ۇشقان ۇيا. روماننىڭ جالعاسى
بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى: ەلىمىزدىڭ تاريح قويناۋىنا كەتكەن كەزەڭدەرىنە، قوعامدىق ومىرىنە قايتا ءۇڭىلۋ، سول ارقىلى جاس ۇرپاققا بۇگىنگى جارقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن سەزىندىرۋ، ماڭىزىن ۇعىندىرۋ، سونىمەن بىرگە قازىرگى اقپاراتتىق زاماندا قۇندى شىعارمالاردى «ينتەرنەت تىلىنە اۋدارىپ» وقىرمانىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ.
«.. .ۋاقىت قارقىنى زىمىران. كۇنى كەشە وتكەن سياقتى وقيعالار بۇگىندە تاريح بەتتەرىنە اينالىپ تا ۇلگىردى. بۇل جاڭا مەملەكەت پەن جاڭا قوعامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ازاپتى تولعاققا تولى، سونىمەن بىرگە عالامات ءساتى ەدى. سول ءسات ءالى اياقتالعان جوق، ءبىراق ەڭ قيىن بەلەستەردەن اسا بىلدىك. ەڭ قيىن جىلدار ءدال ءقازىر ارتىمىزدا قالدى. سوندىقتان دا مەن ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىكتەي بەرەتىنىنە سەنەمىن. » (ن. نازاربايەۆ)
***
حالىق قاھارمانى، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» رومانىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز. باسى
* * *
ءۇبياندار ەكى جۇمادان سوڭ ەلگە ورالدى. جىگىتتەر الدارىنا ءتورت تاي سالىپ، مول سىيلىق ارتىلعان تۇيە جەتەكتەپ قايتىپتى. ءبىر تاڭعالعانىم - ءبارى ءۇيدىڭ تۇسىنان ءوتىپ كەتتى دە، اۋىل شەتىندەگى جاڭا تىگىلگەن وتاۋدىڭ الدىنا ات باسىن تىرەدى. تۇس- تۇستان تاعى دا ايەلدەر جينالدى. ءبارى قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، قۋانىسىپ جاتىر. حال- جاعدايىن، جاي- كۇيلەرىن جامىراي سۇراسادى. وتاۋعا بۇرق- بۇرق ەتىپ ساماۋىر كەلدى.. . جيىن- تويدىڭ، باس قوسقان ورتانىڭ قىزىعىنا العاشقى سەبەپكەر ءوزىممىن دەگەندەي يىنىنەن دەمالادى. بۇل وتىرىستا نەگىزگى اڭگىمەنىڭ ۇيىتقىسى ءۇبياننىڭ قاسىنداعى قۇربىسى بولدى دا، قالعاندارى ىنتىعا تىڭدادى. ول ادەمى مايدا تىلمەن، ۇتىمدى ازىلدەرمەن ءسوز اراسىن قۇلپىرتا وتىرىپ قايدا بولعاندارىن، قانداي كەشتەرگە قاتىسقانىن، كىمنىڭ ۇيلەرى شاقىرعانىن، ءۇبيانعا كىمدەر قانداي سىي كورسەتىپ، نە تىلەك ايتقاندارىن تاپتىشتەپ باياندادى. تىپتەن ەل قىدىرىپ جۇرگەندە ەستىگەن قىزعىلىقتى اڭگىمەلەرى مەن اسەم اندەردى دە ايتىپ بەردى. بارعان اعايىنداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كوڭىل كۇيى مەن كولگىرلىك پيعىلدارىنا دەيىن ءبىلىپ كەلىپتى. ايەلدەر ىنتىعا تىڭداپ وتىر. سەركەباي ناعاشىم تۇيە جەتەكتەتىپتى. ال ءىنىسى قۇلجاباي تاي سىيلاپتى، ءبىر ناعاشى جەڭگەمىز تۇسكيىز بەرىپتى. ەندى ءبىر جەڭگەمىز بارقىتپەن تىستالعان مامىق سىيلاعان. اكەمنىڭ قارىنداسى كىشى كىلەم مەن اياققاپ تارتۋ ەتىپتى. ەكىنشى قارىنداسى - جىبەك شاپان جانە كۇمىس لەگەن بەرىپتى. وسىنداي سىي- سياپات مول ەكەن. ايەلدەر ءبارىن جايىپ سالىپ قىزىقتاپ وتىرىستى. سونان سوڭ اكەلگەن سىيلىقتاردى جاساۋعا قوستى دا، ايەلدەر ۇيلەرىنە تاراستى. ءۇبيان ادەتتەگىسىندەي قايتا كيىنىپ، اكەمە سالەم بەرۋگە كەتتى. اكەم قىزىن مەيىرلەنە قارسى الدى. شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. ءۇبيان شىداي الماي جىلاپ جىبەردى دە، اكە قۇشاعىنا جاسىرىنا بەردى. كەۋدەسىنە باسىن قويىپ ۇزاق جىلادى. اكەم ءوزىن- ءوزى ازەر ۇستاپ، كەرەۋەتكە وتىرا كەتتى دە، قىزىن الدىنا الىپ تەڭسەلىپ، جاس بالاشا الديلەدى. ورتانشى اپكەم ءاليماننىڭ بۇرىمى سەلتيىپ، كەرەۋەتتىڭ باسىنان ۇستاپ قاتىپ قالىپتى. ونىڭ دا ەكى بەتىن جاس جۋىپ تۇر. مەن اكەمنىڭ وسىنشاما ەمىرەنگەنىن كورگەن ەمەس ەدىم. ءارقاشاندا سابىرلى ءۇبياننىڭ بوساعانىنا دا تاڭىرقادىم. سودان با، بەدىرەيىپ تۇرىپ قاپپىن. ءاليمان شىداي الماسا كەرەك. جۇگىرىپ كەپ، جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى. كەمسەڭدەپ ارەڭ سويلەپ تۇر: - سەن نەگە بەدىرەيىپ تۇرسىڭ، تاسباۋىر. كوزىڭنەن جاس تا شىقپايدى عوي.. . مەن ەسەمدى جىبەرمەي، ءاليماندى سالىپ قالدىم. الايدا كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتكەنىن ءازىم دە سەزبەي قالىپ ەدىم.. . اكەم ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە، ۇشەۋمىزدىڭ دە ىستىق جاسىمىزدى توسىنە باسىپ، باۋىرىنا تىعا بەردى. ەرتەڭىنە جاڭا وتاۋدىڭ جانىنا جاعالاي ءۇي تىگىلدى. تويعا كەلەتىن قوماقتارعا ارنالعان ءۇي وسىلاي مولايا بەردى. بايقاسام، كەشكە قاراي اۋىل جانىنان ءۇبياننىڭ وتاۋىن ورتاعا العان جاڭا اۋىل ورناپ قالعان ەكەن.. . كەلەسى كۇنى بارلىق بالالاردى جاقسىلاپ كيىندىرىپ، جاپپاي جاساندىرىپ قويدى. سول كەشتە قاسىنا جەتى جىگىت ەرتكەن ايۋبايلار كەلدى. ولار وزدەرىنە ارناپ تىگىلگەن ۇيگە ءتۇستى. ەندى قالىڭدىقتىڭ وتاۋى مەن كۇيەۋدىڭ وتاۋى اراسىندا قىزىققۇمار ادامدار سەندەي سوعىلىستى. ءار ۇيدەن اسەم كۇلكى، جارقىن داۋىستار ەستىلىپ، جادىراسىپ جاتىر. جەلىدە اتتار كىسىنەپ. اۋىل ءىشى جاندانىپ كەتتى. وشاقتان كوتەرىلگەن كوپ ءتۇتىن كوككە قالىقتاپ كولبەڭدەپ بارادى.. . وسىلايشا توي دا باستالىپ كەتكەن ەدى.
بىزدەر، اۋىل بالالارى، نازاردان تىس قالىپ، قاراڭعىدا توپىرلاسىپ ءار ءۇيدىڭ اراسىن جول ەتىپ ءجۇرمىز. قىزىق ەستىسەك دەگەن دامەمەن ءop\sۇيدىڭ جانىن ساعالايمىز. الايدا ەسىك الدىنداعى ساماۋىرشى جىگىتتەر ماڭايلاتار ەمەس. - ءاي، بالالار، اۋلاق جۇرىڭدەر. سەندەرگە بۇل ارادا تۇك تە جوق! كەيبىر كوڭىلشەكتەرى باسىمىزدان سيپاپ، قۇلاعىمىزعا سىلبىرلايدى: - اينالايىندار، الىسىراق ويناڭدار. مەيماندار كورسە، اۋىلىنىڭ بالالارى بەيباستاق ەكەن دەپ كەتەر. ۇيات بولادى، - دەيدى. - بارا قويىندار! توپىرلاماڭدار! ايەلدەر جاعى بىزگە كوز قىرىن دا سالار ەمەس. ءبارى اسىعىپ، داستارقان كوتەرىپ، كەسە شايىپ، قازان باسىندا كۇيبەكتەسىپ ءجۇر. قاسىنا بارا بەرسەڭ، تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەندەي قولىمىزعا ءۇن- ءتۇنسىز باۋىرساق، ءتاتتى قىستىرا سالادى. ءبىز ءوزارا كۇبىرلەپ سويلەسىپ كەتە بەرەمىز. تاڭ اتتى. جاڭا اۋىلدىڭ قازانى ەلدەن بۇرىن كوتەرىلىپ، وشاق ءتۇتىنى ەلدەن بۇرىن ورلەدى. ەل تىرلىك قامىنا كىرىسىپ، جاپپاي قاربالاسقا كوشە باستاعان كەز.. . قوناقتار باپپەن تۇرىپ، باستاۋ جاققا بارا جاتىر. ءمولدىر سۋعا كەزەكتەسىپ بەت جۋىسىپ سەرگىپ قالادى. سونان سوڭ ماڭ- ماڭ باسىپ ماڭعاز جۇرىسپەن وزدەرى تۇسكەن ۇيگە بەتتەدى. ءبىز دە سولاردىڭ سوڭىنان ىلەسىپ جاقىنداي بەرەمىز. قوناق كوزىنشە ۇلكەندەر ۇرىسپايتىنىن ءارقايسىمىز جاقسى بىلەمىز. الايدا مەيماندارعا سەزدىرمەي الا كوزىمەن بىزگە قاراعان اۋىل جىگىتىنىڭ سۋسىنان شوشىپ شەگىنشەكتەي بەرەمىز. مەيماندار كەرىلىپ- سوزىلىپ ۇلكەن ساسكەدە داستارقانعا ارەڭ وتىرىسادى. شايدى اسىقپاي سوراپتاپ، ءبىر- بىرىنە وقتا- تەكتە ەرىنشەكتەنە ءتىل قاتىسادى. ءبارى ماڭعاز، ءبارى كەربەز سياقتى. سىزدانىپ وتىر. شايدان سوڭ قىمىز كەلەدى. قىمىزدى دا سالعىرت وتىرىپ، سامارقاۋ ىشىسەدى. اسىعار جايى جوق، ۋاقىتتى ءۇنسىز ۇتقان سىڭايلارى بار سياقتى. كەشەگى داۋرىقپا ءسوز، دابىرا مىنەزدىڭ ءبىرى دە جوق. ءبارى الدەبىرەۋدى سارعايا كۇتىپ جاتقانداي. ول كىم؟ ول كۇتكەندەرى ءساتى تۇسكەن كەز، ساپارعا شىعار ۋاقىت، ساعىنىسا كورىسكەن جاڭا قوناقتار عوي ىسىپ بارادى. اركىم كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ جاتىر. ءبىز ەندى- ەندى ايقىن كوردىك. جۇقا شاپانىن يىقتارىنا جەلبەگەي جاۋىپ قاز- قاتار جاستىققا جانتايعاندار.. . كۇن تۇستەن اۋا باستادى. اۋىلدىڭ وشاقتارىنان تاعى دا ءتۇتىن شۇبالىپ، كوپكە كوتەرىلدى. ءار ءۇيدىڭ الدىندا ساماۋىر ساقىلدايدى. قوناقتار شايدى راحاتتانىپ ۇزاق ءىشتى. ونان سوڭ الدارىنا ەت كەلەدى. تاباق تارتقان جىگىتتەر قاز ءتىزىلىپ، ءار ۇيگە كىرىپ جاتىر. اڭگىمە ازداپ جاندانعان سياقتى. ءبىراق كەشەلى بەرى وسىناۋ ءبىر سارىندى سابىلىس ءبىز سياقتى ەرەكشە قىزىق كۇتكەن بالالاردى جالىقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. ۋاقىت ءوتىپ بارادى. كۇننىڭ قىزۋى تاراپ، اۋا قوڭىر سالقىن تارتا باستادى. مىنە، اقىرى سوناۋ الىس كوكجيەكتەن الدەكىمدەر كورىندى. بۇلار قىزىل- جاسىل كيىنگەن قوناقتار ەكەن. كورشى اۋىلداردان كەلە جاتقاندار. ەندى ەكىنشى جاقتان ءبىر توپ اتتىلى كىسىلەر كورىندى. تاعى ءبىر قاراعانىمىزدا اۋىلدىڭ تۇس- تۇسىنان بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقان جارقىن توپ بۇكىل دالانى گۇلگە بولەپ جىبەرگەندەي ەدى. سول توپ دوڭگەلەنە كەلىپ مىناۋ ورتاداعى جاڭا وتاۋدى الاقاندارىنا كوتەرىپ، اۋىل قىزىعىن اسقاقتاتا تۇسەتىندەي سەزىلدى. ءبىز ءار جاققا ءبىر قاراپ قارىق بوپ قالدىق. اۋىل ادامدارى قوناقتاردى قۇرمەتپەن قارسى الۋعا ساقاداي ساي تۇر. مىنە، ەكى جاق قۇشاق جايا قاۋىشىپ ءوتتى دە، كۇلكىگە كۇلكى، تىلەككە تىلەك ۇلاستى. ايەلدەر جاعى كورىسىپ، ەرلەر جاعى قول بەرىسىپ، توس تيىستىرەدى. - تويلارىڭ قۇتتى بولسىن! - تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! - اۋىلدارىڭنان توي ۇزىلمەسىن! - نيەتتەرىڭ باياندى بولسىن! وسىلايشا تىلەك ءبىلدىرىپ جادىراسقان مەيماندارعا اۋىل ادامدارى دا جاۋاپ قاتادى: - وزدەرىڭمەن بىرگە بولسىن! - ايتقاندارىڭ كەلسىن! - وزدەرىڭ دە وسىنداي تويعا جەتىڭدەر! - ومىرلەرىڭ تويمەن ءوتسىن! سىڭعىرلاعان شولپى ءۇنى، جۇرەككە جۇمساق كۇمىس كۇلكى، جىبەك كويلەكتەردىڭ سۋسىلى، بۇرالا باسقان قىز تولقىنى كەشكى اۋىلدى كورىكتەندىرىپ جىبەردى. بىزگە ايەلدەر جاعى جاي سوزەمەس، - اۋەزدى ءان سالعانداي، جاي عانا قاراجاياۋ جۇرىسپەن ەمەس - تولقىن ۇستىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى. ايەلدەر جاعى الدىمەن قالىڭدىقتىڭ وتاۋىنا باس سۇعادى. - باقىتتى بول، باعىڭ اشىلسىن! - ءار كۇنىڭ بۇگىنگىدەي اشىق بولسىن! - باسىڭنان جاقسىلىق كەتپەسىن! - بوساعاڭ بەرىك بولسىن! - ءۇيىڭ قۋانىشقا تولسىن! اپكەم ءبارىنىڭ دە ىقىلاسىنا ريزا بولىپ، شىن جۇرەكتەن العىس ايتادى: «جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرادى، ءۇمىتىڭدى ۇدەتەدى، جۇرەككە قانات بىتىرەدى.. . سەندەردىڭ جارقىن جۇزدەرىڭە كوز تويدىرار ەمەسپىن.
جاقسى ءسوز جارىم ىرىس دەگەندەي، ايتقاندارىڭ كەلسىن. ءومىر بويى ۇمىتپاسپىن سەندەردى» . سونان سوڭ ايەلدەر جاساۋ كورۋگە كىرىسەدى. ەرلەر جاعى الىستان- اق اتتان ءتۇسىپ، كۇتۋشى جىگىتتەرگە تىزگىندەرىن ۇستاتادى. مەن تانىس ءجۇز كەزدەستىرەم بە دەپ توپ جىگىتكە كوز تاستاپ ەدىم، ءبارى دە ءبىر- بىرىنە ۇقساس سياقتى كورىندى. جىگىتتەر جاعى دابىرلاسىپ اسىعا باستادى. - اققۇل كەلەدى! اققۇل كەلەدى. اققۇل قۇندىزداي جىلتىراعان، قىسقا جال، كەلتە قۇيرىق بوز ايعىرمەن كەلەدى ەكەن. كادىمگى «ور تەكەدەي ورعىعان جۇيرىك» دەپ اتايتىن ايگىلى سايگۇلىگى. قاسىنا وتىزداعى ۇلكەن ۇلى اسىلباي مەن ءتىنالى ناعاشىم ەرىپتى. اققۇل جاقىنداعاندا، جينالعاندار جاپىرىلىپ جول بەردى. ءبارى قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ، قۇرمەت كورسەتىپ تۇر. اققۇل ەردە ماڭعاز وتىر ەكەن. جينالعانداردىڭ كوبىن كوزىنە دە ىلگەن جوق. ماندايىن اق ورامالمەن شارت ءتۇيىپ الىپتى. بەشپەتىنىڭ جەڭى تۇرىلگەن. تۇكتى بىلەگىنىڭ تامىرلارى ادىرايىپ تۇر. سەلدىرلەۋ ۇزىن ساقالى كەۋدەسىنە تۇسەدى. بەلىن جالپاق كەمەر بەلدىكپەن مىقتاپ بۋىنعان. دەنەسىن العا ەنتەلەتە تاستاپ ەر ۇستىندە ەركىن وتىر. جايداق تابان قىرىم ەتىك كيگەن ەكەن. ۇزەڭگىگە بوس تاستاپتى. ول بىردەن اۋىل ورتاسىندا ءبىر توپ كىسىمەن تۇرعان اكەمە تۋرا. تارتتى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا تىزگىندى ىركىپ ەدى، استىنداعى اتىنىڭ قوس قۇلاعى قايشىلانىپ، كەڭ تاناۋى جەلبىرەپ بارىپ كىدىردى. ماعان ەر- ابزەلى اق كۇمىسپەن كومكەرىلگەن بوز ايعىر مەن يەسى اق ساقالدى اققۇل ەكەۋى وسى ساتتە ءبىر تۇتاس قۇيىلعان سوم مۇسىندەي سەزىلگەن ەدى. - امانبىسىڭ، مومىش! - دەپ اققۇل ءوزىنىڭ قۇرداسىنا سالەم بەردى. - ءوزىڭ دە ساۋمىسىڭ، اققۇل! - دەپ جادىرادى اكەم. سونان سوڭ تويعا قۇتتى بولسىن ايتىپ، اققۇل ءوزىنىڭ كەشىگىپ قالعانىنا كەشىرىم سۇرادى. اتتان تۇسپەي جاتىپ اشۋلى جۇزبەن اقىل ايتا باستادى. دەنەسىن وقىس بۇردى دا، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ءبىر شەتتە ءۇيىرىلىپ تۇرعان توپقا سىلتەدى. - مىناۋ وڭشەڭ اڭگۇدىكتەر شاڭقاي تۇستە كوكپار دامەتىپ ءجۇر- اۋ، شاماسى. ەسىل- دەرتى ەنتىكپە شابىسقا اۋعان شالا ميلار وڭكەي. وزدەرىن اياماسا دا، اتتى اياسا قايتەدى. قاپىرىقتا قارا تەرگە تۇسكەن جۇيرىكتە نە قاسيەت قالماق. ىستىق لەپ كەۋدەسىن قاۋىپ، شۇبالما شاڭ وكپەسىن ىستاماي ما، ات جارىقتىق قىز سياقتى ماپەلەۋدى كۇتەتىن مال عوي. ايالاي بىلمەسەڭ - اياعىنان قالادى. اياقتان قالعان جۇيرىك اقىرعان ەسەككە دە الدىرادى، - دەپ اققۇل جاستاردى جازعىرا سويلەدى. - جايباراقات سۋىتىپ، مايىن سىلىپ الۋدىڭ ورنىنا بۇلار سالپاقتاپ جاپالاقشا جالپىلداي بەرگەندى جاقسى كورەدى. الاوكپە تاسىراڭعا اڭسارى اۋعاندار عوي وڭشەڭ. جاقسى شاباندوز اتقا اۋىر جۇك ەمەس، قايتا قاناتىنداي دەمەۋشى بولار. ايتپەسە قاپتاۋلى تەزەكتەي ەرگە تەڭسەلىپ وتىرعاننىڭ نەسى قاسيەت.
