر قان مايداندا قازا تاپتى. شىڭعىسحان ولاردىڭ الاۋىزدىعى مەن بىتىراندىلىعىنان پايدالانىپ جەكە- جەكە تالقاندادى. ول قارسىلاسقاندارعا ساداق، تىزە بۇككەندەرگە تاباق تارتتى. ءۇيسىن قارت پەن كوكشە باقسىعا توردەن ورىن بەردى. جالايىر تايپاسىنان شىققان مۇقالىنى گوۋاڭ ( مەملەكەت ءامىرى) ەتىپ تاعايىندادى. 1204 -جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن نايمان حاندىعىنىڭ باس ءۋازىرى تاتونعانى حاتشىلىق قىزمەتىنە پايدالانىپ، نايمانداردىڭ ەل باسقارۋ ەرەجەسىن، جازۋ مادەنيەتىن - بۇدان بۇرىن نايمان، كەرەي، مەركىتتەر قولدانىپ كەلگەن كونە ۇيعىر جازۋىن قابىلدادى.
شىڭعىسحان اسكەرلەرى جەتىسۋعا كەلگەندە ءوز ەركىمەن ەل بولعان قارلىق ارىستان حانعا ( بالقاش كولىنىڭ جاعاسىنداعى قيالىق قالاسىن بيلەگەن) شىڭعىسحان ءوز قىزى القابيكەنى اتاستىردى. ىلە القابىنداعى المالىق قالاسىندا تۇرىپ جەتىسۋدى بيلەگەن قاڭلى تايپاسىنىڭ ۇلىس بەگى تۇعىرىل مەن ونىڭ بالاسى سۇناقتەگىن وزدەرىنىڭ بارلىق اسكەرىمەن شىڭعىسحانعا قوسىلعاندا، شىڭعىسحان جوشىنىڭ ۇلكەن قىزى - بيكەنى سۇناق حانعا تەگىنگە قوستى(18) . شاعاتاي حان جوڭعاريانى مەكەندەگەن دۋلات تايپاسىنىڭ باسشىسى ورتوبەگە ء(امىر بولاتشىنىڭ اتاسى) ءوز ەركىمەن ەل بولىپ ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن "ماڭعىلاي سۇبە" ءوڭىرىن يەلىككە بەردى. ءسويتىپ، جوڭعاريا مەن جەتىسۋ ءوڭىرى شىڭعىسحان پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. قازاق تايپالارى بۇدان بىلايعى جەردە شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىنا قوسىلىپ، اسكەري كۇشكە اينالدى.
شىڭعىسحان 1220 -جىلى وتىراردى ويراندادى.
"شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى باستاعان قول سىعاناق، ساۋران، بارشىنكەنت، جەنت، ۇزكەنت قالالارىن الدى. سىرداريا جاعاسىنداعى قالالاردىڭ الىنۋى ماۋرانناحرعا شابۋىل جاساۋعا جول اشتى.
وتىرار قالاسى الىنعاننان كەيىن شاعاتاي مەن وگەدەي باستاعان قول شىڭعىسحاننىڭ ءوزى باستاعان قولعا قوسىلىپ جورىققا شىعىپ، بۇحارا مەن سامارحاندى باعىندىردى. شىڭعىسحان باستاعان قالىڭ قول 1220 -جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن ورتا ازيانىڭ امۋداريا جاعالاۋىنا دەيىنگى بارلىق تەرريتوريانى الىپ بولدى.
1221 - 1220 -جىلداردىڭ قىسىندا حورەزمدى جاۋلاپ الدى. حورەزم شاھى مۇحاممەت قاشىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ ءبىر ارالىنا بارىپ ءولدى. وسىدان سوڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ اياقتالدى دا، بۇل ارادا سوعىس قيمىلدارى توقتادى .
1221 -جىلدىڭ كوكتەمىندە سوعىس قيمىلدارى قوراسان، اۋعانستان جانە سولتۇستىك ءۇندىستان تەرريتورياسىنا ويىستى. بۇل وڭىردە ۇزدىكسىز قارسىلىق كورسەتكەن جالاليدەندى (حورەزم شاھى مۇحاممەتتىڭ بالاسى) ءۇندى وزەنىنە دەيىن قۋالاپ بارىپ، 1221 -جىلى 24 -قاراشادا تالقاندادى. شىڭعىسحاننىڭ قولباسىلارى جەبە نويان مەن سۇبەدەي باتىر باستاعان 30 مىڭ اسكەر يراننىڭ وڭتۇستىگىن باسىپ ءوتىپ، 1220 -جىلى كاۆكاز تاۋلارىنا بارىپ گرۋزيندەر مەن ازەربايجانداردىڭ ءبىر بولەگىن ويرانداپ، كاسپييدىڭ جاعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، الانداردىڭ جەرىنە جەتىپ (1222 -جىلى) ولاردى تالقاندادى. ودان قىپشاق دالاسىنا شىعىپ، قىپشاق حانى قوتاننىڭ اسكەرلەرىن قيراتتى. 1223 -جىلى 31 -مامىردا قالقا وزەنىنىڭ بويىندا ورىس جاساقتارىن جەڭىپ دنەپر وزەنىنە دەيىن ىعىستىرىپ تاستاپ، وزدەرى ەدىلدىڭ ورتا اعىسىنا قاراي كەلىپ، قازىرگى قازاقستان (شىعىس دەشتى قىپشاق) جەرىن باسىپ، 1224 -جىلى ەرتىس وزەنى بويىنداعى شىڭعىسحاننىڭ ورداسىنا قايتىپ كەلدى. 1225 -جىلى شىڭعىسحان مونعولياعا قايتتى. ءسويتىپ، 1219-1224 -جىلداردا قازاقستان مەن ورتا ازيا شىڭعىسحاننىڭ موڭعول پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى" (19).
