باۋىرجان مومىش ۇلى ۇشقان ۇيا رومان

 باۋىرجان مومىش ۇلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ داڭقتى جاۋىنگەرى، حالىق قاھارمانى، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى. تۋعان جەرى- جامبىل وبلىسىنىڭ جۋالى اۋدانىنداعى كولباستاۋ مەكەنى.

باۋىرجان جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت ءمۇعالىم بولعان. سونداجۇرگەندە كەزەكتى اسكەري مىندەتىن وتەۋگە شاقىرىلىپ، وندا ءبىر جارىم جىل ءجۇرىپ، زاپاستاعىكوماندير اتاعىن الادى. تۋعان اۋىلىنا قايتىپ ورالعان سوڭ، ول ءبىراز جىل قارجى مەكەمەسىندەقىزمەت ىستەيدى. سودان قايتادان قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، ءتۇرلى اسكەري بولىمدەرديەۆزۆود، روتا، كومانديرى بولادى. 1941 ج. ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن، باۋىرجان داڭقتى گەنەرال- مايور ي. ۆ. پانفيلوۆتىڭباسشىلىعىمەن الماتى ماڭىندا جاڭادان جاساقتالعان 316 اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندامايدانعا اتتانادى، باتالون، پولك كومانديرى قىزمەتتەرىن اتقارادى. سوعىستىڭ سوڭعىجىلدارىندا گۆارديالىق ديۆيزيانى باسقارادى. 1941 -جىلعى كۇزگى، قىسقى كەسكىلەسكەن شايقاستار كەزىندە ءوز باتالونىن 27 رەت شابۋىلعاباستاپ شىقتى. 5 رەت قورشاۋدى بۇزىپ، نەگىزگى جاۋىنگەرلىك قۇرامىمەن امان- ەسەن ديۆيزياسىناقوسىلدى. جاۋىنگەرلىك ءىس- قيمىلدارعا قاتىستى ۇرىستان شىعۋ، شەگىنىس جاساۋ تاسىلدەرىنىڭارنايى تاراۋ بولىپ اسكەري جارعىعا ەنۋى، تاكتيكادا «وشاقتى» جانە «يكەمدى قورعانىس» ۇعىمدارىنىڭ قالىپتاسۋى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وسىنداي تاجىريبەلەرىنىڭ جيىنتىعى بولىپتابىلادى. ونىڭ قولباسشى، تەرەڭ ويلاي بىلەتىن اسكەري ماماڭ رەتىندەگى تالانتى سوعىستاپولك، ديۆيزيا باسقارعان جىلدارى كەڭىنەن اشىلدى. باۋىرجان مومىش ۇلى جاۋ شەپتەرىنە ىشكەرلەي ەنىپ ۇرىس جۇرگىزۋ تەورياسىن سوعىس تاجىريبەسىندە العاش قولدانۋشىلاردىڭ جانە ونى دامىتۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. باۋىرجان مومىش ۇلى - اكەري پەداگوگيكا مەن اسكەري پسيحولوگيانى بايىتۋشى باعا جەتپەس مۇرا قالدىرعان دارا تۇلعا. ونىڭ اتاق، داڭقى، باتىرلىعى ا. بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاسجولى» اتتى كىتابىندا سۋرەتتەلدى. كىتاپ نەمىس، چەح، يەۆرەي، اعىلشىن، فرانتسۋز، ت. ب. شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى. سوعىستان كەيىن باۋىرجان مومىش ۇلى سوۆەت ارمياسى باس شتابىنىڭ جوعارى اسكەري اكادەمياسىنبىتىرەدى. اسكەري- پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن اينالاسىپ، سوۆەت ارمياسى اسكەري اكادەمياسىنداساباق بەرەدى. 1956 -جىلى پولكوۆنيك اتاعىمەن وتستاۆكاعا شىققان باۋىرجان ءبىرجولا شىعارماشىلىقجۇمىسپەن اينالىسادى. ول قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بىردەي جازىپ، ءوز ومىرىندە كورگەن- بىلگەندەرىنارقاۋ ەتەدى. ونىڭ قالامىنان تۋعان، ءومىر شىندىعىن ارقاۋ ەتكەن تاماشا رومانى مەن اڭگىمە، پوۆەستەرى قالىڭ وقۋشىنىڭ ىزدەپ وقيتىن شىعارمالارىنا اينالادى. ولار بىرنەشە قايتاراباسىلىپ شىعادى. باۋىرجان بىرنەشە وردەن، مەدالدارمەن ناگرادتالادى، كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنالادى. الايدا حالىقتىڭ ءوزى «باتىرىم» دەپ تانىپ، ارداقتاعان قاھارمان ۇلىنا بۇل اتاق وتان سوعىسى بىتكەننەن كەيىن جارتى عاسىرداي ۋاقىت وتكەندە بارىپ بەرىلگەن بولاتىن. ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن وعان «حالىق قاھارمانى» دەگەن اتاق بەرىلدى.