اتتىڭ دەمى اۋىرلاي باستاعاندا، تىپتەن ءوزىمىز دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ تىنا قالماۋشى ما ەدىك. ال بۇلار بولسا.. . ەي، قويشى.. . نە بوپ كەتكەن بۇگىنگىنىڭ جاسىنا. جوق، مومىش، بۇلارعا قارابايىر سايگۇلىكتى قور ەتكەنشە، ەسەك پەن وگىز مىندىرگەن ارتىق. سوندا عانا كوكپار دەپ وزەۋرەي بەرەر بۇل شىركىندەر. ەر ۇستىندە وتىرىستارىن قاراشى ءوزىڭ. اي، جاستار- اي! ءتىنالى اكەم جاققا جالبارىنا كوز تاستاپ، مىنا ارداقتى اقساقالدىڭ وۋ باستان داۋ ىزدەگەن سوزىنە توقتاۋ سالۋدى ىمداپ تۇر. اكەم ءبىر كۇلىپ الدى دا. اققۇلدىڭ الگىدەن بەرگى ۇزىن ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. - جاستار دەدىڭ- اۋ، اققۇل. جاستىڭ اتى جاس ەمەس پە قاشاندا. جازعىرماي- اق قوي. زامان باسقا، ادام باسقا ەكەنىن نەگە ۇمىتاسىڭ. زامان جاستاردىكى. ويناسىن، كۇلسىن، ءارى ارعىماققا وتىرۋدى دا ۇيرەنەر، ومىرلەرىن جايناتۋدى دا بىلەر. بارى مەن ءنارى الداعى جاس ەمەس پە. اققۇل اكەممەن قايتا ءسوز تالاستىرماق ەدى، ءتىنالىنىڭ ىمداۋىمەن الىپ كەلگەن كوك سەركەنى ءبىر جىگىت ونىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتا قويدى. اكەم الاقانىن جايىپ باتا تىلەدى. «ال اۋمين، اقا» - دەگەندە اققۇل شىنىمەن- اق ابىرجىپ قالعان ەدى. ءبىر ساتكە ساقالىن تاراعىشتاپ تۇردى دا، الاقانىن جايىپ باتا جاسادى. - ءتاڭىرىم تىلەۋلەرىڭدى بەرسىن، قاستارىڭا قىدىر ەرسىن. قاشان دا وڭ جول بولسىن، قىزىقتارىڭ مول بولسىن. ات- كولىگىڭ مۇقالماسىن، ازاماتتار جۇقارماسىن، اۋمين! سول ساتتە كوكەم اسا ءبىر ەپتىلىكپەن كوك سەركەنى جىعا سالىپ، تاماعىن ورىپ جىبەرگەن ەدى. اكەم اققۇلعا قالجىڭداي ءتىل قاتتى: - سەن بۇگىن، دەلەبەڭ قوزىپ، قىزا بەرمە، اقا. جاستارعا ەرىك بەر. ايتپەسە كوكپاردىڭ پۇشپاعىن دا ۇستاي الماي جۇرەر. - كۇش اتاسىن تانىماس دەمەي مە، مومىش- اۋ. جاعالاسىپ ءجۇرىپ بۇلار كوكنارعا جارماسقانىنا ءماز عوي. ايتپەسە قالباقتاي شاۋىپ دۇركىرەمەي، قايراتىم بار دەپ قارا كۇشپەن سىلكىلەمەي، ەپپەن تارتقاندى بىلەر دەيمىسىڭ بۇلار شىركىن، ون كىسىنىڭ ورتاسىنا تۇسسەڭ دە، وڭايلىقپەن بەرىسپەي، كۇشىڭە ايلانى استار ەتىپ سىتىلىپ شىققانعا نە جەتسىن. قالىڭ توپ قاڭتارىلعانداي قاراپ قالار ەدى، سەن بولساڭ جارىپ ءوتىپ كومبەگە قاراي كوسىلە بەرەر ەڭ. قايران زامان- اي. وسى كەزدە كوكەم: - اقا، كوكپار دايىن بولدى، - دەدى. سول- اق ەكەن، اققۇل ايتىپ تۇرعان اڭگىمەسىن ۇمىتىپ، ارقاسى قوزىپ شىعا كەلدى. قومدانعان بۇركىتتەي كوزى جايناپ، ءجۇزى البىرتتانىپ قيقۋلاپ تۇر: - وي، مومىنقۇل، سەن دە ىبىلجىپ قالعان نەمەسىڭ بە دەيمىن، ءتايىرى. قاشانعى كۇتەمىز. مانادان بەرى قاراپ تۇرعان جوقپىز با، - دەپ لەزدە كوكپار قۇمارىنا ءبىرجولا ەنىپ الدى. كوكەم اققۇلعا قاتارلاسا جۇگىرىپ سەركەنى سۇيرەپ بارادى. ات ۇستىندەگىلەر جاپپاي قيقۋلاسىپ، لاپ قويىپ كەلەدى. اۋىلدان از ۇزاعان سوڭ شاباندوزدار ساقيناشا دوڭگەلەنىپ تۇرا قالدى. ورتادا سەركەنىڭ سيراعىنان ۇستاعان كوكەم. كەنەت ول سەركەنى تىك كوتەرىپ الدى دا، اققۇلدان ۇزاي بەرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. سول- اق ەكەن، قاسقىرعا قۇيىلعان قىرانداي اققۇل ىلگەرى ۇمتىلا بەردى. جارداي ۇلكەن شالدىڭ جيناقىلانىپ ءبىر ۋىس بوپ كەتكەنىنە تاڭ قالدىم. دەنەسى شيىرشىق اتىپ، الگى سەركەنى جەرگە جەتكىزبەي قاعىپ الدى. - پاۋ، شىركىن، - دەپ شۋ ەتە قالعان شاباندوزدار داۋىسى سايىس اڭساعان سۇڭقارلاردىڭ ۇنىندەي شاڭق ەتىپ ەدى. اققۇل بولسا، ورتادا شىر اينالىپ سايىس ءادىسىن جاستارعا جاريا ەتكەندەي وزىمەن- ءوزى ەگەسىپ ونەر كورسەتە باستادى. كوكپاردى ات باۋىرىنان ارى- بەرى اۋىستىرىپ، قارسىلاسىن ايلامەن الداعانداي بولادى. بىرەسە ەردەن اۋىپ ءتۇسىپ، ات ساۋىرىن ساعالايدى. تاعى بىردە ات جالىنا جابىسىپ، قۋعىنشىدان قۇتىلعانداي بولادى. بوزشولاعىن ۇرشىقشا ءۇيىرىپ، توپ ورتاسىندا جاس جىگىتتەي شيراق دوڭگەلەنىپ جۇرگەن شالدىڭ قيمىلىنا قىزىقپاعان جان جوق. تىپتەن كوكەم قاسىمدا تۇرىپ قايتا- قايتا ايقايلايدى، جەر تەبىنىپ قۇلشىنادى. ول ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇمىتىپ، بار دۇنيەنى كوكپار قىزىعىنا سالىپ تۇرعانداي. اكەم الاكوزىمەن اتىپ، كوكەمە باسىن شايقاپ تۇر. كوكەم بولسا تەك اققۇلدىڭ يكەمدىلىگىنەن باسقانى ەلەر ەمەس. اققۇل ورتانى تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى دا، گۋلەگەن شاباندوزداردىڭ قارسىسىنا توقتادى. كوكپاردى كوككە كوتەرىپ، جىگىتتەر جاققا اتىپ جىبەردى. الاپات ايقاس باستالدى دا كەتتى.
مانادان بەرى جۇرت جىگەرلەرىن شىڭداپ، جۇيكەلەرى ارەڭ شىداپ تۇر ەكەن. ءبارى دە لاپ قويدى. سارت- سۇرت ەتكەن ۇزەڭگى، سابالاسقان قامشى، ۇزىك- ۇزىك ءامىرلى ءسوز. تەك قانا ات قۇيرىعى سىرتقا تەۋىپ، سانسىز باس شوعىرلانعان سياقتى. سەركەگە كىمنىڭ قولى جەتەرى بەلگىسىز. ايتەۋىر كيمەلەسكەن ادامدا سان جوق. تىپىرشىعان كوپ تۇياق وتاۋ ورنىنداي جەردى دۇبىرلەتكەلى دە ءبىراز بولدى. ءبىراق كوكپار الىپ شىققان بىرەۋ جوق. كەيبىرەۋلەردىڭ دوداعا سۇڭگۋىنەن شەتكە جاڭقاشا سىتىلىپ شىعۋى وڭايلانىپ قالدى. مۇندايلار دودا سىرتىن ايقايعا بورلىكتىرىپ بوسقا دالباقتاپ ءجۇر. كوكپار وندايلاردى مەنسىنە مە. كەنەت وسىنشاما مول تىرەستىڭ اراسىنان الدەكىم سەركەنى ات ساۋىرىنا سالىپ سىتىلىپ شىعا بەردى. -ياپىراي، نە دەگەن قايراتتى قول ەدى مىناۋىڭ. قولىڭنان اينالايىن، كۇشىڭنەن اينالايىن! اقىرەتتىڭ اراسىنان الىپ شىققانىن كورمەيمىسىڭ. جارايسىڭ جىگىتىم، - دەپ سەرپىلىپ كەتتى اققۇل. مەن اققۇل اتامدى تەك وزىنەن باسقانى كوزگە ىلمەيتىن تاكاپپار، وزىنەن باسقانى سۇيمەيتىن مەنمەن، وزىنەن باسقانى ماقتامايتىن ساراڭ دەپ ويلايتىنمىن، جوق، ولاي ەمەس ەكەن. سايىستا كوزگە تۇسكەندى كوككە كوتەرۋگە دايار اقجۇرەك، ءادىل ەكەنىن اڭعاردىم. سۋىرىلا شىققان شاباندوزدىڭ سوڭىنان قۋعاندار دالانى اۋناقشىتقانداي ىركەس- تىركەس ۇزاي بەردى. قۋىپ جەتكەندەرى كوكپارعا جارماسپاق ەدى، الگى شاباندوز جالت بەرىپ قۇتىلىپ كەتتى. ەندى تاعى بىرەۋى جەتىپ قالعان ەكەن، العاشقى شاباندوز كوكپاردى كولەگەيلەپ بۇرىلا بەردى. ناق ءبىر قۋعىنشىلاردى مازاقتاپ جۇرگەندەي تالاي رەت تاقىرعا وتىرعىزىپ تا ۇلگەردى. اققۇل سونداي ءار كەزەڭدە جانى راحاتتانىپ ء«اپ بارەكەلدە، ءاپ بارەكەلدە!» - دەپ تۇر. كوكپار ىلگەن شاباندوز وسىلايشا كەڭ جازىقتا بۇلاڭداپ قۋعىنشىلاردى جان- جاققا جامىراتىپ جىبەردى دە، ءوزى زۋلاپ اعىپ بىزگە قاراي بەتتەدى. قاس قاعىمدا جەتىپ كەلدى دە كوكپاردى تىك كوتەرىپ. - مىنەكي، اقا! - دەپ كەسەكشە لاقتىرىپ جىبەردى. ەندى عانا بايقادىم. الگىندە عانا كوكەم اتقا ءمىنىپ دوداعا ارالاسقان ەدى. سويتسەم كوپتىڭ اراسىن كوك تولقىنداي تىلگىلەپ جەكە شىققان سول كوكەم ەكەن. تەرلەگەن ءجۇزىن شاڭ كومىپ قاراۋىتىپ كەتىپتى. .. . ىمىرت كەزى. اينالانىڭ ءبارى كوكپاردان دۇرلىگىپ ەندى عانا باسىلعانداي تىنا قالىپتى. كەشكى قوڭىر سامال ەسىپ تۇر. قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ وتاۋ ۇيلەرىنىڭ ىرگەلەرى ءتۇرۋلى ەدى. كەرەگە كوزدەرىنەن ءبارى كورىنەدى. ءۇبيان ءوز وتاۋىمدا وتىر. ۇستىنە ەڭ ءساندى كيىم كيىنگەن. اينالا قورشاعان قۇربى قىزدارى. ايۋباي دا ءوز وتاۋىندا كۇيەۋ جولداستارىمەن بىرگە وتىر. ونىڭ ۇستىنە جاڭا عانا كوكپاردان قايتقان اعايىندارى - ءبىر توپ بايتانالار كىرگەن بولاتىن. جينالعان حالىق كەرەمەت كوپ. اۋىل ورتاسىندا ءبىر توپ ەركەك الدەنەگە كەرىسىپ تۇر. مەن سولارعا جاقىنداپ كەلدىم. سويتسەم، ءبىزدىڭ ۇسەندىكتەر مەن بايتانالار تويدى كىم بۇرىن باستايدى دەپ داۋلاسىپ تۇر ەكەن. - قۇدالار، بۇلارىڭ بولمايدى. ءوز اۋىلىمىزدا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ەركە قىزىمىزدى ۇزاتىپ وتىرىپ، توي تىزگىنىن سەندەرگە بەرە الماسپىز، - دەيدى ءبىزدىڭ ۇسەندىكتەر. - و، نە دەگەندەرىڭىز. قىزدىڭ وسكەن جەرى سەندەر بولساڭدار، ونەر جەرى ءبىزبىز. ولاي بولەكتەگەندەرىڭە ءبىز دە كونبەيمىز! -دەيدى بايتانالىقتار. - بۇل سوزدەرىڭىزدىڭ دە ءۋاجى بار. بولەكتەيىن دەپ تۇرعان ءبىز دە جوق. دەگەنمەن قالىڭدىقتىڭ اۋىلىنداعى توي يەسى ءبىزبىز. ءوزىمىز باستايىق. سەندەر ەلدەرىڭە بارىپ توي جاساساڭدار، سوپى باسقارارسىڭدار. - بۇل نە دەگەندەرىڭىز. اۋىلىمىزدا توي وتپەگەندەي كورىپ تۇرسىزدار توي سونشا. ءبىز دە ىرگەلى ەلمىز. شۇكىر، وسىدان قۇسىمىزدى امان- ەسەن قولىمىزعا قوندىرايىق. تويدىڭ كوكەسىن سوندا كورسەتەرمىز. - نەمەنە سوڭدا، ءبىزدىڭ تويدى قومسىنعاندارىڭ با، بۇل. - ە، جوق، و نە دەگەنىڭىز. قۋانىش ورتاق، قىزىق ورتاق بولعان سوڭ الالاماي- اق اقىل قوسىپ اتقارىسايىق. شوپ تاستاسايىق، كىمنىڭ ءشوبى تۇسسە، سول ءبىرىنشى باستاسىن، - دەدى بايتانالىقتار. - ءشوپ تاستاسىپ ەت بولىسەيىن دەپ پە ەدىڭ سونشا؟ - مۇنىڭىز ەندى، ابەستىك بولادى. ءادىل شەشىلسىن دەگەنىم عوي. - مەيلى ادىلدىك دەسەڭ جۇگىنەيىك. ال جاسىر ءشوبىڭدى، - دەپ ءتىنالى بايتانالىق وڭالعا ءامىر ەتتى. ەكى جاق ءوزارا كۇبىرلەسىپ العان سوڭ شوپتەرىن باس كيىمگە سالىستى. - ءاي، باۋىرجان، بەرى كەل. مىنا ءبىزدىڭ ەگەسىمىزدى ءوزىڭ شەشىپ بەرمەسەڭ، بولار ەمەس. باس كيىمگە قولىڭدى سال دا، ەكى ءشوپتىڭ ءبىرىن الىپ شىق. سونىمىز توي باستايمىز، - دەدى ءتىنالى مەنى شاقىرىپ. مەن كوزىمدى جۇمدىم دا، قولىمدى تۋماققا سۇڭگىتىپ جىبەردىم.
ەكى جاق تا دەمدەرىن تارتىپ تىنا قالىپتى. ەكى ءشوپتى دە ۇستاپ كوردىم. قايسىسى بىزدىكى ەكەنىن بىلە الماي جۇرەگىم لۇپىلدەپ كەتتى. - ەي، بولساڭشى ەندى، - دەپ ءتىنالى ءتۇرتىپ قالعاندا، قولىما ىلىككەن ءبىر شىبىقتى سۋىرىپ العانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. تۇماق ۇستاعان تورەشى قولىمنان الگى ءشوپتى الىپ جوعارى كوتەردى دە، داۋىستاپ سۇرادى. - مىناۋ كىمدىكى؟ - مەنىڭ ءشوبىم، - دەپ وڭال جۇگىرىپ كەپ باس سالدى. مەن ءىشىم ۋداي اشىپ وكىنىپ تۇرمىن. اۋىلىمىزدىڭ جىگىتتەرى دە ءۇنسىز سازارىپ قالىپتى. شارتتىڭ اتى شارت - بايتانالىقتار جەڭىپ كەتتى. ەندى ەكى جاق تا وڭالدىڭ سوڭىنان ەرىپ، قالىندىقتىڭ وتاۋىنا بەت الدى. ىشكە ەنگەن سوڭ ءۇبيانعا قارسى وتىردى دا، وڭال تويباستارىن شىرقاتا جونەلدى. مۇنىسى تويباستاردان گورى اۋىل قىزدارىن، قالىڭدىقتى ماداقتاۋعا ۇقساڭقىراپ تۇر ەدى. ءارى ەل سۇلۋلارىن ەلىكتىرىپ تىلگە شاقىرىپ وتىر. ءبىز كەلدىك ايدىن كولدەن اشۋ كورىپ، اققۋدان تاڭىرقايتىن تاپتىم كورىك. اۋىلدان قۇس بوپ ۇشىپ شىعىپ ەدىك باستاعان ءبارىمىزدى باق كۇنگە ەرىپ. ءۇبيان اپكەم جىميىپ ەزۋ تارتتى. وزگە قىزدار بەتتەرىن الاقانىمەن بۇركەسىپ ۇيالعان بولادى. وڭال ءانىن جالعاي بەردى. اداسپاي التى اي ءجۇردىم، جەتە المادىم، اققۋعا جەتپەي قايتىپ كەتە المادىم. اقىرى الدىڭىزعا كەلىپ قالدىق، ارقالاپ ەلىمىزدىڭ كوپ ارمانىن. جينالعاندار دۋ كۇلىستى. وڭالدىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولىسىپ جاتىر. ويتكەنى وسى اۋىلدىڭ اراسى نەبارى بەس شاقىرىم ەدى. وڭال ءانىن قايتا ايتتى. ەندى تىكەلەي ءۇبيان اپكەمە ارناپ وتىر. جول ءجۇرىپ التى اي بويى كوز ىلمەدىم، ءىسىمنىڭ وڭالارىن سەزىپ ەدىم. ارمىسىڭ، ءۇبيانجان، باق يەسى سونداعى ىزدەگەنىم ءوزىڭ ەدىڭ. ءۇبيان اپكەم ورتتەي قىزارىپ كەتتى. قاسىنداعى قۇربىسىنا باسىن سۇيەپ سىلق- سىلق كۇلىپ الدى دا، ورنىنان تۇرىپ وڭالعا ىزەت كورسەتتى. قۇربىسى ەكەۋى قوسىلىپ جاۋاپ ايتتى. تولقۋ مەن وتىرعان بۇل كەزىمىزدە، قۇربىجان، ءبىز نە دەيىك سوزىڭىزگە. اققۋعا تەڭەدىڭىز، راحمەت وزگەلەر ۇقساپ بەرسىن وزىڭىزگە. وڭال بۇل ءسوزدىڭ استارىن تۇسىنە قويدى. اپكەم ءزىل تاستاپ وتىر ەكەن. ەندى وڭال جالتارىپ، تىنالىگە تيىسە باستادى. قىزداردى ودان قىزعاناتىنىن ايتىپ اندەتتى. جاڭىلساق ەلدىڭ ءوزى- اق كىنالى دەp. تانىتقان جان بار ما ەدى ءشۇبالى جەر. اشۋ دەپ ءارقاشان- اق ماداقتايىن، قۋدالاپ جۇرمەسە ەگەر تىنالىلەر. جۇرت تاعى دۋ كۇلىستى. وڭالدىڭ قيىپ سالما اقىندىعىنا تاڭىرقاسىپ جاتىر. ءۇبياندار ورنىنان تۇرىپ، ۇلكەن ءشالى ورامال ۇسىندى. ورامالدىڭ شەتىنە ەكى- ءۇش كۇمىس ساقينا، ءبىر- ەكى بىلەزىك، اقشا تۇيىلگەن ەكەن. وڭال ورامالدى ماقتانىشپەن قولىنا الىپ، تەرشىگەن ماندايىن ءسۇرتىپ قويدى. ال تۇيىلگەن بۇيىمداردى قاسىنداعى سەرىكتەرى تالاپ الدى. جۇرت «توي باستالدى، توي باستالدى!» دەسىپ گۋىلدەسىپ كەتتى. كەنەت توبەمىزگە ورىك، ءتاتتى، باۋىرساق جاۋىپ كەتتى. اركىم جابىلا تەرىپ، «تويدىڭ تابارىگى عوي» دەسىپ الىپ جاتىر. وسىلايشا توي باستالدى. توي داستارقانى جايىلىپ، ءۇستى الۋان اسقا تولدى. قىز- جىگىتتەر ءار تۇستان قوس- قوستاپ ارىپتەسىن تاۋىپ ايتىسىپ جاتىر. ءار ۇيدەن ءتۇن جارىمىنا دەيىن ويىن- كۇلكى ارىلمادى. بۇل كەشتە بۇرىنعىداي ءبىز سياقتى بالالاردى قۋدالاعان جوق. باستان- اياق قىزىققا قارىق بولىپ وتىردىق. ءار ۇيگە ءبىر كىرىپ، ارمانسىز- اق ارالادىق.