ءوزى جاۋلاعان جەرلەردى ۇلدارىنا ۇلەستىرگەندە ەرتىس وزەنىنەن ورال تاۋلارىنا دەيىنگى جەرلەر مەن كاسپي، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەرلەر، امۋداريانىڭ تومەنگى اعارلارى، سىرداريا ءوڭىرى تۇگەلدەي ۇلكەن ۇلى جوشىعا قارادى .
شىڭعىسحاننىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جاۋلاپ الۋى (1219 - 1221) جانە ول جەرلەردى ۇلىستارعا ءبولۋى ناتيجەسىندە، قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ەرتىس وزەنىنەن ەدىلگە دەيىن سوزىلعان جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ، العاشىندا التىن وردا حاندىعىنا، كەيىن ودان بولىنگەن اق وردا حاندىعىنا قارادى. ەجەلدەن بەرى ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن، دۋلات، ت. ب تايپالار شاعاتاي حاندىعىنا قارادى. شاعاتاي حاندىعى ىدىراعان سوڭ ودان بولىنگەندەر موعۇلستانعا باعىندى. الايدا بۇل الىم- سالىق، اسكەر جيناۋدىڭ كولەمى ەدى. بۇل حاندىقتار اراسىندا قازىرگى مەملەكەت شەكاراسى ءتارىزدى شەكارا بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ەگىنشى ەلدەر سياقتى تەرريتوريالىق باسقارۋ جۇيەسى ەمەس، ۇلىستىق باسقارۋ جۇيەسىن تۇتىنعان كوشپەلى تايپالار ءۇشىن بۇل بولىكتىڭ شەكتەمى شامالى عانا بولدى. سول سەبەپتى، جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسىنا، اق وردا مەن موعۇلستانعا قاراستى كوشپەلى قازاق تايپالارى ءورىس قونىستارىندا ۇنەمى ءبىر- بىرىمەن ارالاسىپ، قىز الىسىپ قۇدالاسىپ وتىردى. "موڭعولدار وزدەرى جاۋلاپ العان جەرلەردە باسقارۋ جۇيەسىنە ەشقانداي وزگەرىس ەنگىزگەن جوق، ەل باسقارۋ، الىم- سالىق جيناۋ ىسىنە جەرگىلىكتى فەودال شونجارلار مەن ساۋداگەرلەر كومەكتەستى. فەودالدار بەلگىلى ءبىر ايماقتاردىڭ جەرگىلىكتى وكىل اكىمدەرى بولدى" (20).
"شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جويقىن جورىعىن موڭعولداردىڭ وسى ولكەلەرگە جاپپاي قونىس اۋدارۋى دەپ ۇعىنۋعا بولمايدى. موڭعولداردىڭ نەگىزگى حالقى ءوزىنىڭ اتامەكەنى موڭعوليادا بولدى. سوعىس جورىعىندا تاسقىن سەلدەي قاپتاعان قالىڭ قول - 150 مىڭنان استام سالت اتتى اسكەر بولعانىمەن، ونىڭ ەداۋىر بولەگى جەرگىلىكتى تۇركى تىلدەس تايپالاردان قوسىلعاندار ەدى. موڭعوليادان كەلگەن موڭعول اسكەرلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى جاۋلاپ الۋ مىندەتىن ورىنداعان سوڭ تاپقان ولجالارىن ارتىنىپ- تارتىنىپ (1224 - 1225 -جىلدارداعىداي) موڭعولياعا قايتىپ كەتتى. موڭعوليادان باتىسقا قونىس اۋدارعان جوشى مەن شاعاتايدىڭ قاراماعىنداعى موڭعولداردىڭ دا سانى شامالى بولاتىن. شىڭعىسحان جوشىعا 9 مىڭ ءۇي، شاعاتايعا 8 مىڭ ءۇي بەرگەن. بۇلار ورتا ازيا مەن قازاق جەرىندەگى ءوزى جاۋلاپ العان تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ تەلەگەي تەڭىزىنە شوگىپ كەتتى .