ۇشقان ۇيا (رومان)

مەنىڭ بابام يماش مىڭ دا توعىز ءجۇز ون ءبىرىنشى جىلى توقسان ەكى جاسىندا دۇنيە سالعان. ورتا بويلى، وراق مۇرىن، وت جانارلى سول شىمىر شالدىڭ ءتورتىنشى پەرزەنتى - مەنىڭ اكەم مومىنالى ەكەن. ونى جۇرت مومىش دەپ كەتكەن. اجەمنىڭ اتى قىزتۋماس ەدى. قارتايعاندا سارى كەمپىر اتانعان. جارىقتىق، اسا اجارلى، اق ديدارلى كىسى ەكەن. ونداي ارۋ ول كەزدە ەل اراسىندا نەكەن- ساياق «ۇل بىتكەننىڭ ءبارى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي اكەسىنە تارتىپ قارا بولدى، قىز جاعى وزىمە تارتىپ اققۇباشا اجارلى شىقتى» دەپ وتىراتىن ەدى، جارىقتىق. اجەم ءوزىنىڭ ۇلدارىنا وڭشەڭ اققۇباشا ارۋلاردى ايتتىرۋعا ىنتىق بولعان. سونىڭ كەسىرىنەن مەنىڭ اكەم مومىش وتىز ءۇش جاسىنا دەيىن سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ءجۇرىپتى. اجەم وعان: - ءاي، قارا قۇل، مەن قۇدايدان ساعان اي كورىكتى اق پەريزات جولىقتىرعاي دەپ تىلەيمىن. تىم بولماسا، نەمەرەلەرىمدى جيىركەنبەي سۇيەيىن، - دەيدى ەكەن. بىردە كورشى اۋىلدا ۇلكەن توي ءوتىپتى. توي ويىن- ساۋىقسىز بولعان با؟ ۇلكەن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جىگىتتەر مەن قىزدار ايتىسىپ جاتسا كەرەك. توي دەگەندە قۋ باس تا دومالايدى. كەمپىر- سامپىرلارمەن ىلەسىپ مەنىڭ قىزتۋماس اجەم دە كەلگەن ەكەن. كارى قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ، كيىز ۇيدەن شىققان ايتىس ءانىن ەستىپ قالادى. ءبىزدىڭ اۋىل مىڭبۇلاق باسىن الا، باسىڭداعى ورامال جاسىل الا. كوڭىلىڭ بىزدە بولسا، ا قۇداشا، ءبىرازىراق وتىرشى قاسىڭا الا. قىزدىڭ داۋسى جايدارى ەستىلسە دە، جالتارا جاۋاپ قاتىپ وتىر ەكەن. كادىمگى باس قوسقان جەردەگى باستاما ولەڭنەن ۇزاي قويماپتى. دەگەنمەن ءسوز اراسىندا «جاقسى جىگىت» دەگەندى جيىلەتە بەرسە كەرەك. قىزتۋماس اجەم ونى دا سەزىپتى. قاراشاعا، ەندەشە، قاراشاعا، كيسە كيىم جاراسار الاساعا. باس قوسىپپىز بۇل تويدا، جاقسى جىگىت، ولەڭ ايتساق بولماي ما تاماشاعا. ءبىراق جىگىت جاعى العاشقى ەكپىنىنەن تانباي ىنتىق كوڭىلىن ۇسىنا بەرىپتى: مىڭبۇلاقتىڭ سۋلارى سىلدىرايدى، سۇلۋ قىزدىڭ بۇرىشى بۇلدىرايدى. قۇداشا دەپ سىرتىڭنان قۇمارتۋشى ەم، ەسكەرگەيسىڭ ەندىگى ءبىزدىڭ جايدى. «قۇداشاسىنا سونشا وزەۋرەپ وتىرعان كىم ەكەن» ، - دەپ اجەم ەسىكتەن سىعالاپ قاراسا: قارا باتىر، قۇداشا، قارا باتىر، جاۋ قايىرار جاسقانباي دارا باتىر. ءتاڭىر ايداپ وزىڭمەن باس قوسىپپىز وسى كەسە ءسىز جاققا بارا جاتىر، - دەپ ولەڭمەن ءبىر بويجەتكەن قارا قىزعا اياقتى بۇرىپ تۇرعان ءوز مومىشى ەكەن. اجەم سوندا ۇلىنا ايعاي سالىپ: - ءوزىڭ قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەيسىڭ، كۇيەگە كۇيە جۇقسا - نە بولماق، قۇدايىم- اۋ! - دەپ بالاسىن ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى. اناسىنىڭ ايتقانىن ىشىنەن ۇناتپاسا دا، اكەم ونىڭ ىرقىنا كونەدى ەكەن. بالاسىنا قانشا ۇرسىپ، قاتال بولسا دا، اجەم مەنىڭ اكەمدى جاقسى كورىپ، ماقتان تۇتىپ: - بۇل قارا قۇلدىڭ ءتۇرى ماعان تارتپاسا دا، اقىلدىلىعى تارتتى، سوعان دا قۇدايعا شۇكىر، - دەپ وتىرار ەدى.