* * *
مەنى ءاليمان جۇلقىلاپ وياتتى. ساسكە بولىپ قالعان ەكەن. ەل تۇگەل جينالىپتى. پالۋان كۇرەس باستالعان ساتكە ءدوپ تۇرىپپىن. ەلدىڭ ءبارى ىعى- جىعى جايعاسىپ، ورتالارىنا پالۋاندارىن شىعارىپتى. ەكى جاقتىڭ پالۋانى بەلدەرىنە ورامال بايلاپ، بىلەكتەرىن سىبانىپ شارت تا شۇرت ايقاسا كەتەدى. ءبىرىن- ءبىرى سىناپ، ءبىرىن- ءبىرى باعدارلاپ، ءبىرىن- ءبىرى تەكسەرىپ توپ ورتاسىندا الشاڭداپ ءجۇرىپ الدى. يىققا يىق تىرەسىپ، بىلەكتەرى سىرەسىپ سىلكىلەسىپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ بىرەۋى قارسىلاسىن جەردەن تىك كوتەرىپ الدى. باسىنان اسىرا لاقتىرماق ەدى، اناۋ بالتىردان شالىپ، قارماق جۇتقان بالىقتان بۇلقىنىپ تۇرىپ الدى. سونان سوڭ ەكەۋى دە قايتادان ءادىس اڭدىپ ءبىراز ءجۇرىستى. جۇرت گۋلەسىپ بول- بولدىڭ استىنا الۋدا. كەيبىرەۋى شىداي الماي، ءوز پالۋاندارىنا ءتاسىل ايتىپ ايقايلايدى. ايقايعا قۇلاق سالار ءسات پە. تەك كۇش ىرقىنا، ايلا- شارىققا عانا باعىنىپ اناۋ ەكەۋى اڭدىسۋمەن ءجۇر. اقىرى بىرەۋى جەڭدى- اۋ. جەڭگەن جاق پالۋانىنىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي دەدەكتەتىپ، توي ورتاسىنا جاسىرىپ تا ۇلگەردى. ەلىنىڭ اقساقالى كەلىپ بايگەسىن الدى. بايگە دە از ەمەس ەدى. شاپان كيىپ، ات ءمىنىپ، اتلاس ورامال الىپ جاتىر. پالۋان كۇرەسىن بالالار اياقتادى. وسىلايشا قىزىقپەن ءجۇرىپ بۇل كۇننىڭ دە اياقتالعانىن سەزبەپپىز.. . ەرتەڭىنە تاڭ ازانمەن قالىڭدىقتىڭ وتاۋىنان ءۇبياننىڭ سىڭسىعان داۋسى ەستىلدى. جەڭگەلەرى قىزدىڭ قىزىل كويلەگىن شەشىپ، اپپاق كويلەك كيىندىرىپ جاتىر ەكەن. قىز داۋرەنىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلعانداي سەزە مە، اپكەم بۋلىعا جىلادى. جار- جارعا ۇقساس ءبىر ءاندى سوزىپ جىلايدى. وسىلايشا جاڭاشا كيىممەن بەزەنىپ ءۇبيان وتاۋدان شىقتى. جەڭگەلەرى قولتىقتاپ الىپتى. - اينالايىن، بيكەشجان، باعىڭدى اشسىن، - دەيدى بىرەۋى. ەكىنشىسى: - اتا جولى وسىنداي، ەركەجان. اتا- ەنەڭنىڭ جورالعىسىن جاساپ جاتىرمىز، ايىپتاما، التىنىم، - دەپ قويادى. ءبىر قاراسام، ءۇبياننىڭ ءۇيىن جىعىپ، تۇيەگە ارتىپ جاتىر ەكەن. تاعى ءبىر تۇيەگە جاساۋ جايعاسىپتى. ءبىر جىگىت ءۇبيان مىنەتىن سايگۇلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ تۇر. اكەم سونىڭ بارىنە الىستان قاراپ تۇرىپ، كوزىنە جاس الدى. ءۇبيان بولسا سىڭسۋىن ۇدەتىپ بارادى. ءبىز ءاليمان ەكەۋمىز اكەمىزدىڭ جانىندا تۇرعانبىز. وكىرىپ جىبەرۋگە ءسال- اق قالىپ تىستەنە بەرەم. بۇل كەزدە جاساۋ ارتىلىپ، جۇرتتىڭ الدى اتقا قونا باستاعان ەكەن. ءۇبياننىڭ دا سايگۇلىگىن اكەلدى. سول كەزدە اپكەمنىڭ داۋسى بۇرىنعىدان دا زارلى شىعىپ ەدى. اۋىل ايەلدەرى ءبارى قۇشاقتاپ كورىسىپ، جاقسى تىلەگىن جاۋدىرىپ ءجۇر. ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا اكەم كەلدى. ول قىزىن باۋىرىنا باسىپ تۇرىپ يىسكەدى. داۋسى قالتىراپ باتاسىن بەردى دە، كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي، تەز بۇرىلىپ كەتتى. سول- اق ەكەن، ايۋبايعا ەرىپ كەلگەن جەتەۋدىڭ ىشىنەن ەكى كۇيەۋ جولداسى اپكەمنىڭ قولتىعىنان لىپ ەتكىزىپ كوتەردى دە، اتقا قوندىرا قويدى. ەر ۇستىندە اۋىتقىپ وتىرعان اپكەمدى ءبىرى سۇيەمەلدەپ، ءبىرى ات تىزگىنىن جەتەلەي جونەلدى. سول ساتتە ءاليمان دا سىڭسىپ جىبەردى. الدەبىر كەلىنشەك اپكەمنىڭ باسىنا كولدەي اق سالكەشتى بۇركەي قويدى. قۇددى قارا كۇرەڭ تولقىن ۇستىندەگى اق جەلكەندەي تەڭسەلىپ اپكەم ۇزاي بەردى. اجەم، مەن جانە سىڭسىعان اپكەم ۇشەۋمىز جەتى جىگىتتىڭ جەتەگىندە ايۋبايدىڭ اۋىلىنا قاراي بەت الدىق. ءبىراز جول جۇرگەن سوڭ ءۇبيان جاسىن تىيدى. جارىم جولعا كەلگەندە ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىنان وتتىك. بۇل اۋىلدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى الدىمىزدان شىعىپ، جىگىتتەرى ارقان كەردى. سىي- سياپاتىن العان سوڭ، ەندى اۋىل كەلىنشەكتەرى جول شەتىنە داستارقان جايىپ سۋسىن بەردى. وزدەرى جاساۋ- جابدىقتاردى قىزىقتاسىپ جاتىر. كوپ كىدىرمەي بۇل جەردەن دە ءجۇرىپ كەتتىك. كۇيەۋدىڭ اۋىلىنا جاقىنداعانىمىزدا، ءبىر توپ قىز - كەلىنشەكتەر الاوكپە بوپ جۇگىرىپ الدىمىزدان شىقتى. ءۇبيان اتتان ءتۇسىپ، ءيىلىپ ىزەت كورسەتتى. ءبىز اجەم ەكەۋمىز وتىرعان كۇيمە تىكەلەي اۋىلعا تارتتى. ءبىزدى اۋىل شەتىندە ەلدىڭ يگى جاقسىلارى كۇتىپ تۇر ەكەن. ورتالارىندا ەلتىرىدەن تىماق كيگەن، تۇيە ءجۇن شەكپەندى جەلبەگەي جامىلعان قارت كىسى بار. تاياققا سۇيەنىپ، ەڭكىش دەنەسىن ازەر يگەرىپ تۇر. مۇرتى قياقتانىپ، اپپاق ساقالى جەلبىرەيدى. ابدەن تارامىستانعان سالالى ساۋساقتارىمەن ساقالىن دامىلسىز تاراشتايدى ەكەن. سويلەگەندە يەگى دىرىلدەيدى. وسىنشاما كارىلىگىنە قاراماي، تىستەرى ءالى ءبۇتىن كورىنەدى. دەنەسىنىڭ سىرىڭكە قارالىعىن اپپاق ساقال ەرەكشە ايقىنداپ تۇر. اينالاسىنداعىنىڭ ءبارى «اتا- اتالاپ!» ەلپىلدەپ ءجۇر.
بۇل ءبىزدىڭ باس قۇدامىز - ايۋبايدىڭ اكەسى مايلىباي اقساقال ەكەن. ءبىزدى ۇلكەن ۇيگە مايلىبايدىڭ ءوزى باستاپ كىردى. اجەم ەكەۋى قاتارلاسا جايعاسىپ، ماعان اجەمنىڭ سول جاعىنان ورىن بەردى. وزگە اعايىندارى جاسىنا قاراي، قۇرمەتىنە قاراي قاتارلاسىپ وتىردى. ۇيدە ءبىر ساتكە تىنىشتىق ورناپ، ءبارى دە ءبىر- بىرىنە جىلى شىرايمەن قاراسادى. الدەن سوڭ مايلىباي اجەمە بۇرىلىپ اماندىق سۇرادى. مەن شالدان كوز الار ەمەسپىن. ول سويلەگەن كەزدە، تاماعى بەينە ءبىر قىمىز تولى سابانىڭ بۇلكىلىندەي تەربەلەدى ەكەن. اجەم دە اماندىق- ەسەندىك سۇراسىپ جاتىر. مۇنان كەيىن مايلىباي ءبىزدى ۇيدە وتىرعان قۇدالارمەن تانىستىرا باستادى. ۇلكەن ۇلىنىڭ ساقالىنا دا اق كىرىپ قالعان كىسى ەكەن. ورتانشىسى قويۋ قارا ساقالدى، تولىق كىسى كورىندى. ودان كەيىنگى ەكەۋى دە جىگىت اعاسى بوپ قالعاندار. كەنجەسى ايۋباي جەزدەم بوپ شىقتى. ءۇبياندار بولەك وتاۋدا وتىر. تاپ ءقازىر ول جاقتا نە بوپ جاتقانىنان حابارسىزبىن. قاسىنداعى ءار قىز «جەڭەشەلەپ» سالكەشىنىڭ شاشاعىن تارتقىلاپ وتىرعان شىعار. ءبىز وتىرعان ۇيگە ەندى ەلدىڭ قادىرمەندى انالارى، قارت كەمپىرلەر كەلە باستادى. ءبارى دە اجەممەن ەمىرەنە امانداسادى. مايلىباي ول كىسىلەردىڭ جاقىندىق جاعىن ايتىپ تانىستىرىپ وتىر. - ال، قارا جىگىت، - دەدى ءبىر اپپاق كەمپىر جاس كەزىندەگى ادەتىمەن، - كەمسەڭدەگەن شاعىندا كەنجەڭە دە وتاۋ تىگىپ، كوڭىلىڭ ورنىقتى ما. اق تۇيەنىڭ قارىنىن اقتاراتىن كەزىڭ ەندى كەلدى. - ءيا، جەڭەشە، بۇعان دا شۇكىر. ءبىز ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى قىزىعىمىز وسى شىعار، بالكىم، - دەپ مايلىباي كارىلىگىن مويىنداي سويلەدى. - جو- جوق، جامان ءسوزدى جامان ادام اۋىزعا الادى دەۋشى ەدى. ايتا كورمە، قارا جىگىت. مەن ءالى تالاي تويدى كورىپ، تالاي قىزىققا كۋا بولام. اسىقساڭ ءوزىڭ بارا بەر ول جاعىڭا، - دەپ كۇلدى الگى كەمپىر. - بەس ۇل، ون بەس نەمەرە ءسۇيىپسىڭ. نە ارمانىڭ بار. ەندى ول دۇنيەگە ويلانباي اتتانا بەرسەڭ دە بولادى. ايتپەسە جۇماقتىڭ تورىندە جارىقتىق اكە- شەشەڭ الاڭداپ وتىرعان شىعار، - دەپ قالجىڭدادى تاعى ءبىر كەمپىر. - اللاعا شۇكىر، - دەيدى مايلىباي ساقالىن سالالاپ، - اللانىڭ مۇنىسىنا توبا. بالادان دا، باقتان دا تارىقتىرماپتى. اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپ بولعان شاقتا بالالارىمنىڭ الدىندا السا، تاڭىرگە ريزامىن. ءبىراق مىناۋ كەنجە كەلىنىمنەن - مومىشتىڭ قىزىنان ءبىر پەرزەنت يىسكەگەنشە اسىقپاڭدارشى تىم بولماسا، - دەپ جالبارىنعانداي سويلەيدى. - بولدى، بولدى! نەمەنە سونشا، ءبىزدى ناق ءبىر جان العانداي كورىپ جالىنعانىڭ. تىلەۋىڭە جەت. ءبىر ەمەس، بىرنەشە نەمەرە ءسۇي، لايىم. كەيىن ەس بىلگەندە اڭعارسام، وسىناۋ كاريالار ولىمنەن قورىقپاي، قايتا ونى ازىلگە اينالدىرىپ، كەرەمەت ۇستامدىلىق، باتىلدىق جاساپ وتىر ەكەن عوي!.. مايلىبايدىڭ ءۇيى سەگىز قانات ەكەن. كەرەگە، ۋىقتارى سۇيەكشە جىلتىراپ، ابدەن مۇيىزدەنىپ ءبىتىپتى. باسقۇر، ۋىق، باۋلار ۇزىك- ۇزىك بولسا دا، بوياۋى وڭا باستاعان ورنەكتەرى كوز تارتادى. كەزىندە كەرەمەت شەبەر جاسالعان ءۇي ەكەنى كورىنىپ تۇر. تىستا ابىر- سابىر ۇدەپ بارادى.
ءبىزدىڭ اۋىلداعىداي مۇندا دا ءار ءۇيدىڭ الدىندا ساماۋىر قايناپ، وشاقتىڭ تۇتىندەرى اسپانعا بۋداقتايدى. جۇرت بەتاشار مەن نەكەقيار قىزىعىن كۇتىپ تاعاتسىز تورۋىلدايدى. مايلىباي مەن اجەمنىڭ ورتاسىندا اق سالدەلى جيرەن مولدا وتىر. كىرپىگىن سۇرمەلەپ الىپتى. ءبارى سونى «تاقسىر» دەپ ءتاجىم ەتەدى. ول اۋىل ادامدارىنىڭ كەز كەلگەنىن «جۇرتىم» دەپ كىشىرەيتىپ ايتادى. ونى ءپىر سانايدى ەكەن. ءبىراق ءدال بۇگىن ەلدىڭ ءبارى وزگە قىزىقتى اڭدىپ، وزگە بىرەۋگە تابىنعالى وتىرعانداي سەزىلەدى. ايتقانداي- اق جۇرت: - وتەپ كەلدى، وتەپ كەلدى، - دەسىپ شۋ ەتە قالدى. ىشكە ورتا بويلى، تىعىنشىقتاي كەلبەتتى كىسى كىردى. جۇرت جابىلا قولتىقتاپ ورتادان ورىن ۇسىنىپ جاتىر. ول وزگەلەردەن ەرەكشە، بيىكتەۋ كوپشىككە كەلىپ جايعاستى. وتەپتىڭ قاقپاقتاي كەڭ جاۋىرىنى مەنى كولەگەيلەي بەرگەن سوڭ، مەن اجەمنىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، قىزىققا كوز سالدىم. ءبىر ايەل قىزىل شوق سالعان تابا اكەلىپ وتەپتىڭ الدىنا قويدى. وتەپ بولسا، ەكى جەڭىن ءتۇرىنىپ، شوققا الاقانىن قىزدىردى دا، قولىن سوزدى. سول كەزدە ونىڭ وڭ قولىنا وقتاۋ ۇستاتتى. وقتاۋدىڭ باسىنا شەتى تۇيىلگەن ورامال بايلاپتى. وتەپ يەك قاعىپ ەدى، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. ىشكە ەكى كەلىنشەك قولتىقتاعان ءۇبيان اپكەم كىرىپ كەلەدى ەكەن. باسىنا توگىلتىپ ورامال بۇركەپتى. الگى ەكى كەلىنشەك بوساعادان اتتاي بەرە ءيىلىپ سالەم بەردى. اپكەم سونى قايتالادى. - قادامىڭ قۇتتى بولسىن، قاراعىم! ۇلكەن بوساعادان، كيەلى بوساعادان اتتادىڭ. اتاڭا قۇرمەت كورسەت، - دەدى وتقا جاقىن وتىرعان ءبىر كەمپىر. اپكەم ءيىلىپ سالەم سالدى. سونان سوڭ ەكى قادام جاسادى دا، وتەپتىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى. بۇركەنشەكتىڭ شاشاعى جەر سىزىپ، اپكەمنىڭ اياعىنا دەيىن كومىپ تۇر. كەنەت وتەپ داۋسىن ءبىر كەنەپ الدى دا اندەتە جونەلدى. - ە- ە- ە- ەي!- دەگەندە ءۇيدىڭ ءىشى قىبىر ەتپەي تىنا قالدى. وتەپ تاقپاقتاي جونەلدى. كەلىن- كەلىن كەلىپ تۇر. كەلىپ ۇيگە ەنىپ تۇر قايىن جۇرتى الدىندا ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇر. كەلىن- كەلىن، كەلىڭىز، ەلىمىزدى كورىڭىز، الا- قۇلا دەمەڭىز، اتىن ايتىپ بەرىڭىز. اق تىلەۋلى اعايىن، كورىمدىگىن بەرىڭىز، - دەگەندە جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى! - بەرەمىز! بەرەمىز! -اينالايىن. - كورىمدىگى دايار. - ەرتەرەك بەتىن اشىپ كورسەتسەڭشى. وسىلايشا ىنتىعا ەنتەلەپ ەل وتەپكە قايتا قۇلاق توستى. كەلىن، كەلىن كەلدى عوي، كەلىپ ۇيگە ەندى عوي. كورىمدىگىن بەرمەسە كورسەتپەيمىن، ەندى قوي. الاقانعا التىن سال ەتەگىمە كۇمىس سال.. اشىق قولدى حالقىم بار كەلىن، سالەم دۇرىس سال، - دەپ وتەپ كورىمدىكتى الدىن الا بەرۋىن سۇرادى. مايلىباي اقساقال ءبىر ۋىس كۇمىستى وتەپتىڭ الدىنا توگە سالدى. سول- اق ەكەن جۇرت جاپاتارماعاي كورىمدىك بەرە باستادى. لەزدە وتەپتىڭ الدى اق كۇمىسكە تولىپ كەتتى. الايدا وتەپ «كورسەتەر كەلىنىمنىڭ كورىمدىگى كوك توبە بوپ ۇيىلمەسە، كورسەتپەيمىن. ويتكەنى كەلىننىڭ كورىك دەسە- كوركى بار، اقىل دەسە-اقىلى مول» ، - دەپ وتىرىپ الدى. از التىنىڭ سەپ ەمەس، از كۇمىسىڭ تەڭ ەمەس. وسى تۇرعان كەلىنىڭ اي مەن كۇننەن كەم. ەمەس. كوپ بولماسا كورىمدىك كورسەتەتىن مەن ەمەس، - دەگەندە، جۇرت تاعى دا شۋ ەتە ءتۇستى. - ويباي، اينالايىن. كورسەتپەيمىن دەگەنىڭدى اۋزىڭا الما. كەلىننەن ايانىپ قالارىمىز جوق. - كورىمدىككە كونەمىز، ءسويتىپ بارىپ كورەمىز، - دەسىپ، ەل تاعى دا كۇمىس تاستاي باستادى. وتەپ ونى دا ازىرقاندى. ويتكەنى «كەلىن تەكتى جەردىڭ قىزى، باتىر ەلدىڭ قىزى، وسكەن ورتانىڭ ورەلى، ونەگەلى جانى» ەكەنىن ەسكەرتتى. بايتاق ەلدىڭ گۇلى بۇل، بار اۋىلدىڭ نۇرى بۇل. وسكەن جەردىڭ قىزى بۇل، ونەگەنىڭ ءىزى بۇل، كورسەتپەيمىن كەلىندى. ساۋساعىما جۇزىك ءىل، - دەگەندە اجەم ورنىنان ەمىرەنە تۇرىپ، وتەپتى ماڭدايىنان يىسكەدى دە، قولىنا التىن جۇزىك سالدى.
ەل تامسانىپ گۋلەپ جاتىر. ءۇبيان ريزا بولىن ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى. وتەپ سوندا دا قاناعات ەتپەدى. ەلدىڭ تاعاتىن تاۋىسىپ، شىدامىن كەتىرىپ، كورىمدىك سۇراي بەردى. اپكەمدى ماقتاپ ولەڭىن قۇراي بەردى. كوزدەرىنەن نۇر تامعان، كومەيىنەن جىر تامعان، بەتى تازا اينادان كوركى قانداي جايناعان، كورىمدىكتى كوپ الماي قۇر قالام با پايدادان، - دەگەندە ەندى ەل جالىنا باستادى: - اينالايىن وتەپجان، نىساپ سايىن بەرەكە. - كەلىنىمىزدى الدىمەن كورسەتشى ءوزى، قارىزدانساق تا كورىمدىگىمەن قۇتىلارمىز. سوندا بارىپ وتەپ دەمىن تەرەڭ الدى دا: - ە- ە- ە- ەي! - دەپ ءۇي ءىشىن تاعى ءدۇر سىلكىندىرىپ الدى. ەندى ءوز ەلىن ءۇبيانعا تانىستىرىپ سايراپ جونەلدى. بۇلاقتارى جوسىلعان، ۇراندارى قوسىلعان. ءۇمىت كۇتكەن دوسىنان ءبىزدىڭ اۋىل وسى ماڭ. ءۇبيان ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. وتەپ ەندى تەرمەلەي اپكەمە ۇزاق وسيەت ايتا باستادى: ۇلكەندەردىڭ الدىندا، تايراڭداما، كەلىنشەك. ءجون- جوسىقسىز جەلىگىپ سايراڭداما، كەلىنشەك، وت باسىنا بارعاندا، وتىرىپ الما، كەلىنشەك، سۋ باسىنا بارعاندا سۋماڭداما، كەلىنشەك. بوزبالا كوز سالعاندا قۋناڭداما كەلىنشەك. قوناق كەلسە قورسىلداپ بالانى ۇرما، كەلىنشەك. ەنەلەرگە تورسىلداپ، جالا قۋما كەلىنشەك. ۇرىس- داۋعا ۇيمەلەپ، ءۇيىر بولما، كەلىنشەك كورىنگەندى كيمەلەپ، ءسۇيىر بولما، كەلىنشەك. قايتا- قايتا قازبالاپ، شيىر بولما، كەلىنشەك اعايىندى مازالاپ قيىر بولما، كەلىنشەك. - وي، اينالايىن- اي! - كومەيىڭنەن اينالدىم، جەزتاڭدايىم! - ساعان بەرگەن التىن دا ارزان شىعار، - دەسىپ ەل ەرەكشە سەرپىلىپ، داۋىلداسىپ كەتتى. سونى باسقىسى كەلگەندەي وتەپ قۇيقىلجىتا بەردى. سول الگى سارىنى: ونەگەنىڭ ورتاسى، تۇراق بولسىن، كەلىنشەك، جاقسىلىعىڭ تاۋسىلماس بۇلاق بولسىن، كەلىنشەك. بالا- شاعاڭ باسىڭا، شىراق بولسىن، كەلىنشەك. ۇساق بولماي مىنەزىڭ ءىرى- اق بولسىن، كەلىنشەك. بۇل اۋىلعا قاشاندا، ۇلگىلى بول، كەلىنشەك. ىزەت- قۇرمەت دەگەننىڭ بىلگىرى بول، كەلىنشەك. سىيلاسۋعا كەلگەندە، ءدۇلدىلى بول، كەلىنشەك، تىرلىگىڭدە ومىردەن، كەمدىك كورمە، كەلىنشەك. جاماندىققا ەشقاشان، تەڭدىك بەرمە، كەلىنشەك. ەل ۇيىپ تىڭداپ، اۋىزدارىن اشىپ قالىپتى. اجەمە قاراسام، كوزىن ءسۇرتىپ وتىر ەكەن. وتەپتىڭ سوزدەرىنە ريزا بولىپ تەبىرەنىپ كەتسە كەرەك. بۇل ەكى ارادا وتەپ ەل جاقسىلارىن، اۋىلدىڭ ابىرويلى ادامدارىن تانىستىرۋعا كوشكەن ەدى. سولاردىڭ اتىن اتاپ، ءۇبيانعا ارنايى سالەم سالدىرماق. ەڭ الدىمەن ءۇبياننىڭ اتاسى، اۋىلدىڭ ەڭ قادىرمەندى قارتى، جاسى دا ۇلكەن، ورنى دا بولەك - قۋانىش يەسى مايلىبايعا سالەم سالدىردى. سەكسەنىڭ دە جەڭىلگەن، كورگەنى كوپ ومىردەن. مايلىبايداي اتاڭا سالەم سالعىن كوڭىلمەن. ءۇبيان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ ءيىلدى. - كوپ جاسا، شىراعىم! وركەنىڭ ءوسسىن، - دەدى مايلىباي داۋىسى تاعى دا قاڭىلتىرشا قالتىراپ. وتەپ ەندى اۋىلداعى ءوز قۇرداستارىن، ءۇبياننىڭ ابىسىندارى مەن قايناعالارىن تانىستىرىپ، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جىرعا قوستى. ەل قىران- توپان كۇلكىگە باتىپ قالىپتى. ءبىر ابىسىنىن وتەپ بىلاي تانىستىردى. ىزبايلانىپ سىزىلعان، بويى كەلگەن ۇزىننان. ۇرىس دەسە قۇلشىنىپ، ءتۇرى لەزدە بۇزىلعان. وتىرعاندار دۋ كۇلىستى. الگى كەلىنشەك قىزاراقتاپ وتەپكە تيىسە بەردى. - سەنى مە، وسىدان سازايىڭدى بەرمەسەم بە، سەن زارجاقتىڭ. وتەپ بۇل كەزدە وزگەلەردى ولەڭگە قوسىپ جاتقان. اۋىلىمىزدىڭ اعاسى، اۋىلىمىزدىڭ جاعاسى. اۋىلىمىزدىڭ پاناسى، اۋىلىمىزدىڭ داناسى، ۇلكەن قايناعاڭا ءبىر سالەم. مايلىبايدىڭ ۇلكەن ۇلى كوتەرىلىپ قالدى: - ە، بار بولعىر، بار بول، - دەدى وتەپكە شىن ريزاشىلىقپەن. اۋىلىنىڭ بەتكە ۇستار پىسىعى بولسا كەرەك، وتەپ ءبىر قياق مۇرتتى كىسىنى اسىرا ماقتادى: داڭقى ەلدەن ارى اسقان، پارقى كوكپەن تالاسقان.. ەلدىڭ كوركى ەربولداي اعالارمەن جاراسقان، - دەدى. ورتانشى ۇلى جارتىباي وتەپپەن قۇرداس ەكەن. قۋرايداي قىشقيعان. ارىق بويى سيديىپ ەبەدەيسىز قوزعالادى. جاعىنا پىشاق جانىعانداي، سۇيەكتەرى شودىرايىپ، ۇرتى ۇڭىرەيىپ تۇر.