شىڭعىسحان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىل- ادەبيەت، مادەنيەت، ءدىني سەنىم، سالت- ساناسىنا قىسىم جاسامادى. قايتا جوشى مەن شاعاتاي ۇلىسىنا كەلگەن بيلىك باسىنداعى موڭعولدار ۇزاققا بارماي- اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلداپ ولارعا ءسىڭىسىپ كەتتى.
شىڭعىسحاننىڭ جاۋلاپ الۋ جورىعى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنە اۋىر زاردابىن تيگىزگەنىمەن، ەرتەدەن باستالعان قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن بوگەي العان جوق. قايتا بىتىراندى قازاق تايپالارىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە شوعىرلاندىردى. تايپالار ارا تالان- تاراجدى تىيدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىنىڭ ودان ارى دامۋىن تەزدەتتى (21).
كەرەي، نايمان، ارعىن تايپالارى جەتىسۋدان ەرتىسكە دەيىنگى جەرلەردە، تارباعاتاي، التاي تاۋلارىنىڭ كەڭ قويناۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
وسىدان كەيىنگى ءبىر مەزگىل ىشىندە ارت- ارتىنان قازاق حاندىقتارى قۇرىلىپ، قازاقتار ءبىر مەزەت تىنىش ءومىر ءسۇردى.
1635 -جىلى ويرات تايپالارىنىڭ وداعى قالىپتاسىپ، بۇل تاريحتا "جوڭعارلار" دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. جوڭعارلار ХVІІ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ХVІІІ عاسىردىڭ باسىندا اسكەري قۋاتى جاعىنان مەيىلىنشە كۇشەيدى. جوڭعار اقسۇيەكتەرى وزدەرىنە ىرگەلەس جاتقان قازاق جەرىنە اۋىز سالا باستادى.
باتىر حۇنتايجىنىڭ (1635 - 1653) تۇسىندا قازاق- جوڭعار قاتىناسى شيەلەنىسە ءتۇستى. جوڭعارلار قازاق دالاسىنا ءۇش رەت قاندى جورىق جاساپ، قيان- كەسكى شايقاس بولدى .
ХVІІ عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا جوڭعار فەودالدارى وڭتۇستىك قازاقستان مەن سىرداريا بويىنا بىرنەشە دۇركىن جورىق جاسادى.
"جوڭعار بيلەۋشىسى سۋان رابدان بيلىك باسىنا شىققاننان كەيىن، ХVІІ عاسىردىڭ اقىرى مەن ХVІІІ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاق جەرىنە جەتى دۇركىن (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 -جىلداردا) باسىپ كىردى" (22). ءسويتىپ، قازاقتار "اقتابان شۇبىرىندىعا" ۇشىرادى.
]اقتابان شۇبىرىندى قازاق تاريحىنداعى قاندى جىلداردىڭ ەڭ ۇلكەنى بولىپ، كەرەي ۇلىسىنان شىققان قوجابەرگەن (1663-1762) جىراۋدىڭ "ەلىم- اي" انىمەن تاريح بەتىنە تاڭبالانىپ قالدى. "ەلىم- اي" ۇزاق داستان تۇرىندە ايتىلعانمەن ەل اۋزىندا از شۋماقپەن ءان بولىپ كەلەدى:
"قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ەل- جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان،
باسىمىزدان باق- داۋلەت ۇشقان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان.
مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان،
باياعىداي بولار ما تاعى زامان . . .
اتا قونىس، تۋعان جەر قالعاننان سوڭ
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن"
1728 -جىلى قازاق قولى الاكول ماڭىندا بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا جوڭعار اسكەرلەرىنە كۇيرەتە سوققى بەرىپ، ولاردى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتتى.
وسىدان كەيىنگى جەڭىستى شەرۋلەرگە ابىلاي (1711-1781) تىكەلەي قولباسىلىق ەتىپ جوڭعارلارعا ارت- ارتىنان سوققى بەردى. جوڭعارلار اراسىنداعى ىشكى الاۋىزدىق جانە چيڭ ارمياسىنىڭ زور كولەمدەگى جازالاۋ جورىعى ولاردى كۇيرەۋگە بەت الدىردى. 1757 -جىلعا كەلگەندە جوڭعارلار ءبىرجولاتا تالقاندالدى.
وسىدان كەيىن قىتاي- قازاق اراسىندا ارنايى كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ، ەكى جاق بەيبىت بىتىمگە قول جەتكىزدى.
يمپەريالاردىڭ رەداكسيالاۋىنان وتكەن كەيبىر جازبا دەرەكتەر ابىلاي حاندى چيڭ ۇكىمەتىنە (ەجەنحانعا) باعىنىشتى ەتىپ كورسەتەدى.