 اكەم سودان ايتىس قۋىپ، اندەتىپ جۇرە- جۇرە وتىز ءۇش جاسىندا بايتانا رۋىنان ءابدىراحماننىڭ ءرازيا اتتى قىزىنا ۇيلەنىپتى. ول مەنىڭ شەشەم ەدى. ول كىسى مەن ءۇش 6 جاسقا تولار- تولماستا قايتىس بولعان. انامنىڭ قانداي كىسى بولعانىن تەك اجەم مەن اكەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن عانا بىلەمىن. قايران اجەم ولە- ولگەنشە ءرازيا كەلىنىنىڭ قازاسىنا قايعىرىپ ءوتتى. مەزگىل- مەزگىل توقاش قۋىرىپ، اس ءپىسىرىپ، كەلىنىنىڭ ءارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىتار ەدى. - جاتقان جەرىڭ جاننات بولسىن، ماڭدايىما سىيماي كەتكەن پەرىشتەم، ءرازيا، - دەپ وزىنەن- ءوزى وتىرىپ، كوزىنە جاس الىپ قايعىراتىن. ءسويتىپ، ءرازيادان قالعان نەمەرەلەرىنىڭ باسىنان سيپاپ، ماڭدايىمىزدان سۇيەتىن. ءرازيانىڭ تۇڭعىشى ءۇبىش، ونان كەيىنگىلەر ءۇبيان، ءساليما، ءاليما كىلەڭ قىز بالا بولادى. مومىش اكەمنىڭ ايتۋىنشا، مەن مىڭ دا توعىز ءجۇز ونىنشى جىلدىڭ قىسىندا، ەسكىشە دەكابردىڭ جيىرما تورتىندە تۋىپپىن. اكەم ول كۇنى اۋليەاتا شاھارىندا ەكەن. مەن تۋعان سوڭ، يماش بابام جان- جاققا كىسى شاپتىرىپ، اكەمە دە حابارشى جىبەرىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بايتوق دەگەن كىسىسى الپىس شاقىرىم اۋليەاتاعا ات سابىلتىپ جەتىپ، اكەم جاتقان ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دارمەنى كەلمەي، مومىشتى قۇشاقتاپ جىلاي بەرىپتى. اكەمنىڭ قارىنداسىنىڭ ءۇي- ءىشى ءۇرپيىسىپ، ءبىر جامانات حابار جەتكەن ەكەن دەپ قورقىپ قالادى. اقىرى ءبورى بايتوقتى جۇلمالاي، «نە بوپ قالدى، ايتساڭشى» دەپ تاقاقتاعاندا عانا، بايتوق: - جەڭەشەم ۇل تاپتى، - دەپتى. ۇرەيدەن ۇرپيىسكەن جۇرت ەندى ءماز- ءمايرام بولىپ، قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، بايتوققا ءسۇيىنشىسىن بەرىپ اتتاندىرىپتى! اۋليەاتادان اكەم قايتىپ كەلگەندە، اعايىن- جەكجات قۇتتى بولسىنعا جينالىپ قالعان ەكەن. - و، مومىش، بالاڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن! - اقمەنتەي باباسىنداي باتىر بولسىن! - اقمولدا باتىر باباسىنداي ءمارت بولسىن! - بايدىبەك باتىردىڭ ءارۋاعى قولداسىن! - دومالاق انامىز جار بولسىن! - دەسىپتى. ءسويتىپ، شىلدەحانا تويعا ۇلاسىپتى. توي سوڭىندا يماش اعام الاقان جايىپ ەل قاريالارىنان باتا سۇراعان ەكەن. - ءتول نەمەرەڭ، بەل نەمەرەڭ عوي. باتا ءجونى دە وزىڭدىكى، - دەسىپتى اقساقالدار. سوندا يماش بابام بىلاي دەگەن ەكەن: الاتاۋدىڭ قىرانى مول ەدى - قىراعى بولسىن، قۇلىنىم - قويناۋى سۋعا مول ەدى - بۇلاعى بولسىن، قۇلىنىم. ەلىنىڭ تىلەگى زور ەدى - شىراعى بولسىن، قۇلىنىم. اتا تىلەگى وڭ ەدى - قۇمارى بولسىن، قۇلىنىم. بۇل جەر باتىرلار ءتورى ەدى -سىڭارى بولسىن، قۇلىنىم. جارىق دۇنيەگە كەلگەنىمە ەكى- ءۇش اي بولعاندا، شەشەم مەنى كۇن كوزىنە شىعارىپ، يماش اتامنىڭ الدىنا اكەلىپتى. اتام ەرتە كوكتەم الدىندا اعاش وتىرعىزىپ ءجۇر ەكەن. اعاسىنىڭ قولىن ۇزارتىپ. قولعابىس بەرۋگە كەلدى، - دەپتى شەشەم ىزەتپەن ءيىلىپ. اتام ەمىرەنىپ مەنى الاقانىنا الىپتى. قولىما جاس بۇتاق ۇستاتىپ: قۇرىق دەپ بەرسەم - قۇل بولما، شىبىق دەپ بەرسەم - ءشىل بولما. بارىنەن دە، شىراعىم، بايانى جوق ۇل بولما، - دەپ كەلىنىنە مەنى قايتارىپ بەرگەن ەكەن. اتاسىمەن العاشقى ديدارلاسۋىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ، العاشقى وسيەت ومىرلىك ونەگە بولسىن دەپ اكەم سول كۇنى كەشكە مال سويىپ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ باسىن قايتا قوسىپتى.