ءار جەردەن ۇركە شىققان سيرەك شاشى ەدىرەيىپ، كىرپىنىڭ تۇگىندەي تىكىرەيەدى. ءبىر شوكىم ساقالى ايتەۋىر ساقال بار دەگەن اتقا يەلەنىپ، يەگىنىڭ ۇشىندا شوعىرلانا قالىپتى. مۇرنى دا تاڭقىش ەكەن. وتەپ ءبىر ادامنىڭ باسىنداعى وسىنشا ءمىندى مايدا ازىلمەن تۇرتپەكتەپ كەرىسىنشە كەلتىرىپ وتىر. جۇرتتىڭ كۇلكىسىن توقتاتۋ قيىن. ءبىرى كوزىن ۋقالاپ، ءبىرى ءىشىن باسىپ، ەندى ءبىرى اسپانعا قاراي شالقالاپ كۇلكىدەن اقتارىلىپ جاتىر. جارتىباي بولسا بۇرىسكەن تورعايداي اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ، قىزاراقتاي بەرەدى. جاۋ جىققانداي قاھارلى، جارتى قۇلاش ساقالدى. بۇيرا شاشى ۇيىسقان. سوم دەنەسى - قۇرىشتان. نار سانىنداي بىلەكتى، ناق ارىستان جۇرەكتى. ناعىز قايرات كەزىندە، وت ويناعان كوزىندە باسقان جەرى ويىلعان، ساقتانىپ ءجۇر دويىردان. تاس مۇسىندەي تايماعان وسى سەنىڭ قايناعاڭ. ءبىتىمى دە ەرەكشە. سالەم سالشى، بولەكشە، - دەگەندە ءۇبيان ءيىلدى. جۇرت ءبىر- ءبىرىن شىمشىلاپ، ءبىر- ءبىرىنىڭ سانىن سوققىلاپ، ايەلدەر جاعى بەتتەرىن شىمشىلاپ ءماز. جارتىباي سۋدان تۇنشىعىپ شىققانداي ەندى قىبىرلادى. وتەپكە قىزاراقتاي قارادى دا: - وي، ۋ جەگەن يت- اي، اقىرى سول ۋىڭدى قۇسىپ تىندىڭ با؟ .. كەلىننەن ۇيات بولدى- اۋ، - دەي بەردى. تاعى ءبىر قۇرداسىنىڭ لىپىلداعان مىنەزىن مىنەپ، وتەپ اشى تىلمەن تۇيرەپ الدى. ەلپىلدەگەن قۇراقتاي، كولكىلدەگەن سىناپتاي. ەشكى ىشىندە شۇناقتاي اناۋ تۇرعان جىلتىرعا سالەم سالشى سۇراتپاي. جۇرت ريزا بولىپ قول سوعىپ جاتىر. وتەپ ەندى ەكى جاستىڭ تاتۋلىعىن ايتىپ، ومىردە سىيلاسىپ وتىڭدەر دەگەن وسيەتتى ايتىپ كەتتى. ءارى اعالىق اقىلىن، ءارى اۋىلدىڭ ارتقان مىندەتى وسى دەپ ايتتى. قاپتىڭ اۋزى بوس تۇر دەپ، قۇرت ۇرلاما، كەلىنشەك. ءوزىڭ جاتىپ بايىڭدى. تۇر- تۇرلاما، كەلىنشەك. ءبىر نارسەگە كەرىسىپ، سۇڭقىلداما، كەلىنشەك. ەر اتاعىن ەسكەرمەي، ەرىڭە سەن دەc بەرمەي، ءاربىر ءسوزىن ءوش كورمەي، ەرتە كەتىپ، كەش كەلمەي، ىنتىماقتا بول دەيىن. اتا جولى سول دەيىن، وسيەتتى ۇمىتساڭ، جارىق سەنىڭ قور دەيىن.. . وسى تۇسقا كەلگەندە جۇرت ىشىنەن ءبىر كەمپىر: - اينالايىن- اي، ەل كوكەيىن تاۋىپ ايتىپ وتىر عوي، كوپ جاساعىر، - دەي بەردى. وتەپ تەرمەسىن جالعاستىرىپ وتىر: ال، اعايىن، ال دەيىن كەلىنىڭىز بال دەيىن. بەت اشايىن تاپ ءقازىر كورەر كورىك بار دەيىن. وعان دەيىن، شىراعىم، ماعان سالەم سال دەيىن. وتەپ وسى تۇستا اپكەمنىڭ باسىنداعى توگىلىپ تۇرعان سالكەش ورامالىن، قولىنداعى وقتاۋدىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الىپ كوتەرىپ تاستادى. جۇرت جامىراپ باتا بەرە باستادى.
ءۇبيان اپكەم ءيىلىپ سالەم سالىپ تۇر. - كوپ جاسا، بالام. - الدىڭنان جارىلقاسىن. - ىزەتىڭە ريزامىز. - امىسە سولاي بول، شىراعىم! - ۇلكەندى سىيلاعان قور بولماس! - بوساعاڭ قۇتتى بولسىن. - ەتەگىڭە بالا جارماسسىن. - ەلىڭنىڭ سۇيىكتىسى بول. ەل وسىلايشا دۇركىرەسىپ وتىرعاندا، وتەپ الدىنا جينالعان اقشالاردى جيىپ الىپ سىتىلىپ شىعىپ بارا جاتقان. بەس- التى قۇرداسى قۋا جونەلدى. - ءا، قۋ، ءبىزدى قۇرالاقان قالدىرماقپىسىڭ؟ - تابارىك بولسىن، بىزگە دە بىردەمە بەر. - مىناۋىڭ ىرىمعا جامان عوي. - ءبىز دە ساعان تىلەۋلەس بوپ وتىردىق قوي، - دەسىپ سىرتتا وتەپتى ورتاعا الىپ جاتىر. اناۋ قۇتىلماسىن ءبىلدى- اۋ دەيمىن، ۇلەستىرىپ تىنعان سياقتى. وسىلايشا وتقا ماي قۇيىلىپ، ءۇبيان دا وشاق يەسى بولىپ شىعا كەلدى. كەلىندەرىن ەل وڭ بوساعاعا جايعاستىرىپ، جاڭادان داستارقان جايا باستادى. بۇل كەزدە قوجا ەندى ويانا باستاعانداي ەدى. مانادان ەل بەتاشاردىڭ قىزىعىنا بەرىلىپ، ەرەكشە كوڭىلدەنىپ جاتقاندا، ول سامارقاۋ مۇلگىپ وتىرعان بولاتىن. «مۇنىڭ ماعان قاتىسى جوق. وزىمە تيەسىلى نەسىبىمە كەلگەندە كورەرمىن» دەگەندەي ماماۋراي بەرگەن. ەندى ازداپ ءتىل ءبىتىپ، ەلدىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتىر. كەسەدەگى شايىن قوس قولىمەن بۇركەپ الىپ، وقتا- تەكتە ارەڭ ۇرتتايدى. الدەن سوڭ ول يشارات بەلگى بەردى. سول كەزدە كارلەن كەسەگە تولتىرىپ تۇنىق سۋ اكەلىندى. مايلىباي وعان كۇمىس تەڭگە تاستادى دا، قوجاعا ۇسىندى. قوجا سۋدىڭ بەتىن اق ورامالمەن بۇركەپ، الدەنەنى كۇبىرلەپ وقي باستادى. ءبىر قاراسام، ەكى جىگىت ايۋبايدى دەدەكتەتىپ ىشكە الىپ كىرگەن ەكەن. مەن نەكەقيار باستالعانىن سەزە قويدىم. ەكى جۇباي ءۇيدىڭ ەكى بوساعاسىندا قاراما- قارسى جايعاستى. قوجا الگى ەكى كۋاگەر جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، جۇبايلاردىڭ اتى- ءجونىن ءبىلىپ كەلۋدى تاپسىردى. الگى ەكەۋى ايۋباي مەن اپكەمنىڭ الدىنا كەزەك- كەزەك تاقاقتاپ بارىپ، قايتىپ كەلدى. قوجاعا بايانداپ جاتىر. - كۇيەۋ بالا - ايۋباي، مايلىباي مەن زىليحانىڭ اق نەكەسىنەن تۋعان ۇل. ءدىنمۇسىلمان. جاسى جيىرما بەستە. - قالىڭدىق - ءۇبيان، مومىش پەن ءرازيانىڭ اق نەكەلى قىزى، جاسى جيىرما بىردە. قوجا ەندى كۋاگەر ەكى جىگىتتەن: «بۇل مىندەتتى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا اللا الدىندا، حالىق الدىندا انت ەتەسىزدەر مە؟ » - دەپ سۇرادى. انالار «انت ەتەمىز» دەستى. «كۋاگە جۇرەر الدىندا جۋىنىپ- شايىنىپ، ادالدانىپ، كۇنادان ارىلىپ كەلدىڭدەر مە؟ » - دەدى قوجا قايتادان. اناۋ ەكەۋى «كۇنادان پاك» ەكەنىن ايتىستى. - بارىڭدار، ەكەۋىنەن دە سۇراڭدار! بۇل نەكە كوڭىلدىڭ قالاۋىنان، جۇرەكتىڭ بالاۋىنان شىعىپ پا؟ كوڭىلدىڭ كوركىمەن، جۇرەكتىڭ ەركىمەن قوسىلىپ پا؟ ەكى جىگىت قولدارىنا ۇستاتقان ورامالدىڭ ۇشىنان تىزبەكتەسىپ قوسىلا سايراي جونەلدى. كۋادۇرمىز، كۋادۇرمىز، كۋالىككە ءجۇرادىرمىز. تاڭنىڭ ناق قاسىندا ءدال بۇگىن حالىق قاسىندا اق كۋالىك بەرادۇرمىز، - دەسىپ، كۋا قيمىلمەن ايۋبايعا جەتكەنشە ايتىپ تا ۇلگەردى. ايۋبايدىڭ الدىنا كەلگەن سوڭ، ولار تەرگەۋگە الا باستادى. مومىشتان سىزعان، ءرازيادان تۋعان. ءۇبيان پەريزاتتى ادال جار تۇتۋعا ريزامىسىڭ؟ ايۋباي ءسال قىزاراقتاپ وتىردى دا، ۇيالعاننان «ريزامىن» دەپ مۇرنىنىڭ استىنان سويلەدى. كۋالەر ەندى وسىلايشا اندەتىپ ءۇبيانعا دا جەتتى. مايلىباي سىزعان، زىليحادان تۋعان، ايۋبايداي ارىسقا، جار بولۋعا ريزامىسىڭ؟ ءۇبيان قىبىرسىز وتىر. قاسىنداعى ابىسىندارى تۇرتپەكتەپ، «ايتا عوي، كەلىنجان» ، «تاقسىردى كوپ توستىرما» دەپ اقىل بەرىپ جاتىر. ءۇبيان باتىلى جەتىپ ايتا المادى. كۋالار جاۋاپ الماي كەتەر ەمەس. مەن اپكەم جاققا تەسىلىپ قاراپ وتىرمىن. الدەن سوڭ اپكەم تومەن قاراپ باسىن يزەدى. - ە- ە، بۇل بولمايدى دا! ءوز اۋزىنان ەستىمەسەك بولمايدى، - دەپ قوجا قازاق سوزدەرىن سوزىپ، بولەكشە ماقاممەن ايتتى. الگى ەكى جىگىت تاقپاقتاي اندەتىپ اپكەمنىڭ قاسىنا قايتا باردى. ەندى اراشاعا اجەم ءتۇستى. - تاقسىر- ەكە، ۇلكەندەردىڭ الدىندا جاس بالانى ۇيالتىپ قايتەسىز. باس يزەگەنى بارىنە ىقتيارلىعى ەمەس پە؟ نەكەڭىزدى قيا بەرىڭىز. - سولاي بولسىن، تاقسىر، - دەدى مايلىباي دا. قوجا قايتادان كەسەدەگى سۋعا ءتونىپ، الدەنەنى وقىدى دا، بەتىندەگى ورامالىن الدى. ءسويتىپ كۋاگە جۇرگەن جىگىتتەرگە ۇسىندى. ولار كەسەدەگى سۋدى ايۋبايعا اپاردى. ول سۋعا ەرنىن تيگىزىپ قايتىپ بەردى. سونان سوڭ كۋالار ءۇبيانعا اپاردى. اپكەم دە ەرنىن تيگىزدى. بۇدان كەيىن كۋالار نەكە سۋىنان ءدام تاتتى.. . وسىلايشا ۇيدە وتىرعان ەلدىڭ ءبارى نەكە سۋىنان ءىشىستى. كەسەدەگى سۋ تاۋسىلعان سوڭ، قوجا ەكى جاستىڭ نەكەسى قيىلدى دەپ جاريالادى. مايلىباي ءبىر تەكشە اقشانى قوجانىڭ الدىنا قويدى. ەندى قايتادان قازان كوتەرىلىپ، جاس كەلىننىڭ قولىنان ءدام تاتۋ ءۇشىن جۇرت داستارقانعا قايتا وتىرىستى. ەرتەڭىنە مايلىباي اجەمە العىس ايتىپ، الدىنان كەشىرىم ءوتىنىپ وتىردى.
* * *
ءۇبياندى بارىنشا ىرعاپ- جىرعاپ ايۋبايعا ۇزاتىپ، مامىتتان العان قالىڭمالدىڭ قالدىعىن قايتارعان سوڭ، ءبىزدىڭ ءۇي مال- مۇلىكتەن مۇلدەم تاقىرلانىپ، كوپكە دەيىن تۇزەلە الماي ءجۇردى. وگەي شەشەمىز وسى تارىققان ساتتەرىمىزدە اكەمە تيىسە بەرەتىندى شىعارىپ الدى. «قازانىڭدا ماي قالمادى، قاتىقتالعان شاي قالمادى، جايعاساتىن جاي قالمادى. ءبىر قىزىمدى ۇزاتام دەپ اش وزەك ەتىپ ۇلىتىپ قويماقپىسىڭ» دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلە بەردى. بىربەتكەي اكەم مۇنداي سوزگە شىداي المادى. ايەلىنىڭ توركىندەرىن شاقىردى دا، ءبارىنىڭ باسى قوسىلعان سوڭ وكىمدى ءسوز ايتتى: - اعات كەتسەم ايىپ كورمەڭىزدەر. ءبىراق وسىنشاما قارتايعان شاعىمدا قاڭقۋ ءسوز ەسىتەم دەگەن جوق ەدىم. وگەي دەپ وڭمەنىنەن يتەرمەس، ءوزىم دەپ باۋىرىنا باسار دەپ ەم بالالارىمدى. اداسقان ەكەم. كەش بولسا دا، ءجونىمدى تابايىن. تابالاۋ تابىنا كۇيگەنشە جالعىزدىقپەن جاعالاسىپ وتكەنىم جاقسى. قىزدارىڭىزدى الا كەتسەڭىزدەر ەكەن. سالعىلاسىپ وتىرا الاتىن جايىم جوق، - دەدى. سول- اق ەكەن، وگەي شەشەمىزدىڭ اپاسى قىزىنا ۇرىسىپ، قۋىرىپ جەپ جىبەرە جازدادى. اكەم مۇنداي اشىق اڭگىمەنىڭ اراسىندا بولعىسى كەلمەي، ءاليمان ەكەۋمىزدى اجەمنىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى. بۇل وقيعا اجەمە، اسىرەسە، قاتتى باتىپ ەدى. كوزىنە جاس الىپ، قامىعا بەردى. شەشەمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ: - قايران ىرىمالدى كەلىنىم- اي، ءرازياشىم. ماڭدايىما سىيماي كەتتىڭ- اۋ. ونى العانشا، مەنى المادىڭ با، ءتاڭىرىم- اۋ، - دەپ وتىرىپ الدى. - قويىڭىزشى، aپa. تاعدىرمەن تاجىكەلەسەر شاما بار ما بىزدە. ونان دا نەمەرەلەرىڭىزدىڭ تىلەۋىن تىلەسەڭىزشى، - دەگەن اكەمە اجەم بار اشۋىن توكتى: - نەمەنە، مەنى جاڭا تۋدى دەپ پە ەدىڭ! مەنىڭ تىلەگىم سەندەردىڭ بىرلىكتەرىڭ مەن تىرلىكتەرىڭ ەمەس پە. - قويدىم، اپا، قويدىم، - دەپ اكەم كۇلە بەردى. بۇل كەزدە ەكىنشى ۇيدەگى كىسىلەر دە ءوزارا كەڭەسىپ بىتكەن ەدى. ەكى ءۇي باس قوسىپ وتىرىپ، ءبىر- بىرىنەن كەشىرىم سۇراستى. شەشەمىز «ابايلاماي ايتىپ قالىپپىن. ەندى ونداي قايتالانبايدى» دەپ ۋادە بەردى. شەشەسى: - قاراعىم، مومىش، قىزىمدى الىپ وتىرعان سوڭ، سەن دە بالامسىڭ. انام دەسەڭ، ءبىر جولعا تىلەگىمدى قايتارما. تاتۋلىقتارىڭ بۇزىلماسىن. ەندى ەرنى قىبىرلاپ، بەيپىل سوزگە ءۇيىر بولسا، قىزىمنىڭ جون تەرىسىن سىپىرساڭ دا ريزامىن، - دەدى. ءسويتىپ بۇل ۇيدە كەرىس قايتالانبايتىن بولىپ ەدى. ءبارىمىز سوعان قۋاندىق.
* * *
مەن اپكەمنىڭ اۋىلىنا ءجيى باراتىنمىن. ايۋباي جەزدەم دە ات ءىزىن سۋىتپاي كەلۋشى ەدى. ۇيدە ەكى- ءۇش كۇن بولىپ، ءبىراز شارۋانى تىندىرادى. جەر جىرتىپ، ءدان سەۋىپ بەرەتىن. ءشوپ جيناپ، قىرمان باستىراتىن. ءوز تۋىستارىنا «بالدىزىم جاس، اتام شال. ۇلكەن ۇلىنداي بولعاندىقتان، ءۇي تىرلىگىن ءبىتىرىپ بەرەيىن دە» دەيتىن. كەلەسى جىلى اجەم اۋىردى. كوپ جاتقان جوق. توسەككە قۇلاعان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن اكەمدى قاسىنا شاقىرتتى. ەنتىگىپ ءجيى دەم الىپ، دەنەسى وت بوپ جانىپ جاتقانداي ەدى. اق جاستىققا سەلدىرەپ شاشىلعان بوزعىلت شاشى ۇلبىرەپ تۇر. اجىمدەرى قاتپارلانىپ، ابدەن قارتايعان ءوڭىن ونان سايىن قاجىتىپ جىبەرگەندەي. الايدا، اجەم ەشبىر قينالماعان كىسىدەي، دىبىس شىعارماي سابىرلى جاتىر. قايتا الدەبىر ساپارعا دايىندالعانداي كوڭىلى ءبىرتۇرلى كوتەرىڭكى سياقتى. اكەم كەلىپ قاسىنا وتىرعاندا، اجەم مەيىرلەنە كوز تاستادى: - مومىشجان! - دەدى الدەن سوڭ داۋىسى قالتىراپ، قىزدارىم مەن نەمەرەلەرىمە حابارشى جىبەر. جۇزدەسىپ قوشتاسايىن. - قويىڭىزشى، اپا، ونىڭىز نە! - دەپ اكەم شورشىپ ءتۇستى. - سەن الدىمەن ءسوز تىڭداپ ال، - دەپ اجەم قاتال ءامىر ەتتى. - ءتاۋىپ ىزدەپ تاۋسىلماي- اق قوي. ازىرشە مولدانىڭ دا كەرەگى جوق. ونان دا مومىنقۇل ەكەۋىڭ كەزەكتەسىپ قاسىما كەلىپ وتىرىڭدار. تاڭىردەن يمانىمدى تىلەپ ءمىناجات ەتىڭدەر. -- از عانا تىنىس الىپ، اجەم ويلانىپ جاتتى دا، ءسوزىن جالعادى. - سەركەبايدى شاقىرما، بارىڭە ايقايلاپ اڭگىرتاياق ويناتىپ جۇرەر. ال ەگەر ءوزى كەلىپ قالسا، مومىنقۇل كوزىنە ءتۇسىپ كوڭىلىن بۇزا بەرمەسىن.. . اكەم الدەنە ايتپاق بوپ وڭتايلانىپ ەدى، اجەم تىڭداعان جوق. - بار- بار، ەندى ايتقانىمدى ورىندا، - دەپ سابىرلى ءارى قاتال سويلەدى. قىس كەزى ەدى. ءبارىمىز ۇرەيلەنىپ اياعىمىزدىڭ ۇشىنان باسىپ ءجۇرمىز. اكەم مەن كوكەم كەزەكتەسىپ اجەمنىڭ قاسىندا وتىرادى. ءبىزدى كىرگىزبەي قويدى. ايەلدەر اجەمنىڭ كيىمدەرىن قاعىپ- سىلكىپ، جۋىپ- شايىپ الەك بوپ جاتىر. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە حابار العان ەكى قىزى مەن ءۇبيان اپكەم دە جينالىپ ەدى. سوندا عانا اجەم ءبارىمىزدى وزىنە شاقىرتتى. ءبىز كىرگەندە، اجەم جاستىققا سۇيەنىپ ارەڭ باس كوتەرىپ وتىر ەكەن. - ال شىراقتارىم، مەنىڭ دە اتتانار ءساتىم جەتكەن سياقتى، - دەپ بارىپ دەمىن الدى. ءسويتتى دە بولماشى ەزۋ تارتىپ، ءسوزىن جالعادى. - كانە، ماعان دەگەن «جاساۋ- جابدىقتارىڭدى» كورسەتىڭدەرشى. مۇنى ەستىگەندە ۇلكەن اپامىز پياش كوزىنە جاس الىپ، داۋىس شىعارىپ ەدى، اجەم ءامىرلى ۇنمەن تىيىپ تاستادى. - كوز جاسىڭدى كورسەتپە، بىلاي! اكەم قينالا وتىرىپ، قولى قالتىراپ اجەمە ارنالعان بۇيىمداردى كورسەتە باستادى. سودان سوڭ اجەم مومىنقۇل كوكەمدى قاسىنا وتىرعىزدى دا، قۇران جولدارىن داۋىستاتىپ وقىتىپ كوردى.