"بۇل ارادا، يمپەريالىق ءوزىمشىل ۇعىمداعى قىتاي شەجىرەلەرىنەن باستاۋ الىپ، كەيىنگى تاريحقا كوشكەن ءبىر قاتە دەرەككە نازار اۋدارۋ قاجەت. ابىلاي ەشقاشان ءوزىنىڭ حالقىن بوداندىققا بايلاماعان. قىتاي يمپەراتورىنىڭ بيلىگىن مويىندايمىن، باعىنىشتىمىن دەپ انت بەرمەگەن. ابىلاي اتىنان جازىلعان مۇنداي قۇجات ەشبىر تاريحتا جوق. ابىلاي ەلشىلەرى پەكيندە تەك تاتۋ كورشىلىك، باۋىرلاستىق تۋرالى عانا ءسوز قوزعاعان. جۇزدەسۋلەر، كەلىسسوزدەر بارىسىندا ساراي ۇلىقتارىنىڭ بوداندىق تۋرالى يشاراتىن قابىلداماي، تاباندى تويتارىس بەرىپ وتىرعان.
سول كەزدەگى ديپلوماتيا تىلىنە كوشىرسەك، چيڭ يمپەراتورى مەن قازاق حانىنىڭ اراسىندا "اعا - ءىنىلى قاتىناس" ورنايدى. ال، بۇل كەزدە بوداندىق جۇيە - "اكە مەن بالا اراسىنداعى قاتىناس" دەپ اتالاتىن"(23) . ابىلاي ديپلوماتيالىق ساياسات ۇستانىپ قىتاي مەن ورىستى ءبىر- بىرىنە "كوزىر" رەتىندە شەبەر پايدالانا بىلگەن.
"تاۋاريح حامسادا" جازىلۋىنشا، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى داۋاچي مەن ءامىر- سانانىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، قازاق، قالماق اراسىنداعى اياكوز وزەنىنە قۇيىلاتىن لايسۋ- باتپاقسۋ دەگەن جەردە ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەلىسسوز وتكىزىپ، بىتىمگە كەلەدى. بۇعان چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى جىبەرگەن ءقارادۇرچۇن دەگەن ءمانساپتى ىلەدەن كەلىپ قاتىناسادى. ولار كوكقاسقا ايعىر، قاراباس قوشقار سويىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىپ: تالانعان مال، اققان قان سالاۋات دەسەدى.
قۇربانعالي حاليدي كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا بۇل كەلىسسوز 1757 -جىلى بولعانى ءمالىم. "ەكى جاق (قازاق- قالماق) بىتىمگە كەلگەننەن كەيىن قازاقتار اقىرىنداپ ىلگەرلەي بەردى. اياكوز وزەنىنەن ءوتىپ الاكولگە، بەر جاعى زايسان، تارباعاتاي تاۋىنا شەيىن استى" (24).
قىتاي دەرەكتەرىندە ايتىلۋىنشا، قازاق ەلشىلەرى قۇتتىباي (قۇتىبي) ، ابىلايلاردىڭ تالابى بويىنشا قازاقتار 1760 -جىلى مامىردا ءوز كەزىندە ويراتتار جاۋلاپ العان كوكسۋ، بارلىق، التىنەمىل سياقتى جەرلەرگە، ودان ارى اسىپ ىلە وڭىرىنە دەيىن مال وتكىزىپ، ەپتەپ كوشىپ كەلە باستاعان.
قازاقتاردىڭ شىعىس جانە شىعىس وڭتۇستىك باعىتتاعى كوشى ىلە، تارباعاتاي، التاي سىندى ەجەلگى مەكەندەرىن كوزدەپ، اقىرىن- اقىرىن جىلجي بەردى.
ەر جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن سىردان اۋىپ ورعا كەلگەن، ودان باقاناس ، بالقاش، شىڭعىس بويىن جايلاعان كەرەيلەر قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ قالبا تاۋىنا باۋىر باسادى. ەرتىستى ورلەي كوشىپ سامار، كوكبەكتى، كۇرشىم، مارقاكول، زايسان جەرىن مەكەندەپ، جەمەنەي ارقىلى قازىرگى قىتاي جەرىنە وتە باستايدى .
"قىتاي تاريحي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قىتايداعى قازاقتار ىلە، تارباعاتاي، التاي سياقتى اتامەكەندەرىنە 1767 -جىلدان كەيىن قاۋىرت ورالعان. 1766 -جىلى 17 - ءساۋىر كۇنى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ىلە گەنەرالىنا " ىلەنىڭ جەرى ۇلان بايتاق، ەگەر قازاقتار كەلىپ كوشىپ- قونىپ مال باقپاسا بولمايتىن جەرلەر بولسا، ءتىپتى كەلىپ تۇراقتاپ قالۋدى قالاسا، ولارعا رۇقسات ەتىلسە بولادى. قازىردىڭ وزىندە تاتاباي باستاتقاندار جار وڭىرىنە (ۇرجار ءوڭىرى - ج. ش) كەلىپ ورنالاسىپتى. بۇدان كەيىن كەلۋشىلەر دە سول ۇرجار ماڭىنا ورنالاستىرىلسا بولادى" دەپ بۇيرىق بەرگەن ەدى.