* * *

 مەن تۋعاندا، اكەم ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان كىسى ەكەن. اجەم جارىقتىق اكەمدى بالالارىمنىڭ ىشىندەگى ەتى ءتىرىسى وسى بولدى دەپ وتىرار ەدى. اكەم ءوز بەتىنشە تالپىنىپ ءجۇرىپ ەسكىشە ساۋاتىن اشىپ الىپتى. سودان ولە- ولگەنشە ءوز بەتىنشە وقىپ- توقىعان ادام. ول ەسەپ- قيساپتى ءتاۋىر بىلەتىن. ءتىپتى ورىس ءالفاۆيتىن دە ەجىكتەپ شىعارا بەرۋشى ەدى. جاس كۇنىندە اعاش ۇستا بولىپتى، ەتىكشى دە اتانىپتى، تاۋىپشىلدىگى دە بار ەكەن. اسىرەسە، زەرگەرلىكتى جاقسى كورگەن. ءبىزدىڭ ەلدە ودان وتكەن زەرگەر ۇستا بولماعان. جىگىت كۇنىندە قىز- كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ امالىمەن ۇيرەنگەن زەرگەرلىك ونەرىن اكەم قارتايعاندا تاستاماعان. مۇندا ول سوققان ساقينا- بىلەزىكتى سالىپ جۇرگەن كوزى ءتىرى كەمپىرلەر بار. ال، ول كەمپىرلەر ءبىر كەزدە ۋىلجىعان جاس ەدى عوي. اكەم ءوز جانىنان ولەڭ شىعارىپ، جيىن- تويدا ايتىسقا دا ءتۇسىپ ءجۇرىپتى. ەسكى اقىن جىراۋلاردىڭ تەرمەلەرىن، قيسسالارىن جاقسى كورىپ تىڭدايتىن. ءبىراق جاتقا ايتا الماۋشى ەدى. مومىش اكەم ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، بوزبالا حالگە جەتكەندە، يماش بابام شارۋا بيلىگىن سونىڭ قولىنا بەرىپتى. اۋىلداعى كەلىن- كەپشىكتى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن ادۋىندى قىزتۋماس اجەمنىڭ ءوزى دە: - مومىشتان سۇراڭدار، مومىش بىلەدى، - دەپ وتىرادى ەكەن. اعايىن- تۋعان اراسىنداعى الىس- بەرىس، كوشى- قون ماسەلەسى، اس- توي، داۋ- داماي - ءبارى- ءبارى مومىشتىڭ ارالاسۋىنسىز شەشىلمەگەن. الدەقالاي ول جول ءجۇرىپ كەتسە، ساپاردان قايتىپ كەلگەنشە تىرلىكتى سوعان قاراتىپ، جولىن كۇتىپ وتىراتىن بولعان. يماش بابامنىڭ كوزىنىڭ ءتىرىسىنىڭ وزىندە ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلدى - مومىش اۋىلى دەيدى ەكەن. شارۋامىز شاپ- شاعىن ەدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى قارتايعان يماش بابامنان باستاپ، ەسىن