اجەم تاپ ءقازىر كوز جۇمادى ەكەن دەپ ۇرەيلەنگەن ءبارىمىزدىڭ دە زارە- قۇتىمىز قالعان جوق. اسىرەسە قولىنا قۇران ۇستاعان كوكەم ءبىرتۇرلى ءوزىن- ءوزى يگەرە الماي تەڭسەلىپ كەتتى. قۇران بەتىن ازەر اشىپ وتىر. سول كۇيى داۋسى بۇزىلىپ وقي باستاپ ەدى، اجەم قولىنان ۇستاپ توقتاتتى. - ە- ە، بالام- اي، «بيسميللا راحمان ءراحيمدى» قايدا تاستاپ كەتتىڭ. قايتادان باستا. - بيسميللا راحمان راحيم. اعۋزيبيللا يمەنە شايتان راجيم.. . - دەپ كوكەم داۋسى ءسۇرىنىپ قايتا وقىدى. اجەم كوزىن جۇمىپ، ءبىرتۇرلى راحاتتانعانداي ءبىراز تىڭداپ جاتتى. سونان سوڭ بارىمىزگە ءتىل قاتتى. - ال، ەندى شىراقتارىم، بارىپ دەمالىڭدار. تاعى دا ءوزىم شاقىرتامىن. ءبىز ەكىنشى بولمەگە كەتتىك. سالدەن سوڭ كوكەمدى قالدىرىپ اكەم دە شىقتى. كەنەت ۇرەيلى ءۇن ءبارىمىزدىڭ ميىمىزعا ينە شانشىعانداي دەگبىرىمىزدى الىپ جىبەردى. - اپامنىڭ جايى ناشارلاپ بارادى. اپام السىرەپ بارادى. كوكەمنىڭ وسى داۋىسى ءبارىمىزدى توسەكتەن جۇلىپ- جۇلىپ الدى. اكەم جۇرە كيىنىپ جۇگىرىپ بارادى. تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلەدى ەكەن. ءاليمان ەكەۋمىز اجەمنىڭ ۇيىنە جاقىنداعانىمىزدا، شەتكى كورشىمىز ارشابەكتىڭ ۇيىنەن تاڭدى اۋانى قاق تىلگەن ايەلدىڭ اشى داۋسى ەستىلدى. وعان زەر سالۋعا مۇرشا قايدا، جۇگىرىپ ىشكە كىردىك. اكەم اۋرۋدىڭ باس جاعىندا داۋىستاپ قۇران وقىپ، دەم الىپ وتىر ەكەن. اجەمنىڭ كوزى جۇمۋلى. كىرپىگى بولار- بولماس قىبىرلاعانداي. كوكەم كوزىنە جاس الىپ: - اپا! اپاتاي! - دەپ الدەنە ايتپاق ەدى، اكەم زەكىرىپ تاستادى. - دەم سالىپ بولعانشا تىنىش وتىر. وسى ساتتە اجەمنىڭ كەۋدەسى ءسال كوتەرىلدى دە، اۋزىن اشىپ، دەم جۇتقانداي بولدى دا سۇلىق ءتۇستى. اكەم جاسقا بۋلىعىپ: - حوش بول، اناشىم! اق ءسۇتىڭدى كەشە گور!- دەدى دە، اجەمنىڭ بەتىن اق ماتامەن بۇركەدى. Kوكەم مەن جەڭەشەم كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ، بار زارىمەن داۋىس سالدى. اينابەك كەلىپ اكەمە كوڭىل ايتىپ، وزگەلەردەن سابىر تىلەدى: - بۇگىن تاڭدا ءتاڭىرىم ءبىر سۇيىكتى قۇلىن وزىنە الىپ، بىرەۋىن بىزگە جىبەرىپتى. شۇكىرشىلىك ەتەيىك، - دەدى. ءبىز سوندا بارىپ تۇسىندىك. الگى اشى داۋىس اينابەكتىڭ ايەلىنىڭ تولعاق ۇستىندەگى ءۇنى ەكەن. جارىق دۇنيەگە جاس نارەستە - قىز كەلگەن ەكەن. كەيىن ول قىزعا اجەمنىڭ اتىن بەرىپ، اجەمنىڭ قىزى اتانىپ كەتىپ ەدى. اۋىل تەگىس جينالىپ قالدى. اۋلانىڭ قارى كۇرەلىپ، وڭاشا ۇيگە اجەمنىڭ دەنەسى قويىلدى. جينالعان اعايىن- تۋعاندار كۇزەتىپ وتىردى. ءار جاقتان «اپام- اي!» ، «اپام- اي!» دەپ داۋىس سالىپ كەلگەن جاقىندارىمىز مول ەدى. ۇيىمىزدە قازان كوتەرىلمەي، كەلگەندەر كورشىلەردىڭ اكەلگەن تاماعىنان ءدام تاتىستى. سۇيەكتى ۇيدە تۇنەتىپ شىققان سوڭ، ەرتەڭىنە جانازا شىعارۋعا قامداندى. ەل وتە كوپ جينالعان ەكەن. اۋىل- اۋىلعا، اتا- اتاعا ارناپ جىرتىس جىرتىلدى. وسىلايشا مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى اجەممەن قوشتاسقان ەدىك. اجەمدى اپتا سايىن ەسكە الىپ، جۇما كۇندەرى شىراق جاعاتىنبىز، كوكەم قۇران تۇسىرەتىن. «ۇلكەننىڭ ءولىمىنىڭ ارتى توي» دەپ انشەيىن كوڭىل جۇباتۋ ءۇشىن ايتىلاتىن ءسوز ەكەن. اجەمىزدىڭ جوقتىعى العاشقى كۇننەن- اق سەزىلىپ، كوپكە دەيىن جەتىمسىرەپ جۇردىك.
* * *
اجەمدى، اسىرەسە، كوكەم كوبىرەك ساعىنعانداي ەدى. ءۇيدى ءبىر ءتۇرلى اۋىر ءزىل مەڭدەپ الىپ ەڭسەمىزدى كوتەرتپەي قويدى. بۇرىنعى اشىق- جارقىن اڭگىمەدەن تىيىلىپ، ءۇي- ءىشى كۇبىرگە كوشكەندەي. كوكەم بولسا شالقادان جاتىپ الىپ، كوككە تەلمىرۋمەن بولادى. مەڭ- زەڭ كۇيدەن ارىلا الماي اۋىر كۇرسىنەدى. مۇنداي ساتتەردە ونى اكەم سەيىلتكىسى كەلىپ ءارى- بەرى جۇمساپ، تىرلىككە ارالاستىرعىسى كەلەدى. - مومىنتاي! - دەيتىن اكەم باياۋ ۇنمەن. - باسىڭدى كوتەرشى، شىراعىم. سەيىلسەڭشى. بار، مالدى جايعاپ قايتا عوي. كوكەم ءۇن- ءتۇنسىز ورنىنان سۇيرەتىلىپ تۇرادى دا، ءىلبي باسىپ دالاعا شىعا بەرەدى. سىرتقا شىققان سوڭ قوي- ەشكىنى سۋارىپ، ءشوپ شاشادى دا سونان كەيىن جۇرەسىنەن وتىرىپ الىپ، بەيجاي كۇيى قالا بەرەدى. اكەم ەندى ونى ۇيگە شاقىرادى. - تۇر ەندى، ىشكە كىر، شاي ىشەيىك. كوكەم تاعى دا ءۇن- ءتۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، اكەمنىڭ سوڭىنان ىلەسە بەرەدى. كۇننەن- كۇنگە قاباعى قاتىپ، كىرپىگى ءىلىنىپ بارادى. باياعى قۋاقى مىنەزى، سودىرلاۋ قىلىعىنان جۇرناق تا قالماعانداي. ءبارىمىز دە قولباسشىسىنان ايرىلعان جاۋىنگەردەي جالتاقتاۋمەن جۇرەمىز. اجەم ۇيگە كىرىپ كەلەتىندەي ءۇنسىز كۇتىنەمىز. ءبىز اجەمنىڭ ءزىلسىز ايعايىن، مەيىربان تىلەگىن، قاتال مىنەزىن، قايىرىمدى جۇرەگىن، ادالدىعى مەن اق باتاسىن ابدەن اڭسادىق. اجەم بارداعى الاڭسىز داۋرەن باسىمىزدان كەتىپ، ءارقايسىمىز ەندى عانا تىرلىك قامىن ويلاستىرعاندايمىز. الايدا، ەشقايسىسى دا اجەم سياقتى ۇيىتقى بولار مىندەتتەن قايمىعا ما، ايتەۋىر ءالى بىرەۋى دە بەل شەشىپ بەرىك مىنەز كورسەتە العان جوق. ءتۇس كورگەندەي اڭتارىلعان ساتىمىزدەن اجەم كەلىپ قۇتقارار ما ەدى. قايدان بولسىن ونداي كۇن. كۇن وتكەن سايىن ارداقتى انا بىزدەن الىستاي بەرگەن ەكەن. اتامنان قالعان اعاش توسەككە ەندى اجەم جاتا المايدى. ءۇيدىڭ سول قاناتىندا جيۋلى كۇيى تۇر. بۇل توسەك اتام مەن اجەمنىڭ كوزىندەي قىمبات قوي. قاراعان سايىن قامىعا بەرەمىز. تۇندە سول توسەكتىڭ باياۋ سىقىرى، اجەمنىڭ قاقىرىنعان ءۇنى ەستىلگەندەي ەلەڭدەيتىندى شىعاردىق. ءسويتىپ جۇرگەندە اجەمنىڭ جەتىسى دە، قىرقى دا ءوتىپ كەتىپ ەدى. ەل جيىلىپ، قۇران وقىپ، تيە بەرسىن ايتىسقان. ءيا، قازەكەم جاڭا كەلگەن نارەستەگە جان- تانىمەن قۋانا دا بىلەتىن، قازاعا قالىڭ جۇرت بوپ قايعىرا دا بىلەتىن حالىق قوي، شىركىن. .. .بۇل كەزدە اكەم الپىسقا شىعىپ قالعان ەدى. مەن ەس بىلگەلى ونىڭ سامايىندا اق بار بولاتىن. الايدا اجەمنىڭ تىرىسىندە ەشكىم دە اكەمدى جاسى ۇلعايعان كاريا دەپ ەلەمەيتىن. ويتكەنى ولە- ولگەنشە اجەم اكەمدى «بالاپانىم» دەپ ءوتتى عوي. اجەم باردا ول جاي عانا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولاتىن. ەندى اۋىلدىڭ اقساقالدارى قاتارىنا قوسىلىپتى. ءسوزى دە وسيەتكە جاقىنداپ، بىزگە ارعى- بەرگىدەن اڭگىمە ايتىپ وتىراتىندى شىعاردى. - ءبىز ءۇيمىز، ءبىز ەلمىز، ءبىز حالىقپىز. ادام تۋادى، ادام ولەدى. ال حالىق ەشقاشان ولمەك ەمەس، قاراقتارىم، - دەيتىن ول. - ءبىر انادان ەكى ۇل، التى قىز قالىپپىز. ال، نەمەرەلەرى، اللاعا شۇكىر بارشىلىق قوي. ءبىر ەمەننەن وتىز ءبىر بۇتاق جايىپتى. سەندەردەن دە ۇرپاق تاراپ، ءونىپ- وسەسىڭدەر ءالى. اكەم وسيەتىن وسىلاي شۇكىرشىلىكپەن اياقتاۋشى ەدى.
* * *
كوكتەمدە ءبىزدىڭ ءۇي كۋزما گونچاروۆ دەگەن ورىس مۇجىعىمەن ورتاقتاساتىن. ول جيرەن ساقال، قىزعىلت قاباق، بەت- اۋزىن ءاجىم باسقان جۇقالتاڭ شال ەدى. ءوزىنىڭ بالا- شاعاسى كوپ. ۇلكەن ۇلىن - ساشكە، ودان كەيىنگىسىن -نەكودي، ءۇشىنشىسىن - تيشكو، ءتورتىنشىسىن - كەريلليا جانە مەنىڭ قۇرداسىمدى - بوسيل دەپ وتىرۋشى ەدىك. كەمپىرىن - ماتكە، ەكى كەلىنىن سانكە جانە مانكە دەيتىنبىز. قازاقتار كىسىنىڭ مىنەز- قۇلقىنا، ءجۇرىس- تۇرىسىنا. ءسوزى مەن وزىنە قاراي ات قويعىش حالىق قوي. قىزىل جاگور، گريگورييدى - جۇگورى، ءدميترييدى - مەترەي، لۋكانى - يلۋكە، تەمىرشى يۆان، ءتىلماش انتون بولىپ اتالا بەرەتىن. كۋزمامەن ورتاقتاسۋدىڭ ءوز شارتى بولاتىن: جەر بىزدىكى، تۇقىمدىق ءدان تەڭ ورتاق، ال كولىك كۇشى ولاردان. ءبىز جاقتان كوكتەمگى ەگىس كەزىندە جانە جيىن- تەرىن ۋاقىتىندا كوكەم جۇرەدى. ءدام- تۇزىمىز بىرىگىپ، ايران- سۇتكە، بار بولسا، تارشىلىق جاساماۋشى ەك. گونچاروۆتار كوكتەمدە تايلى- تۇياعىمەن تۇگەل كوشىپ كەلەتىن. ەكى ارباعا جۇگىن، تەمىر سوقا، تىرماسىن ارتا جۇرەدى. اكەم مەن كۋزما شال قاتار ءجۇرىپ جەردى ولشەيدى دە، كوپ الاڭداماي يلەۋگە كىرىسەدى. كوكەم سوقا ۇستاپ، اتقا قامىت كيگىزۋدى ۇيرەنگەن سوڭ، قۇلشىنىپ جەر جىرتادى. ەكى سوقا تىزبەكتەسىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن تولقىنداي ءتىلىپ بارا جاتادى. قۇيقالى قىرتىس دوڭبەكشىپ بارىپ جالدانىپ قالعاندا، مەن سوقا سوڭىنان قىزىقتاپ جۇگىرۋشى ەم. پارلاپ جەككەن ءتورت جيرەن ات سوقانى قينالماي سۇيرەيتىن. ءبىز ۆاسيليي ەكەۋمىز اتقا ءمىنىپ تىرما باستىرامىز. گونچاروۆتىڭ كەمپىرى ءارتۇرلى جاپىراقتان ءتاتتى كوجە جاسايتىن. ءبارىمىز سوعان تاڭىرقاۋشى ەدىك. گونچاروۆتىڭ ءۇي- ءىشى، ءۇرىم- بۇتاعى جايلى كەيىنىرەك ايتارمىن. ازىرشە وزگە جايعا توقتالا تۇرايىن.
* * *
قىستىڭ ءبىر سارىندى قىسقا كۇنى مەن سوزىلعان شۇبالاڭ تۇندەرى تاۋسىلىپ، كوكتەم كەلدى. ناۋرىز ايى ەرەكشە ءبىر كورىكپەن، ەرەكشە سانىمەن، بار مەيىربان مىنەزبەن ولكەمىزدى جايناتا بەردى. شۋاقتى كۇن مولايىپ، شۇعىلالى ساتتەر ەلدى قىزىقتىرعان كەز. جەر بەتىنە تەبىندەپ شىققان ءشوپ توڭىرەككە جاسىل كىلەمىن جايا باستادى. اعاشتار بۇرشىك اتىپ، جاپىراعىن جايماق. اتام ەككەن جەمىس اعاشتارىنىڭ دا بۇتاقتارى بادانا بۇرشىككە كەنەلىپ تۇر. توڭىرەكتىڭ ءبارى بۋسانىپ، باياۋ بالقىپ جاتقانداي. تەك الاتاۋدىڭ مۇز بۇركەگەن شىندارى ءمىز باقپاي ىزعار شاشادى. اسپاندا تىرنا تىزبەگى كورىنىپ، اينالادان قۇس داۋسى ەستىلگەن بولدى. مال تولدەپ، راحاتى مول مازاسىز ساتتەر كوبەيدى. .. ء.بىر كۇنى قاسقا سيىر بوشالاپ، كوكەم بۇزاۋىن تارتىپ الدى. ۇلبىرەگەن تاناۋىنا ەپپەن ۇرلەدى دە توسەلگەن سابانعا جاتقىزدى. ۇرپاق دەگەن قانداي ءتاتتى ەدى، شىركىن. الگىندە قينالىپ جاتقان سيىر ورنىنان تۇرىپ، كەرەمەت قىزعانىشپەن ءوز تولىنە ءتوندى. ماڭىنا جان ادامدى جولاتار ءتۇرى جوق. جاقىنداعان كىسىنى مۇيىزىمەن جاسقاپ قويىپ شاراناسىن جالاي باستادى. بۇجىر ءتىلى بۇزاۋدىڭ تىقىر ءجۇنىن جالاعان سايىن ءتولدىڭ ءۇستى كەۋىپ الدەنە بەرەتىن سياقتى. ەندى ول ءمولدىر تامشىداي تازا جۇمساق تۇياقتارىمەن جەر تارتىپ ۇمتىلا باستادى. وسىناۋ تىرلىككە كەلگەن سوڭ، جۇمىر جەردى نىق باسقىسى كەلگەندەي دەنەسىن ارەڭ كوتەرەدى. سيديعان ءالسىز اياقتارى قالتىراپ، ۇزاق تۇرا الماي، قايتادان بۇگىلىپ كەتەدى. بۇزاۋ سابانعا ساۋىرى ءتيىپ جاتىپ قالادى. ەنەسى بولسا، تۇمسىعىمەن سۇيەمەلدەپ باۋىرىنا يكەمدەيدى. بۇزاۋ دا العاشقى شاراسىزدىققا كونگىسى كەلمەي ۇمتىلا بەرەدى، ۇمتىلا بەرەدى. اقىرى العاشقى كادامىن دا جاسادى. ەندى ول تۇمسىعىن ازەر كوتەرىپ، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا اپارا باستادى. ۋىز سۇتكە جەتۋگە ۇمتىلادى. الايدا ەبەدەيسىز ۇلكەن باسىن كوتەرە الماي قايتا سۇرىنەدى. تاعى دا ەنتەلەي تۇرىپ، ەمشەك ىزدەيدى. وسى ساتتە كوكەم جاقىندادى دا، الا كوزدەنىپ قىزعانىشتان شاتىناپ تۇرعان سيىردى ايقايىمەن جاسقاپ، بۇزاۋىن تەلىدى. انا مەن بالانىڭ تابىسقان ساتىنەن ءتاتتى نارسە جوق ەكەن عوي. الگىندە عانا بىزگە ءمۇيىزىن قاداپ، قىزعانىشتان تىنىم تاپپاي تىپىرشىعان قاسقا سيىر بۇزاۋدىڭ ەرنى جەلىنگە تيىسىمەن ءبىرتۇرلى راحاتقا بولەنىپ، كوزىن جۇمىپ تۇرا بەردى. وقتىن- وقتىن مەيىرىممەن مەكىرەنگەن ۇنىنەن ءبىز مال ەكەش مالدىڭ دا قۋانىشىن شىن سەزىنگەندەي ەدىك. ءبىر قاراساق، قوينىنا قوڭىر قوزىنى قىسقان كۇيى جالاڭ اياق، جالاڭ باس زىر جۇگىرىپ ءاليمان كەلەدى ەكەن. ءماز- ءمايرام بوپ كۇلىپ كەلەدى. سوڭىنان جانۇشىرا ماڭىراپ قارا ساۋلىق قالار ەمەس. تولىنە ۇمتىلىپ، ءاليماننىڭ توڭىرەگىن شىر اينالادى. سوناۋ بەتكەيدە ءالى قىستىق ءجۇنى تۇلەي قويماعان جاباعىلار تاسىراڭداي ويناقتاپ، كوكتەم قىزىعىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. كۇنى كەشە ەڭسەنى باسقان قىستىڭ اۋىر كۇندەرىنەن بەلگى قالماعانداي، بۇكىل دۇنيە ەرەكشە شاتتىققا ەنىپ كەتكەن سياقتى.. .