1767 -جىلى تامىزدا چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ابىلاي حانعا "قازاق مالشىلارىنىڭ ىلە وڭىرىنە كەلىپ كوشىپ- قونىپ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋىنا بولاتىندىعىن" ۇقتىرعان ەدى. سوندىقتان سول جىلدىڭ وزىندە ابىلايعا قاراستى 300 ءۇي تارباعاتاي وڭىرىنە كوشىپ كەلدى.
ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىمەن جان- جاقتىلى قارىم - قاتىناس جاساۋىن كەزىندە قابانباي مەن جانىبەك باتىرلار دا باتىل قولداعان. ءۇيسىن قازاقتارى سوناۋ ХVІІІ عاسىردىڭ 60-جىلارىندا- اق ىلە وڭىرىنە كوشىپ كەلە باستاعان. 1770 -جىلى (چيانلۇڭ جىلناماسىنىڭ 35-جىلى) ورتا جۇزدەن ون ەكى اباق كەرەيدىڭ مىڭ ءۇيلى جانى جەمەنەي، قوبىقسارى وڭىرىنە كوشىپ بارعان. 1790 -جىلى كەرەي تورەسى كوگەداي پەكينگە بارىپ چيانلۇڭ حاننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ گۇڭدىك ءمانساپ الىپ قايتقان.
نايماندار مەن ۋاقتاردىڭ كەيبىر رۋلارى دا ХVІІІ عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭىنان تارباعاتاي وڭىرىنە كەلە باستاعان.
نايماننىڭ قىزاي رۋلارى العاشىندا تارباعاتاي وڭىرىنە (توقتا- بارلىققا) كەلىپ، مەكەندەنىپ، ونان سوڭ ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭىندا بۇراتالا ارقىلى ىلە وڭىرىنە بارعان (25).
التاي مەن تارباعاتاي وڭىرىنە ارت- ارتىنان كوشىپ كەلگەن قازاقتارعا ءورىس پەن قونىس تاعى دا تارلىق ىستەدى دە ولار توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارالا باستادى. التاي، تارباعاتايداعى ءبىر ءبولىم قازاقتار باركول، شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ، سانجى، قۇتىبي، ماناس، شيحۋ، ساۋان جەرلەرىنە بارىپ قونىستاندى.
1860 - 1870 -جىلدارعا كەلگەندە التاي قازاقتارى تاعى دا تولقىپ، ءبىر ءبولىمى تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا، بوعدا، قاراتاۋ، ساۋان، ماناس، سانجى، موري، باركول جەرلەرىنە اۋدى. ولار وسى جەرلەردە ءبىرقانشا جىل تۇرعاننان كەيىن ءبىر ءبولىمى قايتادان التايعا، ءبىر ءبولىمى موڭعولياعا كوشتى. 1873-1874 -جىلدارى التايداعى كەرەيدىڭ بارقى رۋىنىڭ رۋ باسىلارى مۇقى، توپاي قاتارلىلار 35 اۋىل، شامامەن 350 ءۇيدى باستاپ التايدان تارباعاتاي ايماعىنىڭ جايىر تاۋىنا كوشتى. 1870 -جىلدىڭ الدى- ارتىندا، كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان جىلقىشى، بازارقۇل رۋىنان كوبەش جيىنى 400 دەن استام ءۇيدى باستاپ قازىرگى موڭعوليانىڭ بايان- ولگەي، قوبدا ايماقتارىنا كوشىپ كەتتى. سول كەزدە قوبدا چيڭ ۇكىمەتىنە تاۋەلدى ءوڭىر بولاتىن. 1890 -جىلى اباق كەرەي رۋىنىڭ قاراقاس، مولقى، شۇبارايعىر رۋلارى تاعى دا سول قوبدا جەرىنە كوشتى.
1883 -جىلى قازىرگى شىڭگىل اۋدانىندا تۇراتىن بوكە اۋىلى مىڭ ءۇيدى باستاپ بوعدا تاۋىنا كوشىپ باردى. بوكە سانجىعا كوشىپ بارىپ شاڭيا ءمانسابىن الىپ، التاي بيلەرىنە بويۇسىنۋدان باس تارتىپ ولارعا المان- سالىق بەرمەدى. التاي بيلەرى ۇرىمجىگە ارىز بەرىپ، ونى ۇستاتپاقشى بولدى. بوكە مۇنى بىلگەننەن كەيىن 1903 -جىلى تيبەت جەرىنە اۋدى. بوكە ولگەننەن كەيىن ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى شىنجاڭنىڭ شىعىس بولەگىنە ورالدى. ءبىر ءبولىمى موڭعولياعا ءوتىپ كەتتى. ەندى ءبىر ءبولىمى قايتادان التايعا كوشىپ باردى.