* * *
جۇرت كوكتەمگى ەگىسكە قامدانا باستادى. كوكەم بالتا- بالعاسى قولىنان تۇسپەي سوقا- سايماندارىن جوندەۋمەن ءجۇر. ءار ءۇيدىڭ الدىندا ۇلكەن قارا قازان اسىلىپ، ناۋرىز كوجەنىڭ ءيسى شىعادى. ىرىس الدى، كەڭشىلىك باسى، مولشىلىق جولى وسى ناۋرىز كوجەدەن باستالاتىنداي، بۇل كۇنى ەش ايەل قازانىنا تارشىلىق جاساعان ەمەس. قايدا بارساڭ دا قاتىعى مول بيداي كوجەگە قارىق بولاسىڭ. ەل جاڭا جىلىن-جارقىن كەزەڭىن وسىلايشا اشىق پەيىل، اقجارقىن كوڭىلمەن قارسى الادى ەكەن عوي. ونسىز دا قوناقجاي حالقىمىز، اسىرەسە، ناۋرىز كۇنى قاباق شىتقان ەمەس. قاي ۇيگە بولسىن قايمىقپاي كىرىپ، قالاۋلى قوناعىنداي تورىنەن ورىن الاسىڭ. ەل توپ- توبىمەن قىدىرىستاپ، داستارقان ۇستىندە ورتاق تىلەكتەرىن توعىستىرادى. - امان- ەسەن ناۋرىزعا جەتكىزگەنىنە شۇكىر اللا. كورەر كۇنىمىز، ەسىتەر جىرىمىز بار ەكەن دە. كەلەسى ناۋرىزعا دا ءتورت كوزىمىز تۇگەل جەتەيىك، - دەسەتىن ولار. كەلگەن قوناقتار ناۋرىز كوجەنى سالت بويىنشا تۇگەلدەي تاۋىسىپ شىعۋى كەرەك. كەيبىر ءازىلقوي ايەلدەر وسىندايدا قۇربى- قۇرداستارىن اسپەن «جازالاۋعا» تىرىساتىن. توپ ىشىندە ءوزىنىڭ قالجىڭداسىپ جۇرگەن ادامى بولسا، وعان ناۋرىز كوجەنى ۇلكەن شاراعا قۇيىپ اكەلەدى. ءارى سالتتان اسا الماي، ءارى ساناداعى ءدىني سەنىمىنەن قاشا الماي، الگى قۇرداسى ازاپتانىپ وتىرىپ شاراداعى كوجەنى ارەڭ تاۋىسار ەدى. وزگەلەرى كۇلكىگە قارىق بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە داستارقان يەسى قۇربىسىنا تىلەك ايتقان بوپ ازىلدەيدى. - ىشە عوي، كوكجالىم، ىشە عوي. تىلەگىمنىڭ زور ەكەنىن كوردىڭ عوي. وزگەلەردەن ارتىق دەپ، ءجونىڭ بولەك دەپ، سىباعاڭدى اسىرىپ وتىرمىن. باقىتىڭ الدىڭداعى شاراداعى ءداننىڭ سانىنان دا ارتىق بولسىن، - دەپ كۇلەدى. الگى جىگىت از دەم الىپ قاسىققا قايتا ۇمتىلادى. - نيەتىڭە راحمەت، اينالايىنىم. بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن، - دەپ بۋلىعا مىڭگىرلەيدى. قاسىنداعى كىسىلەر ونان سايىن كۇلكىگە ءماز. - تەزىرەك الساڭشى، سۋىپ قالادى عوي. باعىڭ سۋىماسىن دەسەڭ، ناۋرىز كوجەنى ىستىقتاي ىشەر بولار، -دەپ قويمايدى ايەل. جىگىت كوجەنى ءۇنسىز ۇرتتاي بەرەدى، ۇرتتاي بەرەدى. ول وسىلايشا كوجەمەن ارپالىسىپ وتىرعاندا، وزگەلەرى كۇلكىلى اڭگىمە ايتىپ، قىزىقتى شەجىرە قوزعاپ، ءان سالاتىن. سالتانات الدى باستالعانىن سەزىپ، بالا- شاعا شەكسىز قۋانۋشى ەك. جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى، ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى. جان- جانۋار، ادامزات انتالاسا، اتا- اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى. جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن، جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن. كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال، جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.. . تۇيە بوزداپ، قوي قوزداپ - قورادا شۋ، كوبەلەك پەن قۇستار دا سايدا دۋ- دۋ. گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا سىبدىر قاعىپ بۇلاڭداپ اعادى سۋ كول جاعالاپ مامىرلاپ قۋ مەنەن قاز، جۇمىرتقا ىزدەپ، جۇگىرىپ بالالار ءماز. ۇشقىر اتپەن زىرلاتىپ تاستاعاندا جارق- جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوك داۋىلپاز. قۇس قاتارلاپ بايلاعان قانجىعاعا قىز بۇراڭداپ جابىسىپ، قىلادى ناز. شىركىن، اباي، كوكتەم كوركىن، جاز الدىنىڭ جارقىن ساتتەرىن سەنەن ءارلى، سەنەن ءنارلى ەتىپ جىرلاي العان اقىن بار ما ەكەن، سىرا!اكەم كوڭىلدى كەزىندە بىزگە اباي جايلى ايتۋشى ەدى. بالالارىم، سوناۋ «جەتى وزەننىڭ» ار جاعىندا، بىزدەن الىس اۋىلدا توبىقتى رۋىنان شىققان اباي دەگەن كىسى تۇرادى. بۇكىل ەلدىڭ ارىن قورعاعان اقىلدى ازامات، وعان قوسا اسقان اقىن. ونىڭ ولەڭىن ەل بىتكەن جاتتاپ، ءانىن بۇكىل دالا شىرقايدى ەكەن، - دەيتىن. سويتسەم ۇلى ابايدى ءولدى دەۋگە قيمايتىن حالقىمىز ءومىر بويى ءوز ورتالارىنان وعان ورىن سايلاپ سويلەيدى ەكەن عوي. كوكەمنىڭ سوناۋ ءبىر قيىن جىلدارى ات ايداۋشى بولىپ ىستەگەن بەكەتى فرۋنزە - تاشكەنت جولىنىڭ بويىندا ەدى. جۇرت ونى «قارا جول» دەپ اتايتىن. ويتكەنى اۋىل سىرتىنداعى قىراتتى قۋالاپ جاتقان جولعا الىستان كوز تاستاساڭ، شەكسىز قارا جولاققا ۇقسايتىن. مۇنىڭ ءوزى ەگىندىك جەر مەن شابىندىقتىڭ شەكاراسى سياقتى ەدى. الاتاۋ جاعىنا ەل مالىن شىعاراتىن دا، ەڭىس جەرگە ەگىن ەگەتىن. الاتاۋدىڭ ءار قىرقاسى تەكشەلەنىپ، كوكتەمى دە كەزەكتەسىپ شىعاتىن سياقتى. سودان با، ەل قىرقا قۋىپ كوشىپ وتىراتىن. جەرىمىزدىڭ وسىنداي قۇبىلمالى مىنەزىن توقمىرزا ازىلگە قوسىپ وتىراتىن. - اللا تاعالا جەردى جاراتقاندا ءبىزدىڭ ايماقتى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن. تاڭەرتەڭ شارشاپ تۇرسا، ءبىر ايماق ۇڭىرەيىپ بوس قالىپتى. اشۋلانعان ءتاڭىرى گيمالايدىڭ مۇزدى شىڭىن سىندىرىپ لاقتىرا سالسا، الاتاۋ ورناپتى. ءسويتىپ جان- جاعىنا قاراعانشا، الگى مۇز ەرىپ سەلدەنىپ بارادى ەكەن. مۇنى كورگەن جاراتۋشى تۇستىك تاۋلاردىڭ بىرىنەن بولشەگىن جۇلىپ الىپ، سارقىراپ اعا باستاعان مىڭ بۇلاقتىڭ الدىنا تاستاي سالىپتى. ءسويتىپ مىنا قاراتاۋ ورناعان دەيدى. ال ۇلكەن بوگەتكە ۇشىراعان سۋ جينالا- جينالا، اقىرى تىكەلەي ارنا سالا الماي تەرىس اعىپتى. «تەرىس» وزەنى سولاي پايدا بولسا كەرەك. وسىلايشا جەرىمىزدىڭ ءار تۇستاعى ءارتۇرلى بولىپ شىعا كەلگەن ەكەن. ءبىر جەرى جەمىستى، ءبىر جەرى ەگىستى، ءبىر جەرى اسقاق، ءبىر جەرى تاستاق، ءبىر جەرى شىڭدى، ءبىر جەرى قۇمدى بولاتىنى دا سودان دەسەدى. ادامدارى دا الۋان، اڭى دا مول. جانعا كەرەكتىڭ ءبارى بار، - دەپ كۇلەتىن ەدى توقمىرزا اقساقال.
* * *
ءبىر بولىس ەلدىڭ ورتاسىنداعى جاپانداعى جالعىز كىرپىش ءۇي - بەكەت ستانتسياسى. قىزىل كىرپىشتى ءۇي الىستان مەن مۇندالاپ، وقشاۋ دارالانىپ، ۇلكەن جيىندار سول جەرگە شاقىرىلۋشى ەدى. اۋىل ادامدارى ءار تۇستان اڭدىزداپ كەپ، ايماقتاعى وسىناۋ تۇرقى ءتۇزۋ ۇيگە كوپ باس قوساتىن. اتتىلى- جاياۋلى كەلىپ جاتقانى. جۇزدەگەن ات باس ءتۇيىستىرىپ، بايلاۋلى تۇرادى مۇندايدا. بۇگىن دە ەل وسىلاي بەت الدى. بۇل باس قوسۋ سادىق ابلانوۆتىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە ارنالعان ەدى. سادىق بۇل جولى ءبىرىنشى ماي كۇنى كەلدى. ابلانوۆتار ءۇش اعايىندى بولاتىن. ۇلكەنى ءىزباسار جۇرتقا جۇعىمى جوق، جۇگەنسىز، داڭعوي، داراقى بىرەۋ ەدى. ۋەزدەگى ورنىنا ءىسىپ- كەۋىپ وزىنەن- ءوزى تاسىپ جۇرەتىن. ءبىر ءوزى ءبۇتىن دۇنيەنى تىرەپ تۇرعانداي ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ەكىلەنىپ كەتەتىن. الدىنا كەلگەنىن الا كوزىمەن اتىپ، قوقيلانىپ ءبىتۋشى ەدى. جۇرت وسىسىن جەك كورىپ، جۇعىسا قويمايتىن. ەل ىشىندە سىيى دا شامالى كىسى ەدى. سونىسىنان تاپتى ما، ايتەۋىر قىزمەتىندە كوپ تۇرا الماپتى. مۇنى ەسىتكەن جۇرت اياۋدىڭ ورنىنا ء«وز سازايىن تارتقان ەكەن» دەيتىن. ال سادىق ابلانوۆتى اۋىل ادامدارى ىزەتپەن قارسى الىپ، ءىلتيپات كورسەتەتىن. ادال، اقپەيىل، تۋراشىل، جۇرت قامىن ويلايتىن ەستيار جىگىت دەپ ماقتاۋشى ەدى ونى. ءىزباساردان جۇرت قورقاتىن. ءبىراق سىيلامايتىن، سادىقتى ءىش تارتىپ قۇرمەتتەيتىن. اعايىندى ەكەۋىنە دەگەن ارا- قاتىناسىن ەل ەرەكشە جىلىكتەپ، جىكتەپ ايتۋشى ەدى. ءىزباسار ابلانوۆ، سادىق ابلانوۆ دەپ ارنايى اتتارىمەن اجىراتاتىن. ءىزباسار ەلگە داۋرىعىپ، ابىگەر سالىپ كەلەتىن. جينالىسقا دا ول ءوزىنىڭ ارناۋلى ادامدارىنان باسقانى قاتىستىرمايتىن. قاتىسقانداردىڭ كەيبىر جاقپاعاندارىن اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ بالاعاتتاپ، ەل كوزىنشە ابىرويىن توگىپ، قارسىلىق بىلدىرگەندەردى قارا تىزىمگە جازىپ، «سىبىرگە ايداتام» دەپ، سارى سۋىن سىرتىنا شىعارادى ەكەن. اۋىلعا قاباعى ءتۇسىپ، قاجىپ، قالجىراپ قايتاتىن وندايلار. ءىزباسار كەتىسىمەن، اركىم ونىڭ وجار قيمىلىن، ورىنسىز دورەكىلىگىن سالىپ، اشىق كۇلكىگە اينالدىراتىن. ءىزباسار اسكەري كوممۋنيزم كەزەڭىنىڭ تومىرىق، توپاس، سولاقاي، ۇر دا جىق، كوكىرەك قاقپاي جۇرگەن كەزدەرىنىڭ جيىنتىق بەينەسىندەي حالىق اۋزىندا قالىپ قويىپ ەدى. سادىق وتكىزگەن جيىن، كەرىسىنشە، سالتاناتقا ۇقسايتىن. ادامدار كوپ جينالىپ، اقىل- كەڭەس كۇتكەندەي ىنتىعا تۇسەتىن. ونىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن، ديدارلاسىپ ءسوزىن تىڭداۋ ءۇشىن اقساقالدار تۇرماق، بالا- شاعانىڭ ءوزى، تىپتەن قاتىن- قالاشتار دا اسىعاتىن. جۇرت سادىقتى ابىرويلى ەتىپ، ەل الدىندا اجارلى كورسەتەتىن ونىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن ءىشتارتىمدىلىعى دەسەتىن. جايماشۋاق جادىراعان كۇن ەدى. بۇدان بۇرىن بەكەتكە سادىقتىڭ كەلەتىنى حابارلانعان بولاتىن. ول: «تىڭدايمىن دەگەن كىسىلەر كەلسىن، باس قوسىپ اڭگىمەلەسەيىك» ، - دەپتى. «اقساقالدارمەن، اعايىن- تۋعاندارمەن، قارىنداستارمەن باس قوسىپ، سىر شەرتىسۋ - ۇلكەن عانيبەت قوي» ، - دەپتى. اكەم مەن اعايىم مەنى دە بىرگە ەرتپەك بولدى. مەن اپىل- عۇپىل كيىنىپ، اعامنىڭ ارتىنا مىنگەستىم. جول بويى ءبىز ءبىر توپ سالت اتتىلاردى قۋىپ جەتتىك. ولاردىڭ ورتاسىندا اۋىزدىقپەن الىسقان «كوكشولاعىنىڭ» تىزگىنىن تارتا اققۇل اقساقال دا كەلەدى ەكەن. «كوكشولاق» - سايگۇلىكتىڭ ىشىندەگى ماقتاۋلىسى ەدى. ال اققۇل اتام بولسا، كانىگى ساياتكەر شاباندوز. اققۇل ادەتتەگى اۋەنىمەن بايسال عانا امانداستى. - ساۋمىسىڭ، مومىش؟ - امانبىسىڭ، اققۇل. - سادىقتى تىڭداۋعا باراسىڭ با؟ - ءيا، اققۇل. اعامنىڭ اتىنا مىنگەسكەن مەنى بايقاعان اققۇل تاڭىرقاي ءۇن قاتتى. -- ءۋا، جىگىتىم.. . ساعان جول بولسىن؟ ابىرجىپ قالعانىمدى بايقاعان اعايىم ەر ۇستىندە ءبىر قومدانىپ الىپ، مەن» ءۇشىن جاۋاپ بەردى: - سادىق اعاسىن تىڭداۋعا بارامىز، اقا! ء-يا، - دەدى شال داۋسىن سوزىپ، -جاقسى لەبىز تىڭداساڭ، جارىم ىرىس دەگەن عوي! سەن دە تىڭدا، بالام، سەن دە تىڭدا، - دەدى. وسى كەزدە جولاۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ءبىر جاس جىگىت اتى ارىقتان قارعي بەرگەندە، ەر ۇستىنەن قوپاڭ ەتىپ، اۋىتقىپ بارىپ تۇزەلدى. مۇنى بايقاپ قالعان اققۇل اشۋمەن دۇرسە قويا بەرىپ ەدى: - كولىك ءقادىرىن بىلمەيتىن نەمە ەكەنسىڭ عوي. اتتى اياساڭشى. بۇل سەنىڭ تەربەتىلەر جەلبەسىگىڭ ەمەس. ات ىرعىعاندا، كىسى شالقايىپ وتىرا ما ەكەن. مۇندايدا سەن سياقتى قوپالداردىڭ سالماعىنان اتتىڭ بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتسە قايتەر ەڭ؟ - ابايلاماي قالعان عوي، اققۇل- اۋ! - دەدى اكەم الگى جىگىتكە ارا ءتۇسىپ. - قويشى وندايدى، مومىش! قۇداي ءۇشىن قويا تۇرشى! ات مىنگەن ادام ءوزى تۇگىل، كولىگىنە دە كولدەنەڭ كەسىر جولاتپاۋى ءتيىس! - دەدى اقكۇل. الگى جىگىتكە تاعى ءبىر اشۋلى قاباقپەن قاراپ، ەندىگى ءسوزىن سوعان ارناعانداي بولدى. - بۇگىنگى جاستار نە بوپ بارادى وسى، مومىش.
قاپشىق سياقتى بىردەمە ايتەۋىر. ات ۇستىنەن اۋىپ قالارداي ەبەدەيسىز بوپ بارادى عوي. بيشارا اتتار سونداي قۇمعا تولعان اۋىر قاپشىق سياقتىلاردى ارقالاپ قور بولدى- اۋ. وسىلايشا اققۇل اقساقال بەكەتكە جەتكەنشە ەشكىمگە ءسوز بەرمەي، اتقا مىعىم وتىرۋدىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن ايتۋمەن بولدى. بارلىعى دا ونى ات ۇستىندە ۇيىپ تىڭداپ كەلەدى. استىنداعى جۇيرىكتەرىن ءبىرىڭعاي بۇلكىلگە سالىپ، اقساقالدان ەندى قايتىپ كەكەسىن ەسكەرتپە ەسىتپەيىن دەپ ءجىتى وتىر. مەن ۇيدەن شىعىسىمەن- اق كوڭىلسىز كۇيگە ءتۇسىپ ەدىم. اعايىم وزىمە جەكە ات ەرتتەۋگە رۇقسات ەتپەدى. ەندى، مىنە، ات قۇيىمشاعىندا وتىرىپ، ونىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنا ىزالانا قاراپ كەلەم. الايدا اققۇل اتامنىڭ الگى ءسوزى ازداپ جۋاسىتقانداي بولدى مەنى. ءبىز بەكەتكە دە كەلىپ جەتتىك. ستانتسيا ماڭىن توپ- توپ ەتىپ ايقاستىرىپ قويعان اتتار جايلاپ الىپتى. جۇرت توبەشىككە جينالىپ، شەكپەندەرىنىڭ ەتەگىن توسەي بەرىپ، جامباستاپ جايعاسىپ جاتىر. ەل مول جينالىپتى: اقساقالدى قارتتار، ەگدە كىسىلەر، جىگىتتەر مەن بوزبالالار دا ءجۇر. ءبىر شەتتە جاقىن اۋىلدان كەلگەن ايەلدەر توبى كورىنەدى. ءبارى دە تاعاتسىز كۇيگە ءتۇسىپ، ستانتسيا جاققا قارايلاي بەرەدى. - انە كەلە جاتىر، انە كەلە جاتىر، - دەپ كۇبىرلەسە باستادى جينالعاندار. قاسىندا پوچتا باستىعى مەن بولىستىق باسقارمانىڭ ءبىر توپ جىگىتى بار ورتا بويلى، سۇر شەكپەننىڭ ءوڭىرى اشىق كۇيدە، جالاڭباس ءبىر كىسى كەلەدى ەكەن. ءبارىمىز دە بار ىقىلاسىمىزبەن تەسىلە قاراپ قالىپپىز. ول قاسىنداعىلاردىڭ بىرەۋىمەن سويلەسىپ، بايسال باسىپ كەلە جاتىر. جۇقا ءوڭى قانى قاشىپ سارتاپتاۋ بولعان، ماڭدايى كەرە قارىس كىسى ەكەن. قاباعى ازداپ دومبىققان، جانارى جابىرقاۋ، سيرەكتەۋ جىبەك مۇرتتى كىسى توپ ورتاسىنا كەلىپ تە قالدى. ول توبەشىككە شىققان سوڭ، توردەگى اقساقالداردىڭ قولىن جاعالاي الىپ شىقتى. قالعان توپپەن قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باس ءيىپ ىزەتپەن سالەمدەستى. - ارمىسىزدار، ارداقتى قاۋىم، - دەدى ول ازداعان قارلىققان داۋىسپەن. - امان- ەسەنسىزدەر مە، قادىرمەن قاريالار. دەندەرىڭىز ساۋ ما؟ تۋعان- تۋىستارىڭىز، مال- جاندارىڭىز امان با؟ ول وسىلايشا الدىمەن اقساقالدارعا امانداستى. - راقمەت، قاراعىم سادىق. ءوزىڭ دە امان- ەسەنسىڭ بە؟ - دەنىڭ ساۋ ما، سادىقجان؟ - بالالارىڭ ءوسىپ جاتىر ما، قاراعىم، - دەپ شالدار شەتىنەن ساۋلىق سۇراسىپ جاتىر. - راقمەت، - دەدى سادىق اق تىستەرىن كورسەتە جىميىپ. - ازىرشە امان- ەسەنبىز.. . اقا، «كوكشولاعىڭىز» بابىندا ما؟ - دەپ ەندى ول اققۇلعا بۇرىلدى. ول اققۇلدى بۇرىننان بىلەدى ەكەن. - سەنىڭ لاۋ مىنگىش ميليتسيالارىڭنان قايدا جاسىرارىمدى بىلمەي ءجۇرمىن عوي، - دەپ شىمشي سويلەدى اققۇل. جۇرت دۋ كۇلىپ جاتىر. سادىق ابلانوۆ ەلجىرەي كۇلگەندەي بولدى. - ءسىزدىڭ «كوكشولاعىڭىزعا» ەشكىم تيمەيتىن بولسىن، اقا. مەن سولاي دەپ ايتتى دەڭىز. ول بايسالدى جاۋاپ بەردى. - مىڭ جاسا، شىراعىم سادىق.. . ايتپەسە باپتاپ ءمىنۋدى بىلمەستەن، جاتقان ءبىر، ورىس ارباسى مەن ءبىزدىڭ اتتارىمىزدىڭ سورى بولدى كەيبىر ميليتسيالارىڭ. ءورت شىققانداي شاپقىلاپ، اتتاردىڭ سىلىكپەسىن شىعارۋشى ەدى.. . - سادىق ءوز شەشىمىن ايتپادى ما، - دەپ اققۇلدىڭ ءسوزىن اكەم ءبولىپ جىبەردى. - ەندى ءوزىن تىندايىق. اققۇل اكەمە الا كوزىمەن قاراپ، ەرىكسىز جىم بولدى. سادىق اققۇلدان كەشىرىم سۇراعانداي ءسال ءيىلدى دە، توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدى. اينالاسىن جايلاپ شولىپ الدى دا، ەركىن كوسىلىپ سويلەي جونەلدى. - ءقادىرلى اقساقالدار، سىزدەردەن رۇقسات بولسا، ءبىر- ەكى اۋىز ءسوز باستايىن، - دەدى ول قارتتارعا قاراي. - ايتا بەر، سادىق، ايتا بەر! - دەدى قارتتار ءبىر داۋىسپەن. - قادىرمەندى قارتتار، مەنىڭ قۇربى- قۇرداستارىم، جاس جىگىتتەر، سەڭدەر دە، بوز بالالار، سەندەر دە، قۇرمەتتى ايەلدەر، سىزدەر دە، - دەدى ول بارشاعا ءسوزىن ارناپ. - بۇگىن بىزدە كوكتەم كۇنى، جەر بەتىنە قۋانىش نۇرىن توككەن كۇنى. بۇل كوكتەم كىمدى قۋانتپايدى؟ كىمدى تەبىرەنتپەيدى؟ شۋاقتى كۇن جەرىمىزگە نۇرىن توگىپ، بويىمىزدى جادىراتادى. ءدال وسىنداي تابيعات تۇرلەنىپ، قۇلپىرا باستايتىن كوكتەمنىڭ كۇنىندە، بۇدان وتىز بەس جىل بۇرىن جۇمىسشىلار مەن جەر بەتىنىڭ ەڭبەككەرلەرى بۇل كۇندى ەڭبەكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، دوستىق پەن تۋىسقاندىقتىڭ مەرەكەسى دەپ الەمگە ايگىلەدى.. .
اڭگىمەسىن وسىلاي باستاعان سادىق ءبىرىنشى ماي مەرەكەسىنىڭ ءمانى مەن ماقساتىن، ونىڭ شاتتىعى مەن شالقىعان شابىتىن، ەلىمىزدەگى جاعداي مەن جەر بەتىندەگى باسقا ەلدەر حالقىنىڭ ماي مەيرامىن قالاي قارسى الاتىنىن قاراپايىم قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن جينالعاندارعا بايانداپ بەردى. ۇلى كوسەمنىڭ ۇلىلىعىن، لەنيندى نەلىكتەن دانىشپان دەيتىنىمىزدى دە ۇعىندىردى، جينالعانداردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتا ءبىلدى، حالىقتار دوستىعى مەن تۋىسقاندىعى جايلى تەبىرەنە تولعاپ، ريەۆوليۋتسيانىڭ قازاق دالاسىنا اكەلگەن شاراپاتى مەن شاپاعاتىن ايتتى. جۇرت سىلتىدەي تىنىپ، ءۇنسىز باس شۇلعىپ قالىپتى. سادىق ولاردىڭ ءبارىن جىلى لەبىزبەن ۇيىتىپ تەربەتە تۇسەتىن سياقتى.. . - باقىتتى دەپ ەرىكتى ادامدى عانا ايتامىز! ءبىزدىڭ بار حالقىمىزعا بولشيەۆيكتەردىڭ تىلەيتىنى وسى باقىت، وسى ەركىندىك، - دەدى ول ءسوز سوڭىندا. ءوز ءسوزىن اياقتاعاندا ۇيىپ وتىرعان جۇرت ءدۇر سىلكىنگەندەي لەزدە گۋلەپ كەتتى. - دۇرىس ايتتىڭ، سادىقجان! - مەرەكەگە مەرەيلى مەزگىلدى تاڭداعان ەكەن! - اقىلدى شەشىم! سادىق جۇرتتى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى. - مەن سىزدەرگە ۇلكەن جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم. ونى كەيىن ايتارمىن. ال بۇگىن ءبىرىنشى مايدى مەيرامدايىق. - كوكپار تارتامىز! - دەپ داۋىستاپ قالدى اققۇل. - كوكپار! كوكپار، - دەپ داۋرىقتى جاستار جاعى. سادىق جادىراي كۇلدى دە، قولىن سەرمەدى. نە دەر ەكەن دەگەندەي ەل جىم بولدى. - كوكپار دەسەڭىزدەر، قالاۋلارىڭىز بولسىن، -دەپ كەسىپ ايتتى سادىق. قايتادان جادىراپ كۇلدى. «كوكپار» دەگەن جالعىز ءسوز توپ ءىشىن كەزىپ، اركىمدى ەلەڭدەتىپ ءبىتىپ ەدى. سادىقتىڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى ادەپ ساقتاپ ءجۇر. تىپتەن كەيبىر سودىرلاۋ ميليتسيونەرلەردىڭ وزدەرى دە، قىڭىر سوزگە قىلىشتاي وتكىر «ات ونەرىنىڭ ەرەن جۇيرىگى» اققۇلدىڭ ءوزى دە ءبىر سۇيەم شوگىپ كەتكەندەي وزدەرىن شەكتەن شىعارماي، ادەپ ساقتاپ ءجۇر. كوكپارعا جينالعاندار قاراقۇرىم بوپ قاپتاپ ءجۇر. ەل مۇنى مەرەكە قۇرمەتىنە ماي كوكپارى دەپ اتاپ ەدى. قوي باستاعان سەركەدەي اققۇل ەلدەن ەرەكشە كورىنەدى. ونىڭ وسىناۋ تۇلعاسى مەن تۇرقى ويىندى ءداستۇر شەڭبەرىنەن شىعارماۋعا مويىنداتاتىن ەدى. دۇركىرەگەن ات شوعىرى قۇيىنشا قۇيعىتىپ تاقتايداي تەگىس جەردىڭ بۇيرا شاڭىن كوتەرىپ، كوكپاردى ورتاعا الا جونەلدى. اققۇلدان باسقا قارتتار سادىقتى قورشاپ، ءارى كورەرمەن، ءارى تورەشى بولعانداي تاماشالاپ تۇر. ولاردىڭ ورتاسىندا مەنىڭ اكەم دە بار. - بىزدەر، بولشيەۆيكتەر، اركىمنىڭ كوڭىلى شات، ءومىرى دارقان، قۋانىشتى بولۋىن قالايمىز. جەر بەتىندە جامان حالىق جوق، سول حالىقتىڭ كەيبىر جامان ادامدارى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق وندايلار ۇلى تەڭىزدىڭ ۇساق تامشىسىنداي- اق. حالىق دەگەن قادىرمەن قاۋىم، الۋەتتى قاۋىم، اۋليە قاۋىم. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ال حالىق ماڭگى جاساماق.. . بىزدەر، بولشيەۆيكتەر، سول جاسامپاز حالىقتىڭ دانالىعىنا سەنەمىز. «جاستىعىمدا ەڭبەك بەر، قارتايعاندا داۋلەت بەر» دەگەن سەز بار. سول ايتقانداي، جاستارىمىز ەڭبەك پەن تۇرمىستا جاندارى ءوسسىن. ال قارتتارىمىز اق ساقالدى، سارى ءتىستى جاسقا تولىپ، داۋلەت راحاتىن كورسىن. اركىم ءوز ەڭبەگىنىڭ، ءوز ءىسىنىڭ جەمىسىن كورىپ، اركىم اتى مەن ابىرويىنا لايىق جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ وسىرسە دەيمىز. ءوز قاۋىمىنىڭ، ءوز اۋىلىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ، ءوز جەرىنىڭ ماقتانى بولاتىن جەتكىنشەك تاربيەلەسەڭىزدەر ەكەن دەيمىز. ءبىز ۇل- قىزدارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز وزدەرىنىڭ اكەلەرى مەن بابالارىنىڭ الۋەتتى ىسىنە، ولاردىڭ كۇرەسى مەن تابىسىنا، سالىپ بەرگەن جولىنا ماقتانسا، سولارعا ەلىكتەپ وسسە دەيمىز. ال اتا- انالارىمىز سونداي سالاۋات يەسى بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇل- قىزدارىنا سۇيسىنسە دەيمىز. وزدەرىنىڭ جاقسى ءىسىن، جارقىن ءداستۇرىن، سانالى سالتىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، ءتۇزۋ جولمەن كەلە جاتقان مۇراگەرلەرىنە ماقتانسا دەيمىز. ءبىزدىڭ ۇرپاق ادامزاتتىڭ ىزگىلىگى مەن يناباتتىلىعىن، ولاردىڭ ادىلدىگىن باعالاي بەرەتىن بايىپتى ازامات بولسا دەيمىز! سوندىقتان دا ءبىز دوستىق پەن تەڭدىكتىڭ، تۋىسقاندىقتىڭ تۋىن كوتەرەمىز! ادامزاتتىڭ ادال ەڭبەگىن باعالاي بىلەيىك!.. ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز وسىنداي ادال نيەتىمىزدى كورە الماي وسەك ءوربىتىپ، قيانات قىلىشىن جالاڭداتادى. بىزدەرگە، ادامنىڭ باقىتىنا بالتا شابۋشى دەپ جالا جابادى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ارامىزدا دا وسىنداي وسەككە ەلىگىپ، جالاعا الدانىپ، جاۋ قياناتىنا باس شۇلعيتىن، ساناسى جەتپەگەندەر كەزدەسەدى. وندايلار ءتۇزۋ جولدىڭ كوشىنە، لەنين سالعان تۋرا جولدىڭ داڭعىلىنا، ونىڭ جولاۋشىلارىنا ورالعى، كەدەرگى بولادى. قيسىق اربا قىڭىر تارتادى دەگەندەي، تەڭ باسقان اياعىمىزعا بايلاۋ بولادى. ءبىز وسىدان ساقتانىپ، ونداي اداسقانداردى اقيقات الاڭىنا اپارۋعا كومەكتەسەيىك. جوق! ءبىز ءار حالىقتىڭ يگى سالتى، جاقسى ءداستۇرى، ەل ماقتانى بولاتىن ەلەۋلى عۇرپى گۇلدەنە بەرسىن دەيمىز. سادىق بۇل اڭگىمەلەردى كوكپارعا كوز الماي قىزىعا قاراپ تۇرىپ، قارتتارعا جاي عانا ايتىپ بەرىپ ەدى. ەندى مەن اكەمنىڭ اتىنا مىنگەسكەن بولاتىنمىن. ويتكەنى اعايىم كوكپار دەسەارقاسى قوزىپ، جۇلقىنىپ شىعا كەلەتىن. بۇل جولى دا تۇرلەنىپ. جەلىگىپ الدى. اۋىلدان شىعارداعى وكپەم ءالى تارقار ەمەس. جەكە ات مىنبەي، بىرەۋدىڭ جەلكەسىنە ءۇڭىلىپ وتىرعانىم جانىما باتادى. دەگەنمەن قارتتارمەن بىرگە سادىق توبىندا بولىپ، ولاردىڭ اڭگىمەسىن ەسىتكەنىمە قۋانىپ وتىرمىن. كەنەت تاس تۇيىندەي شوعىرلانعان كوكپارشىلار دوداسىن بۇزىپ ءوتىپ، بىرەۋ سۋىرىلىپ شىعا بەردى. كىم ەكەنىن اڭعارىپ ۇلگەرگەنشە، الگى شاباندوز كورەرمەن توپ الدىنا قۇيىنداتا كەلىپ قالىپ ەدى. اققۇل اتام كوكپاردى سادىقتىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى. ء-ما، سادىق، ساعان سالعانىم، -دەدى دە لاقتى سادىقتىڭ الدىنا تاستاپ، «كوك شولاعىن» كەنەت بۇرىپ، ويقاستاتا شاۋىپ، قايتا ورالىپ كەلىپ تىزگىندى ىركە قالعاندا، ءالى قىزۋ ەكپىنىن باسا الماعان «كوكشولاق» سەرىپپەشە شيىرشىق اتىپ، تاناۋى دەلديىپ، ءبىر ورنىندا تاعات تاپپاي اسپانعا ىرشىدى. اققۇلدى وكشەلەپ قۋعان شاباندوزدار توبى كوكپار ابلانوۆتىڭ الدىنا تاستالعاندا، تۇمسىقتى جارتاسقا سوعىلعان تولقىنداي قاق جارىلىپ ەكىگە ءبولىندى.
مەن ءوزىمنىڭ جاستىعىما وكىنىپ، وسىناۋ قۇرىش بىلەك جىگىتتەرگە قىزىعا، قىزعانا كوز تاستايمىن. سولارداي بولىپ، وسىلارمەن بىرگە دودادا ات بەلىن تالدىرىپ جۇرسەم دەپ ويلايمىن. - اقا، ءسىز كوكپاردىڭ كوركىسىز عوي، - دەدى سادىق اققۇل اتاما بۇرىلىپ. - مەن ءسىزدىڭ ونەرىڭىزدىڭ ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، ءوزىڭىزدىڭ جاسقا جەڭدىرىپ قاتاردان قالىپ قويعانىڭىزدى قالاماس ەم. - ءا، مەن ازىرشە قارتتىققا بوي بەرەتىن جايىم جوق. اسىقتىرما، شىراعىم سادىق، - دەدى اققۇل وكپەلەگەندەي ۇنمەن. - جو- جوق، مەنى شەتتەتۋگە اسىقپا! - قازاقتىڭ سالتى بويىنشا كوكپاردى شاباندوز قىزى بار ۇيگە سالادى. سول ءۇيدىڭ قىزى كەستەلى ورامال الىپ شىعىپ بەرۋشى ەدى. ءسىز، اقا، جىگىتتى ۇيگە سالىپ وتىرسىز. كەستەلى ورامالدىڭ ورنىنا مىنانى بۇگىنگى ۇلى مەيرامنىڭ تۋىنداي كورىڭىز، - دەپ قويىن قالتاسىنان قىزىل جالاۋشا ۇسىندى. - مىناۋ سىزگە، ەڭ شاباندوز جىگىتكە! ءبىرىنشى ماي بايگەسى بولسىن! اققۇلدىڭ ءجۇزى قۇبىلىپ، تولقىپ كەتتى بىلەم. ات تىزگىنىن تارتا اققۇل ەر ۇستىنەن ءبىر قارىس كوتەرىلىپ، ىزەت كورسەتتى دە، الگى سىيلىقتى سادىقتىڭ قولىنان الدى. «كوكشولاق» يەسىنىڭ العان سىيىنا قول سوققانداي اياعىمەن جەر تارپىپ تۇر. - ال ەندى، بىزبەن بىرگە بولىڭىز، - دەپ ءوتىندى سادىق. - ەندىگى كوكپار قىزىعىن جاستار تاماشالاي بەرسىن. اققۇل سادىقتىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى. كوكپار اياقتالعانشا وسى توپتا بولدى. كوكپار ىمىرت جابىلعانشا سوزىلدى. سادىق قۇيىنشا قۇيقىلجىعان شاباندوز جىگىتتەردىڭ قيمىلىنان كوز ايىرار ەمەس. ونىڭ بار ىنتا- ىقىلاسى وسى كوكپارعا اۋىپ، وزگە دۇنيەنى ۇمىتقان سياقتى. الايدا، توڭىرەگىندەگى كىسىلەردىڭ سۇراقتارىنا سابىرلى جاۋاپ بەرىپ، ويلى پىكىرلەر ايتقانىنا قاراعاندا، ول ەل قامىن ۇمىتپاي، اۋىل اقساقالدارىنىڭ دا كوڭىلىن جىقپاسام دەپ تولقىپ تۇرعان سياقتى. - مومەكە! - دەدى ول مەنىڭ اكەمە. - قوناقاسى بەرۋگە قالايسىز. - ۇلەسپەگەن ەنشىمىز، سادىقجان. سەندەي شاقىرسا دا كەلمەيتىن كىسىلەر مەنىڭ ۇيىمە قوناق بولۋى - مەن ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، - دەدى اكەم. بارلىق جۇرت ءبىزدىڭ جاققا قىزىعا، قىزعانا كوز تاستاعان سياقتى. مۇنى كورىپ مەن ءوزىمنىڭ اتقا مىنگەسىپ جۇرگەنىمدى دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. مەن سادىقتىڭ ءبىزدىڭ ءۇيدى تاڭداعانىنا ماقتانىپ وتىرمىن. اكەم اعايىمدى شاقىرىپ بەلگى بەرىپ ەدى، اناۋ اق كوبىك بولعان اتىن ويناتىپ جەتىپ كەلدى. تەر مەن شاڭنان كۇرەڭدەنىپ كەتكەن جيرەنىن ول كىلت توقتاتىپ تۇرا قالدى. - سادىق ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوناعى بولادى، - دەدى اكەم اعاما قاراپ. اكەمنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىر- ەستىمەستە اعام اتىن كىلت بۇردى دا، اۋىلعا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى. بۇل كەزدە كوكپار دا بىتكەن ەدى. - سىزدەر دە سادىقپەن ءبىر بولىپ، ءدام- تۇزبەن ورتاقتاسىڭىزدار، - دەدى اكەم جۇرتقا. - - قويىڭىز، مومەكە، جۇرتتىڭ ءبارىن شاقىرىپ، ابىگەرلەنىپ قايتەسىز، - دەي بەرگەن سادىقتىڭ ءسوزىن اكەم اياقتاتپادى. - قۇدايعا شۇكىر، باقتيار اۋلەتى از ەمەسپىز. مال- مۇلكىمىز، قازان- وشاعىمىز ءبولىنىپ كورگەن ەمەس. قانشا قوناق بولسا دا، كوتەرەر شامامىز بار. شىنىندا دا، باقتيار اۋلەتى ءبىراز ەدىك. جەتپىس جانى بار ون ءتورت وتاۋ بولاتىن. سادىق ابلانوۆ پەن ونىڭ جانىنداعى جيىرما شاقتى جولداستارىن كۇتىپ الۋ ەشبىر قيىندىققا تۇسپەيتىنىن مەن دە سەزىپ تۇرمىن. سادىق ورتادا كەلەدى. ەكى جاعىندا ەنتەلەگەن اتتىلى كىسىلەر قورشاپ الىپتى. سادىقتىڭ ءار لەبىزىنە قۇلاق توسىپ، قۇنىعا تىڭدايدى. كۇن قۇلان تاۋىنىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، اينالانى ءىڭىر قاراڭعىسى تامشالاپ الىپ ەدى.
مەن كۇنى بويى ات سوڭىندا مىنگەسىپ جۇرگەندىكتەن بە، شارشاعانىمدى ارەڭ جەڭىپ كەلەمىن. ات جايلى جۇرىستەن اۋىپ، شوقىراققا باسقاندا، جاۋىر بولعانىمدى اڭعاردىم. وسىناۋ تىمىق كەشتە اۋىل وشاقتارىنان شىققان ءتۇتىن قازداي قالقىپ اسپانعا ورلەپ بارادى. قورالارعا جايىلىمنان قايتقان مالدار دا جايعاسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. الىستا ءۇيىرىن شىر اينالىپ، جالىن جالبىراتىپ بوز ايعىر ءجۇر. اۋىل جاقتان ءتاتتى استىڭ ءيسى كەلىپ، تاناۋدى قىتىقتايدى. بالقىعان باۋىرساق، ۇلكەن قازانداعى بىلقىعان ەت ءيىسى سياقتى. ساماۋىردىڭ قوشقىل ءتۇتىنى دە تىك كوتەرىلىپ، سونىڭ اراسىنان ۇشقىندار جىلتىلدايدى. قوناقتى قارسى الۋعا شىققان اۋىلدىڭ ەر كىسىلەرى ءۇي سىرتىندا توپ- توپ بولىپ بايسالدى تۇر. ايەلدەر ءۇي اراسىندا جۇگىرىپ، ابىرجىپ ءجۇر. قوناقتار جاقىنداي بەرگەندە، اۋىل ادامدارى لاپ قويدى. ءارقايسىسى ات تىزگىنىن ۇستاپ، قوناقتاردى قولتىعىنان سۇيەپ ءتۇسىرىپ جاتىر. ەندى ءبىرى اتتاردى جەتەكتەپ كەتىپ جاتىر. كۇنى بويى ەر ۇستىندە وتىرىپ، ەزىلىپ قالعان ساندارىن جازۋ ءۇشىن كەيبىرەۋلەر اياقتارىن ارەڭ باسىپ، ارى- بەرى ءجۇر. - قوش كەلىپسىڭ، سادىقجان، مەنىڭ تۇڭلىگىم وسى بولادى، - دەپ اكەم قوناقتى ۇيگە قاراي باستادى. - شاڭىراعىڭىزدان شاتتىق كەتپەسىن، مومەكە، - دەدى سادىق اقساقالدارعا جول بەرىپ تۇرىپ. الدىنا بەس- التى اقساقالدى سالىپ، سادىقتىڭ ءوزى دە بوساعادان اتتادى. ونىڭ قازاق دالاسىندا قالىپتاسقان ەجەلگى ادەت- عۇرىپتى ىزەتپەن ساقتاعانى جينالعان جۇرتقا ەرەكشە اسەر ەتىپ ەدى. ەندى ءبارى دە ونى باۋىر تارتىپ، جانىنا جاقىن تۇتىپ الدى. قالعان قوناقتاردى دا ءۇيدى- ۇيگە جايعاستىردى. مەن دە ەلدىڭ سوڭىن الا ءوز ۇيىمە جۇگىرىپ كىرىپ، بوساعادا اڭىرىپ تۇرىپ قاپپىن: قاراسام ءۇي ءىشى تانىماستاي وزگەرىپ، جايناپ كەتىپتى. باسقا ۇيگە كىرگەندەي تانىماي دا قالدىم. اعايىم ماعان كوزىن الارتىپ: - ءاي، باۋىرجان، ۇلكەن ۇيگە بار! - دەپ قاقپايلاي بەردى. - بۇل ءسىزدىڭ مۇراگەرىڭىز بە، مومەكە! - دەدى سادىق، ماعان جىميا كوز تاستاپ. - ءيا، مەنىڭ ۇلىم، سادىقجان، - دەدى اكەم. - بىزبەن بىرگە وتىرا بەرسىن، - دەدى سادىق جىلى جۇزبەن اعايعا ءتىل قاتىپ. - بۇل جىگىتتى ورتامىزدان قۋىپ جىبەرگەنىمىز جاراسپاس. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بويى قاسىمىزدا جۇرمەدى مە؟ وسىلايشا سادىق مەنى اعامنىڭ قاقپانىنان قورعاپ قالدى. مەن ءۇيدى ەندى جاقسىلاپ كورە باستادىم. قۇلپىرعان جاساۋ كوز جاۋىن الادى. ەدەنگە كول- كوسىر ەتىپ كىلەم توسەلىپتى. كىلەم ۇستىندە جالت- جۇلت ەتكەن ءشايى كورپەلەر جايىلعان. جاعالاي جاستىق قويىلىپتى. جارقىراۋىق شىنىاياقتار ءبىر قاناتتان ورىن العان ەكەن. كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىندا اسپالى شام نۇرىن توگەدى. جاپ- جارىق. مەن ءار كىلەمنىڭ ناقىسىنان، ءار زاتتىڭ بەلگىسىنەن قايسىسىنىڭ قاي ۇيدەن كەلگەنىن بايقاپ وتىرمىن. نامىسقوي اعايىم بار اۋىلدىڭ ءىلىپ الارىن وسىندا جيناپ اكەلىپ، ءۇي ءىشىن جايناتىپ تاستاعان ەكەن. مىنا جاساۋ ءبىزدىڭ ءۇيدى ەڭ تۇرمىستىلار قاتارىنا قوسقان سياقتى. اۋىلدىڭ اۋىزعا الار باقۋاتتىسى بولىپ شىعا كەلگەن ءتۇرىمىز بار.