1864 -جىلى زايسان كولى وڭىرىندەگى كەرەيلەر قونىس اۋدارىپ، التاي - تارباعاتاي جەرلەرىنە قونىستاندى. ءبىر ءبولىمى موري، ماناسقا دەيىن باردى.
1871 -جىلى قازاقتىڭ البان رۋىنىڭ رۋباسى تازابەك ورىس ۇستەمدىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. مىڭنان ارتىق ءتۇتىندى باستاپ، شونجى ارقىلى ىلەگە كەلىپ، توعىزتاراۋعا ورنالاسىپ مال باقتى.
1883 -جىلى قىزاي ەلىنىڭ ءتايجىسى قۇدايمەندە، بايەكە ءبي جانە ساسان باستاعان قازاقتىڭ ۇلكەندى- كىشىلى رۋ باسىنان جيىرماداي ادام 3 مىڭ ءۇيدى باستاپ بۇراتالادان ىلەگە كوشىپ بارىپ، كۇنەس ءوڭىرىن مەكەندەدى.
وسى جىلى ءور التايدان اۋعان مىڭ نەشە ءۇي ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىنە كوشىپ باردى . 1884 - 1886 -جىلدار ارالىعىندا جاكە ءبي باستاعان مىڭ ءتۇتىن زايساننان التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنا كوشىپ باردى .
قىتاي دەرەكتەرىندە جازىلۋىنشا,1907 -جىلى تيبەتتەگى ءۋازىر: "قازاقتار تيبەت جەرىنە كەلىپ كىردى، ولار ابدەن تۇقىرجىلاعان ەكەن. قازىرشە مال باعۋعا ورنالاستىردىق. شىنجاڭ اسكەر شىعارىپ قايتارىپ اكەتسە ەكەن" دەپ مالىمدەدى. ال وسىدان ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني، 1909 -جىلى ليانكوي: " تيبەتكە بارعان قازاقتاردى قايتارىپ كەلۋ جۇمىسىنا ارناۋلى ادام جىبەرىپ، قازاق رۋ باسىلارىمەن بىرگە تۇس- تۇستان ىزدەپ تاۋىپ، تارباعاتايعا قايتارىپ كەلدىك" دەپ مالىمدەدى. دەمەك بۇلاردىڭ بوكە اۋعاندا تيبەت جەرىندە قالعان قازاقتار ەكەنى بەلگىلى.
1912 جانە 1913 -جىلى ورىستاردىڭ جەلىكتىرۋىمەن موڭعوليا جاعى شىڭگىل اۋدانىنداعى جازىقسىز ەلدى قىرعىنداپ، تارى باستاعان مىڭ ءۇي باركولگە اۋۋعا ءماجبۇر بولدى.
1916 -جىلى ورىستاردىڭ (پاتشالىق رەسەيدىڭ) اسكەر الۋىنا قارسى شىققان البان رۋى مەن قىرعىزدار قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل تاريحتا "قارقارا كوتەرىلىسى" نەمەسە "البان قىرىلعان" دەگەن اتتارمەن بەلگىلى. قىرعىنعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاعان 200 مىڭعا تارتا قازاق- قىرعىز ارت- ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. الباندار ىلە ءوڭىرىن مەكەندەدى.
وسىدان كەيىنگى جەردە 1917 - 1920 -جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋى مەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى اقتار مەن قىزىلداردىڭ قىرقىسى، 1925 -جىلداردان باستالعان ستاليننىڭ قولشوقپارى بولعان ف. گولوشەكيننىڭ (1876-1941) زۇلماتتارىنان تۋىنداعان كامپەسكە (تاركىلەۋ) ، الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىن جاپپاي قۋدالاۋ، تۇتقىنداۋ، جەر اۋدارۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىعىن زورلاپ ۇيىمداستىرۋ، كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ ، 1931- 1 932 -جىلعى قولدان جاسالعان اشتىق سەكىلدى الاساپىران كەزەڭدەردە قازىرگى قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى ارت- ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ باردى.
مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ (1879-1937) جازعان "قازاق" ءۇنقاعازىنىڭ (گازەتىنىڭ) 1917 -جىلعى 6 - جەلتوقسانداعى No254 سانىندا: قازاقستانداعى 44 بولىس ەلدە 47 مىڭ 759 ءتۇتىن بولعانىن، سودان قاشقانى 40 مىڭ 250 ءتۇتىن، قىرىلعانى 95 مىڭ 200 جان ەكەندىگىن جازادى. ال، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 1927-1953 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 103 مىڭ ادامنىڭ قۋعىنعا ۇشىراپ، 25 مىڭ ادامنىڭ اتىلعانى، قازاقتاردىڭ 42 پايىزىنىڭ اشتىقتان قىرىلعانى جانە ءبىر ميليونعا جاقىن ادامنىڭ بوسىپ كەتكەنى ايتىلادى.