قوناقتار كوسىلىپ- كوسىلىپ جايعاسىپ جاتىر. ماقتانشاق اعايىم ءوزىنىڭ بۇگىنگى تىرلىگىنە ءماز بولىپ، اكەم جاقتان قۇپتاۋ بەلگىسىن كورگىسى كەلگەندەي جالتاقتاپ قويادى. ول اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءبارىن كىسى كۇتۋگە ۇيىمداستىرعان ەكەن. الدىمەن بىرەۋى قوناقتىڭ قولدارىنا سۋ قۇيدى؛ ەكىنشىسى داستارقان جايىپ جاتىر؛ بىرەۋى باۋىرساق توكسە، ەندى ءبىرى تورسىقتى اكەلدى. تاعى ءبىرى قىمىز قۇيعان كەسەلەردى تاراتىپ تۇر. ءار جىگىت ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ، بولعاندارى اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ءۇنسىز شىعىپ جاتىر. قوناقتار الدىمەن قىمىز ءىشىپ سۋسىنداپ الدى. قىمىز ۇستىندە بۇگىنگى ماي مەرەكەسى جايلى، قىزىقتى كوكپار جايلى اڭگىمە شەرتىستى. سادىق ابلانوۆ ءوزىنىڭ ەسكەرتپەلەرىن ايتا وتىرىپ، سوڭعى ءسوزىن باس تورەشى اققۇلعا بەردى. اققۇلدىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي ماڭعازدانىپ الدى. اققۇل قارتتىڭ الدىندا مەنىڭ اعام سوزگە رەتسىز ارالاسىپ، ءبىر- ەكى ەسكەرتپەسىن ايتىپ ەدى، اكەم الا كوزىمەن اتا قارادى. مۇنى كورگەن اعايىم سگرتقا شىعا جونەلدى. ءبىرازدان كەيىن ول اق قوي جەتەكتەپ كەلىپ، اقساقالداردىڭ الدىندا باتا سۇرادى. - اۋمين! قارتتار تىكسىنە قالىپ، بولشيەۆيك سادىققا قىسىلا كوز تاستادى. ابىرجىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى بۇرىن كەلگەن قوناقتار باتانى ءدىني ادەپ دەپ، ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ رۇقسات ەتپەيتىن. مۇنى سەزگەن سادىق مۇرتىنان كۇلىپ، الاقانىن جايدى: - اقا، ءسىزدىڭ جولىڭىز ۇلكەن عوي. قوناقجاي ۇيگە قول جايىپ، جاقسى تىلەگىڭىزدى بەرىڭىز. ءبارىمىز دە ەستيىك، - دەدى. اققۇل ءبىر ساتكە ويلانىپ قالىپ ەدى، ءبىراق ابىرجىماي الاقانىن جايدى دا اندەتە جونەلدى. - و، جاراتقان نەم! الدىمەن اتىڭدى اتاپ جالبارىنام. بۇگىنگىدەي اشىق كۇن جايناي بەرسىن كوگىمدە. وسى كۇننىڭ استىندا گۇلدەي بەرسىن ەلىم دە! ءجۇرسىن لايىم امىسە باقىت قانا سەرىك بوپ، تۇرسىن لايىم امىسە قۋانىش كورىك بوپ! ۇلى ءومىردىڭ وزىندەي جايناي بەرسىن جاسىمىز؛ ەندى قايعى كورمەسىن اق قىراۋلى باسىمىز! جاڭا سادىق ايتقانداي، (سادىق قىزارىپ كەتتى) بارلىق حالىق تەڭ بولسىن؛ ءبىر- بىرىمەن قاۋىشقان دوس- تۋىسقان ەل بولسىن! ارانداتقان ادامدى قاسكۇنەمدەر جويىلسىن؛ مال- باسىمىز مول بولىپ، ەل ىرىسقا تويىنسىن! كۇنىمىز ۇلىستى بولسىن؛ جەرىمىز ىرىستى بولسىن! ءورىسىمىز مالعا باي ءدۇبىرلى بولسىن؛ كەلىندەرىمىز جانعا باي ءۇبىرلى- ءشۇبىرلى بولسىن! ەر جىگىتتىڭ تۋ ەتەر تۇراعى بولسىن؛ قانات بەرىپ تۇلەتەر ارعىماعى بولسىن!.. اققۇل اعام وسىلاي ۇزاق شۇبىرتىپ، باتاسىنىڭ اياعىن قالاي اياقتارىن بىلمەي قىسىلىڭقىراپ تا قالدى. تاپ وسى جەردە جۇرت تا دۋ كۇلىپ جىبەردى دە، اققۇل كەلتە قايىرىپ، «قۇداي قابىل قىلسىن!» دەپ ساقالىن سيپادى. قويدى قايتا الىپ كەتتى. اققۇلدىڭ ءدىني ادەتتەردى ۇستامايتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەتىن. سوندىقتان دا ونىڭ باتاسى ادەتتەگىدەن تىس ەرەكشە ەدى. سادىق اققۇلدى كوتەرمەلەپ، كۇلكىسىن تىيا الماي قوشتاۋ ءسوز ايتتى: - جاقسى ايتتىڭىز، اقا! ىزگى تىلەكتىڭ ءبارىن ءبىلدىردىڭىز- اۋ. حالىققا كوممۋنيستەردىڭ تىلەيتىنى دە وسىنداي جاقسىلىق قوي. - - ءسىزدىڭ وسىنداي اقىنجاندى ادام ەكەنىڭىزگە سەنىپ ەدىك، اقا، - دەدى بىرەۋ قالجىڭداپ. - اقىندىقتىڭ رۋحى ەتەك استىندا ەمەس، ەر ۇستىندە بولادى، - دەدى اققۇل الگى كىسىگە. شاماسى ونىڭ ايەلجاندى ادام ەكەنىن بىلەتىن بولسا كەرەك. ءبارى دۋ كۇلدى. - ايتسە دە ءبىزدىڭ اقاڭ تەك اقىنجاندى ادام عانا ەمەس، ساياساتشى دا عوي، - دەدى سادىق. ءسويتتى دە ءسوز اراسىندا: - ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدىڭ ءوزى دە حالقىمىزدىڭ قاشاننان جيناقتاعان ىزگى تىلەكتەرى عوي. تۋىسقاندىق پەن دوستىق ءبىر- ءبىرىن قۇرمەتتەۋدەن ارتىق نە بار. ماسەلەن ورىس حالقىن الايىقشى.
قاراپايىم شارۋا تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ەگىن دالاسىندا ەڭبەك ەتەدى نەمەسە ءبىزدىڭ ولكەمىزدە ءوز قولىمەن تەمىرجول سالعان جۇمىسشىنى الايىق. ولار دا ءبىز سياقتى ادامدار. ولار ءۇشىن ەشكىم دە ەڭبەك ەتپەيدى. وزدەرىنىڭ تاماعىن ادال ەڭبەگىمەن تاۋىپ جەيدى. - ءسوزىڭ راس، سادىقجان، ورىستار ەڭبەكتى سۇيەتىن جانە ەڭبەك ەتە بىلەتىن حالىق قوي.. . - سادىقتىڭ ءسوزىن بولمەسەڭدەرشى. - مىنە، سول ورىس حالقى - تاماشا عوي. ولار ءبىزدىڭ اعامىز سياقتى. قازاققا قىسىم كورسەتكەندەرگە كەلسەك، ولار پاتشا شونجارلارى بولاتىن. ەندى جاعداي مۇلدەم وزگەشە: سول ورىس حالقىنىڭ وزدەرى پاتشانى تاعىنان جۇلىپ ءتۇسىردى. - دەمەك، لەنين تۋراشىل، قامقور جان ەكەن عوي. - ءيا، - دەدى سادىق، - ءبىزدىڭ لەنين ناعىز قامقورشىمىز. - نە، سوندا لەنين پاتشانىڭ ورنىنا وتىرا ما؟ بۇرىن نيكولاي ەدى، ەندى لەنين بولا ما؟ - دەدى الدەبىرەۋ ءىستىڭ مانىنە شىن تۇسىنبەي اقىرىپ. سادىق كۇلىمسىرەپ وتىرىپ جاۋاپ بەردى: - ءبىزدىڭ لەنين پاتشا ەمەس، كوسەم عوي. ول جانى تازا ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدىسى. - ەندى مىنانى ايتشى، سادىقجان. سەنىڭ ءىزباسار اعاڭ اۋىلعا كەلسە، «اللا دەگەن جوق نارسە» ، «سەندەر قاراڭعى حالىقسىڭدار» دەپ تۇقىرتىپ بىتەدى عوي. ۇيگە تۇسكەندە مال سويىپ، باتا سۇراساڭ، قولىن ءبىر- اق سىلتەپ، «قايران قاراڭعىلىق- اي، اپارىڭدار دا سويا بەرىڭدەر قويلارىڭدى» دەيدى. پاتشانى پاتشا دەيىك (پاتشا كوپ قوي) ، تاقتى تاق دەيىك. اللاعا ءتىل تيگىزىپ نەسى بار. ۇجدانىمىزعا ءتيىپ نەسى بار؟ سالتىمىزدى نەگە بۇزادى.. . - نە دەپ تانتىپ وتىرسىڭ، ەي، سەن. ءىزباسار سادىقتىڭ تۋعان اعاسى ەمەس پە، - دەپ اققۇل الگى ادامعا اقىرىپ قالدى. سادىق جادىراي كۇلىپ، وڭ قولىن كوتەردى دە، الگى اۋزى باتىر ادامدى اققۇلدىڭ قاھارىنان قورعاعانداي سويلەدى: - و نە دەگەنىڭىز، و نە دەگەنىڭىز، اقا! ءادىل ءسوزدى قاقپايلاعانىڭىز قالاي؟ - لەنين دىنگە سەنەر مە ەكەن، الدە جوق پا؟ - دەدى الگى باتىل كىسى. - مەن ءوزىم لەنيندى كورگەنىم جوق. ال لەنيندى مەنەن جاقسى بىلەتىندەر كوسەمىمىز ءادىل دە، تۋراشىل ادام دەيدى. ءدىندى قايدام، حالىققا ابدەن سەنەتىن كىسى. سوندىقتان دا قالىڭ ەل سوڭىنان ەردى ەمەس پە. سادىق ازداپ ەزۋ تارتتى دا ءسوزىن جالعاستىردى: - ال ءوز اعام تۋرالى نە ايتامىن، ول مەنەن ۇلكەن كىسى. الايدا ءىزباساردىڭ تەرىس مىنەزى سىنالىپ، قىزمەتىنەن بوساتىلعانىن دا بىلەسىزدەر عوي.. . قولايسىز تىنىشتىقتى اققۇل بۇزدى. - جارايسىڭ، ازاماتىم! ادىلدىك ازامات كوركى دەگەندەي اشىعىن ايتتىڭ- اۋ، سادىق. حالقىمىزعا لەنين سەنسە بولعانى. ەڭ نەگىزگىسى وسى عوي. - حالقىمىزعا لەنين سەنىپ ەدى، سول سەنىمىن حالقىمىز دا اقتادى، - دەدى الگى باتىل كىسى. بۇل ءازىلقوي، قالجىڭباس، ءتىلى وتكىر، كوڭىلدى توقمىرزا دەگەن قارت ەدى.
بوزا ىشكەندەردىڭ تۇراقتى ءتوراعاسى، جيىن- تويدىڭ ءسانىن كىرگىزىپ وتىراتىن جالعىز اتتى كەدەي بولاتىن. - دۇرىس ايتاسىز، توقا. ءبىز ەندى ءومىردى قالاي جاقسارتامىز، قالاي تۇرمىسىمىزدى تۇرلەندىرەمىز؟ ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ مەن سىزدەرمەن وسى جايلى اقىلداسقالى كەلىپ وتىرمىن. - ايتا بەر، سادىق. - ءبىز ساعان قانداي اقىلشى بولار ەكەنبىز.. . - وزدەرىڭىزدەن ارتىق اقىلشى جوق. ءبىز بۇگىن سىزدەردىڭ اقىلدارىڭىزبەن ءبىرىنشى مايدى جاقسى وتكىزدىك. كوكپار دا تارتپادىق پا.. . - تاماشا ءبىر مەرەكە بولدى عوي، سادىقجان، - دەدى اققۇل ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ەندى جىل سايىن وزگە حالىقتار سياقتى ءبىز دە ءبىرىنشى مايدى مەيرامدايتىن بولامىز. - نەمەنە، سەن اققۇل، جىل سايىن ماي سىيلىعىن الىپ تۇرماقسىڭ عوي؟ - دەپ قالجىڭدايدى توقمىرزا. - جوق، مەن سەن سياقتى ساراڭ ەمەسپىن، - دەپ اققۇل سادىق بەرگەن قىزىل جالاۋشانى قوينىنان الدى. - مەن بۇل جالاۋشانى كەلەسى ماي مەرەكەسىنە دەيىن ساقتايمىن. سوندا كوزگە تۇسكەن جىگىتكە تاپسىرامىن. سوعان دەيىن بالاڭا ات ارقاسىن الدىرماۋدى ۇيرەتەسىڭ. -اۋ، اڭگىمەنىڭ شىرقىن بۇزباساڭدارشى! سادىق بىزبەن كەڭەسەمىن دەمەدى مە. ايتارىن ايتىپ بولسىن دا، - دەپ سوزگە اكەم ارالاستى. - ءيا، ءقادىرلى اقساقالدار، مەن سىزدەردەن كەڭەس سۇراماقپىن.. . سىزدەر ءومىر كورگەن، جاقسى مەن جاماندى بىلەتىن تاجىريبەلى ادامسىزدار. حالىققا جاڭا تۇرمىستىڭ جايىن جاقسىراق تۇسىندىرۋگە كومەكتەسسەڭىزدەر دەپ ەدىم. - ال سەنىڭ لاۋ مىنەر ميليتسيونەرلەرىڭ اتتاردى نەگە بوسقا زورىقتىرىپ ءجۇر، - دەپ بۇرق ەتە قالدى اققۇل. - باس- كوزگە قاراماي جانۋاردى قامشىمەن توپەپ بىتەدى. سەنىڭ اتىڭا ميليتسيونەر ءمىندى دەگەنشە، شارۋاسى ءبىتتى دەي بەر. تەپەكتەتىپ، شوقىراقتاتىپ تيتىعىن شىعارادى. - قويشى وسى، اققۇل، اتىڭ جايلى جاۋاپتى سادىق الدەقاشان بەرمەدى مە. - مەنىڭ قاي جەردە قالاي سويلەيتىنىمدى ۇيرەتپە ماعان، مومىش.. . مەن سادىقتىڭ ورنىندا بولسام، ولاردى الدەقاشان اتىپ تاستار ەدىم.. . جۇرت كۇلكىسىن ارەڭ باستى. سادىق اققۇلعا جاۋاپ بەردى: - اقا- اۋ، مەن، ارينە، ميليتسيونەردى اتپايمىن. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ قولقاناتىمىز. ولاي ەتۋگە رۇقسات جوق. الايدا كەيبىر ات ءقادىرىن بىلمەيتىندەرىن قىزمەتتەن بوساتۋعا تۋرا كەلەر. - ءيا، ءيا، سادىقجان، - دەپ تەبىرەنىپ كەتتى اققۇل، - ءسويتىپ اتتان ءتۇسىرىپ، جاياۋ سالپاقتاتىپ قويشى ءبىر. - سولاي ەتەيىن، اقا، - دەپ كۇلدى سادىق، - اقاڭ دا، وزگەلەرىڭىز دە جاقسى ايتىپ، قۇندى پىكىرلەر بەرىپ وتىرسىزدار. بىرىنشىدەن، بۇدان بىلاي ماي مەرەكەسىن تويلاپ تۇرامىز. ەكىنشىدەن، كەيبىر لاۋ مىنەر ميليتسيونەرلەر حالىققا ءزابىر كورسەتەدى ەكەن - ولاردى اۋىزدىقتاۋ كەرەك. بۇگىن ەكى ماسەلەنى ورىندى شەشۋگە جاقسى كەڭەس بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت سىزدەرگە قۇرمەتتى اقساقالدار.. . - ايتا بەر، سادىق، ايتا بەر، - دەپ تۇيىلە سويلەدى اققۇل، - جاقسى ءسوزىڭدى ءبولىپ جاعالاسقانىمىز ءۇشىن ءبىز سياقتى كارى مىلجىڭداردى كەشىرە گور. -ەندى تاعى دا اقىلداسىپ الار ەكى ماسەلە بار ەدى، - دەدى باياۋ ۇنمەن سادىق. - بۇل ماسەلەنى سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭسىز جالعىز شەشۋىم قيىنعا سوعىپ تۇر.. .
- ايتا بەر، سادىق.. . - مەنىڭ بارلىعىڭىزدان جاسىم كىشى، قۇرمەتتى اقساقالدار. مەن سىزدەرگە اكە دە، اعا دا ەمەسپىن. بار بولعانىم ىنىلەرىڭىزبىن. ايتايىن دەگەنىم - ورىس ادامدارىمەن ارا قاتىناسىمىزدى جاقسارتايىق. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ كەيبىر قىزۋ قاندى ادامدارىمىز ەسكى ادەتپەن ورىستاردى جەك كورەدى، بازار بولدى دەگەنشە، توبەلەس بولدى دەي بەرىڭىز.. . - نەمەنە سوندا، سادىق، ەندى جاڭا زاماندا دا باسىڭدى يە بەر دەمەكسىڭ بە؟ ارقامدى قامشىسىنا باياعىداي قايتا ءتىلدىر دەيتىن شىعارسىڭ؟ - دەپ ەنتىگە سويلەدى اققۇل. - جوق، جارقىنىم، لەنين «بارلىق ادامدار تەڭ» دەيدى ەكەن - ەندەشە ورىسىڭنىڭ اكىرەڭدەگەندەرىنە قامشى ءتۇرتىپ قويمايمىن. مەنىڭ ساقالىمدى سىيلاي الماعانداردى مەن دە اياماسپىن. وعان ارا تۇرما، سادىقجان.. .- سەن دە وڭىپ تۇرعان جوقسىڭ- اۋ. ءوزىڭ دە قازاقتىڭ قىرت اكىرەڭبايى سياقتىسىڭ عوي، - دەي بەرىپ ەدى اكەم. سەن، مومىش، ءوز ۇيىڭدە اقىلشى بولماي- اق قوي. الدە مەنىڭ كەتكەنىمدى قالاپ وتىرسىڭ با، - دەپ داۋىستاپ جىبەردى اققۇل. اقا، اقا! - دەدى سادىق جالبارىنىپ. - ەگەر مەنى سىيلاساڭىز، وتىرىڭىز. كەلەلى جايدى ءسوز ەتكەن ەكەنبىز، اشۋلانباي، قىزبالانباي اڭگىمەلەسەيىك تە. - اققۇل، كەشىرە گور، مەن رەتسىز ءسوز ايتقان ەكەم. قوي ەندى. سادىقتى تىڭدايىق، - دەدى اكەم. - سولاي جونىڭە كوش، - دەپ تورسىلدادى اققۇل، - ايتپەسە بۇيىردەن سۇزبەلەپ ءبىتتىڭ عوي. - بىزدەر قاراپايىم ورىس ادامدارىمەن قاتىناسىمىزدى قالايشا باۋىرلارشا جاقسارتا الامىز؟ تيموفەي ۆودوپيانوۆ ءسىزدىڭ دوسىڭىز دەدى عوي، اقا؟ سول راس پا؟ - تيموشكا ما؟ .. ول ءادىل، جاقسى ادام. ال، كەرىسىنشە ونىڭ تۋىسى جيرەن يۆان - جامان ادام. - ال ءبىز كۋزما گونچاروۆپەن بىرگە جەر جىرتىپ، بىرگە ءشوپ شابامىز، ءبىر- ءبىرىمىزدى قوناققا شاقىرىپ تۇرامىز، - دەپ قالدى اكەم، - مەنىڭ ءىنىم گونچاروۆتاردان كوپ شارۋانىڭ ءمان- جايىن ۇيرەندى.. . - جاگور (ەگور) ماعان قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە كومەكتەستى، - دەدى توقمىرزا.. . - ال مەنىڭ مەترەيىم (دميتريي) ءۇي سالۋعا كومەكتەستى.. . سادىق كۇلىپ قويىپ، وسىناۋ جىلى سوزدەردى جىميا تىڭداپ وتىر. - تيموشكا، كۋزما، جاگور، مەترەي، تاعى باسقالار وزدەرىڭىز ايتقانداي جاقسى ادامدار ەكەن. ال تيموشكانىڭ تۋىسى عانا جامان ادام بوپ شىقتى عوي سولاردان، - دەپ كۇلدى سادىق. ءسويتتى دە اققۇلعا بۇرىلىپ ساۋال بەردى. ال سوندا ورىستاردا قانشا جاقسى ادام بار ەكەن، قانشاۋى جامان بولعانى؟ - جاقسىلارىنىڭ كوپ بولعانى عوي. سول جيرەن يۆاندى قويشى! - دەپ بۇرق ەتتى اققۇل. - ال ءوزىمىزدىڭ قازاقتاردىڭ اراسىندا سول جيرەن يۆانداي جەلىككەندەر قانشا ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ - نەسىن ايتاسىڭ ونىڭ، - دەپ سوزگە ارالاستى توقمىرزا، - بىزدە دە ەسەرسوقتار جەتەدى عوي. - اقىلعا سالىپ كورىڭىزدەرشى، - دەدى سادىق، - تولعانىپ، كەڭەسىپ، وزدەرىڭىز ارا قاتىناستى قالاي جاقسارتۋ كەرەك ەكەنىن ايتىڭىزدارشى. راس، اناۋ ايتقان شيەلەنىسكەن جاعداي بولماعانىمەن، كەيبىر ادامدار كەلىستى تىرلىگىمىزدى بۇزىپ ءجۇر عوي.. . سىزدەرمەن اقىلداسايىن دەگەن تاعى ءبىر جاي - جەر ماسەلەسى ەدى. بىزدە جەر كوپ، ءبىراق سونى پايدالانۋدا بەرەكە جوق. لەنين - كىم جاقسى پايدالانا بىلسە، جەر سونىكى دەيدى. ال ءبىز شە؟ بىرەۋدىڭ جەرى شامادان تىس كوپ، ەندى بىرەۋدە تۋك تە جوق. وسى دا ادىلدىك پە؟ مىنە، وسى جايلى سىزدەردەن سالاۋاتتى اقىل كۇتەمىن، اقساقالدار. ويلانىپ- تولعانىپ، كەڭەسىپ- كەلىسىپ ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن قاۋىم اتىنان جاۋابىن بەرسەڭىزدەر دەيمىن. - سەنىڭ ايتقانىڭ ءجون، سادىقجان، سەنىكى ءجون، - دەپ گۋلەسىپ كەتتى جۇرت. - لەنين ءادىل بولەيىك دەسە - بولۋ كەرەك. بىزگە ءبىراز كۇن مۇرسات بەر، كەڭەسەيىك تە ءوز توقتاۋىمىزدى ايتايىق.. . بۇدان كەيىن سادىق ءوزىنىڭ تۇرمەدە بولعانىن، سىبىردە ايداۋدا جۇرگەنىن، 1916-جىلعى قازاق كوتەرىلىسى جايلى بايىپپەن ايتىپ بەردى. ءوزىنىڭ ورىس جولداستارى تۋرالى جىلى لەبىز ءبىلدىردى. مەن اكەمنىڭ تىزەسىنە جانتايىپ، دەمىمدى ىشكە تارتىپ، ءۇنسىز ۇيىپ تىڭداپ وتىرمىن. الايدا بالا قيالىم بارلىق جايدى تولىق تۇسىنبەي، اڭگىمەنىڭ وقيعالى جاعىنا ويىسا بەردى. مەن سادىقتى ەكىنشى رەت 1924-جىلى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە كوردىم. سادىقتى ءۇيىمىزدىڭ قارسى الۋ مەن شىعارىپ سالۋ ءساتى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. بۇل ءبىر ەڭ قىزىقتى ءسات ەدى. وسى كەشتە اعايىم تاماشا ۇيىمداستىرۋشى اتانىپ، سودان باستاپ ءۇي تىرلىگىنىڭ تاۋقىمەتى ءوز قولىنا كوشىپ ەدى. جينالىستان كەيىنگى كوكپار سياقتى كەش بويى، تۇنىمەن سول كەزدەسۋدە ءبىرىنشى ماي قۇرمەتىنە ءان ايتىلىپ ءجۇرىپ ەدى. سودان باستاپ بۇل كۇن ءبىزدىڭ اۋىلدا ءداستۇرلى مەرەكەگە اينالعان بولاتىن.
***
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