قىتاي اسقانداردىڭ كوپ ءبولىمى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىندەگى بۇرىننان بار قازاق باۋىرلارىنا بارىپ پانالاسا، ءبىر ءبولىمى ءارتۇرلى سەبەپتەردەن قازاق جەرىنە قايتىپ كەلگەن. "تاۋقىمەت پەن تاعزىم" اتتى كىتاپتا بەرىلگەن جۇماقان كۇدەريننىڭ ومىردەرەگىندە: "...1921-1922 -جىلدارى قىتايعا ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتارۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تۋرتسيك كوميسسياسىندا ەڭبەك ەتەدى. 1923 -جىلى قىتايدان ورالعان التى مىڭ قازاق بوسقىندارىن قونىستاندىرىپ، جۇمىسقا تۇرعىزدى"(26) دەپ جازىلعان.
ءور التايداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسى قارساڭىنداعى ءارتۇرلى المان- سالىقتىڭ كوبەيۋى مەن حالىققا قاراتا جۇرگىزىلگەن قىتاي قىرعىنداۋلارىنىڭ سەبەبىنەن 1935, 1936, 1937 -جىلدارى كوكتوعايداعى ءسۇلتانشارىپ ءتايجى يتەلى رۋىنان مىڭ ءۇيدى باستاپ ىلگەرىندى- كەيىندى گانسۋ ولكەسىنىڭ ءدۇنحۋاڭ اۋدانىنا كوشىپ باردى. ەلىسحان 400 ادامدى باستاپ چيڭحايدىڭ كىرەكۋ حوشۋنىنا باردى.
1941 -جىلدىڭ باسىندا ەلىسحان، زايىپ باستاعان ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق - تيبەتتىڭ شىچۋانحى، بالجاس دەگەن جەرلەرى ارقىلى ءۇندىستاننىڭ كاشمير وڭىرىنە ءوتتى. سول جىلى ولاردان مىڭنان استام ادام ءولدى.
ءمانسۇر ءتايجى قۇسايىن ۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا: "1951 -جىلى قۇسايىن ءتايجىنىڭ باسكوتەرەر جولداستارى دالەلحان جانىمحان، نۇرقوجاي باتىر، حاسەن باتىر، قاليبەك حاكىم، حامزا، ومار بايقوناق، شۇكەن ومارباي، راقيموللا، قوبداباي، قابەن، قاراموللا، موللاحمەت، نۇرمۇحاممەدتەرمەن بىرگە قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇزىن كوشتىڭ العاشقى ايالداماسى ىلگەرىندى- كەيىندى بولىپ كاشمير قالاسىنا كەلەدى. ەل باستاعان اعالارىمىز سول كەزدە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا شىعىپ، سول ارقىلى وتىرۋعا ءۇي، ازدى- كوپتى ازىق- تۇلىك الدىرادى. سول جەردە ەل ەسىن جيىپ، ەل ازاماتتارى جينالىپ بولاشاق ەل قامىن كوپ ويلاسادى. الدارىندا بەس جوسپار بولادى: ءبىرىنشىسى، ءۇندىستانعا تۇراقتاۋ؛ ەكىنشىسى، تايۆانعا بارىپ ورنالاسۋ؛ ءۇشىنشىسى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا بارىپ تۇرۋ؛ ءتورتىنشىسى مۇسىلمان ەلى ارابستانعا قونىس اۋدارۋ؛ بەسىنشىسى قانداس تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبىرى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنا ورنىعۋ بولدى.
ىسكە كىرىسكەن زيالى قازاق باسشىلارى ءوز باۋىرىمىز دەپ دەليدەگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگىنە "قازاق كوشىن قابىلداۋ تۋرالى" وتىنىشىمەن كىردى. بەرىلگەن ءوتىنىش تۇركيا رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىندە 13.03.1952 -جىلى قابىلدانىپ، قاناعاتتاندىرىلدى. سونىمەن العاشقى قازاق كوشىنىڭ قۇرامىندا 20 وتباسى، 102 جان سانى بولدى. بارعان قازاق كوشىن تۇركيا رەسپۋبليكاسى ستامبۋل قالاسىندا كۇتىپ الىپ، ولارعا سەگىز اي ءوز مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن ۇيرەتتى. سول ارالىقتا قازاق قانداستارعا تۇركيانىڭ قايسار وبلىسى، دەۋەلى، ياحيالى، يلياستى اۋداندارىنان ءۇي، جەر ءبولىنىپ كەلگەندەردى سوندا ورنالاستىردى.
ال، ارتتا قالعان كوش تۇركيادا ورنىققان قازاق باۋىرلاردىڭ جاقسى جاعدايىن حات ارقىلى ءبىلىپ، ولار دا 1953-1954 -جىلدار اراسىندا ءبولىم- ءبولىم بولىپ تۇركى تەكتەس باۋىرلارعا كەلىپ قونىستاندى. ولار 1850 جان، 675 وتباسى ەدى.
جوعارىدا تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءبولىپ بەرگەن ءتورت وبلىسىنا جەرلەسكەن قازاقتاردىڭ وتباسى سانى؛
1 . قايسار وبلىسىنا 100 وتباسى.
2. نيگدە وبلىسىنا 234 وتباسى.
3. كونيا وبلىسىنا 160 وتباسى.
4. ءىزمير وبلىسىنا 160 وتباسى
654 وتباسى جانە 21 ۇيعىر وتباسى تۋىسقاندارىمەن بارلىعى 675 وتباسى ورنالاستى.
ءسويتىپ، 1953 -جىلى تۇركيا ۇكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن بىرلەسكەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اتىنان ءۇندىستان، پاكيستان، اۋعانستان قاتارلى ەلدەرگە بوسقىن بولىپ وتكەن ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق تۇركياعا كوشىپ بارىپ، نەگىزىنەن ستامبۋل، يزمير، انكارا، بۋرسا، ەسكيشەمىر، كايسەر سەكىلدى قالالار مەن اۋىلدارعا قونىستاندى"(27). تولىق ەمەس دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە اۋعان ەلدىڭ العاشقى كوشىندەگى ادام سانىنىڭ جيىرما مىڭ اينالاسىندا بولعانى ايتىلادى. دەمەك، جول بويىندا ون جەتى مىڭنان ارتىق ادام ءارتۇرلى قىرعىنعا ۇشىراعان.
1962 -جىلى قىتاي مەن كەڭەس وداعى ەكى ەل ۇكىمەتى "شىنجاڭداعى كەڭەس وداعى مۇھاجىرلارىنىڭ ەلىنە قايتۋ قۇجاتتارىن وڭايلاستىرۋ كەلىسىم- شارتىن" جاسادى. وسى كەلىسىم نەگىزىندەگى 1962 -جىلعى "ىلە- تارباعاتاي وقيعاسىنا" بايلانىستى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىنەن ەكى ءجۇز مىڭنان استام ادام قازىرگى قازاق جەرىنە ءوتتى. سونىڭ ىشىندە ىلگەرىندى- كەيىندى التاي جەرىنەن 1954 -جىلى 280 وتباسى، 1955 -جىلى 865 وتباسى، 1956 -جىلى 138 وتباسى، 1958 -جىلى 65 وتباسى، 1959 -جىلى 178 وتباسى، 1961 -جىلى 99 ادام، 1962 -جىلى 63 وتباسى، 1963 -جىلى 49 وتباسى، 1964 -جىلى 2 وتباسى "كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى" كۋالىگىمەن قازاقستانعا كوشكەن .
ال 1956 -جىلى قازاندا بۇرىنعى اۋىپ كەتكەن ەلدەن (موڭعوليا جەرىنەن) 52 وتباسى التاي، ءۇرىمجى وڭىرىنە كوشىپ بارعان .
1984 -جىلى چيڭحايدان اتامەكەن التايعا كوشىپ بارعان وتباسىلاردى ايتپاعاندا قىتاي قازاقتارىنداعى كوشى- قون نەگىزىنەن اياقتادى.
1991 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جۇمىس، ەڭبەك، وقۋ جانە تۋىسقاندىق شارتتارمەن ءبىر ءبولىم قىتاي قازاقتارى قازاقستاننىڭ ءاربىر جەرىنە كوشىپ كەلە باستادى. 1991-1992 -جىلدارى وقۋ جانە باسقادا جولدارمەن كەلگەندەردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، 1994 -جىلى جازۋشى جاقسىلىق ءساميت ۇلى باستاۋىنداعى ا. ساعىندىق ۇلى، ت. زاكەن ۇلى، ع. قاليبەك ۇلى، ا. احمەتبەك ۇلى سەكىلدى العاشقى ءبىر توپپەن قۇيرىق تىستەسىپ س. قاپشىقبايەۆ، ا. قالي ۇلى، ك. ەلەمەس ۇلى، د. بايتۇرسىن ۇلى، د. ءماسىمحان ۇلى، ۋ. ءسايپىل ۇلى، ج. تۇركيا ۇلى سەكىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوشىپ كەلدى. 2000 -جىلدان كەيىن ءتۇرلى جولمەن كەلۋشىلەر سانى قاۋىرت كوبەيىپ، قازىرگە دەيىنگى جالپى كەلگەندەر شامامەن 10 مىڭ وتباسىدان اسقان. دەسەدە، 2008 -جىلعا دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا ەشقانداي كوشى- قون كەلىسىم- شارتىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى كوشتىڭ اياق الىسى وتە باياۋ بولىپ وتىر.
جالعاسى بار