ەندى- ەندى ءبىلىپ كەلە جاتقان بالاسىنا دەيىن جەگەن نانىن تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان. ەشكىمدى جالداماعان، ەشكىمگە جالدانباعان. جاس كەزىندە اكەمدى ايەلدەر جاعى «مولدا بالا» دەيدى ەكەن، كەيىن «ۇستا بالا» دەيتىن بولىپتى. ال، اجەم ونى «قارا قاتپا» دەۋشى ەدى. اكەم ورتا بويلى، ارىق قارا كىسى ەدى. ماڭدايى جاپ- جازىق، قاسى قالىڭ، كوزى شۇڭگىل ەدى. سول ارىقتىعىنا قاراماي، كەرەمەت كۇشتى بولاتىن.   اجەم ونى «تارامىس» دەپ تە اتايتىن. سول كۇشتىلىگىنە بولا اتاسا كەرەك. مەن بىردە اجەمە: - نەگە «تارامىس» دەيسىز؟ - دەپپىن، اكەمدى كەمسىتكەن ەكەن دەپ. - نە دەسە دە شەشەمنىڭ ەركى، - دەپ كۇلدى اكەم. - قاراي گور، مىنا جاماندى، اكەسىنە بولىسىپ جاتىر- ەي، - دەپ اجەم وتىرىك اشۋلانعان بولدى. ءالى ەسىمدە، ءبىر رەت اكەمنىڭ مومىنقۇل دەيتىن ءىنىسى اجەمە: - قويشى، اپا! - دەپ داۋىس كوتەرىپ قالىپ ەدى، اجەم تارس كەتە جازداپ: - سەن تۇرماق، مومىش ماعان وسى كۇنگە دەيىن بەتىمە تىك قاراپ سويلەگەن ەمەس. سەن قايدان شىقتىڭ، ءيتتىڭ كۇشىگى! جوعال، كوزىمە كورىنبە! - دەپ ۇيدەن قۋىپ شىقتى. - نە بوپ قالدى؟ - دەپ اكەم كىرىپ كەلدى، اجەم ونى ايمالاپ، ارقاسىنان قاعىپ: - اپاۋ ءىنىڭ كورگەنسىزدەۋ بوپ بارا جاتىر. جونگە سال تۋىسقانىڭدى، - دەدى. - ماقۇل، اپا، سازايىن تارتتىرايىن. ءبىراق ۇرماي- اق قويايىن، ماقۇل ما، اپا، - دەدى. - مەيلىڭ، - دەپ كۇرسىندى اجەم. مومىنقۇل كوكەم سول ءتۇنى قوي قورادا تۇنەپ شىقتى. تاڭەرتەڭ اكەم ونى جاقسىلاپ سوگىپ سالىپ، باسقا ءبىر اۋىلعا ءبىر اپتاعا اتتاندىرىپ جىبەردى. سول ەكى ورتادا اجەم ەندى مومىنق ۇلىن ساعىنىپ: ءاي، الگى تەنتەك نەمە قاشان كەلەدى؟ - دەپ قايتا- قايتا سۇراي بەرگەنى عوي، جارىقتىق.

 * * *

 ول كەزدە ءبىزدىڭ ەلدە حات جازىپ، قارا تانيتىن ادام نەكەن- ساياق. مولدا دەيتىن مولدالاردىڭ ءوزى قۇراننىڭ و جەر، بۇ جەرىنەن شالا- شارپى جاتتاپ العانى بولماسا، ناعىز دۇمشەلەر. ال، مومىش بولسا، ءوز بەتىنشە تىرمىسىپ ساۋاتىن اشقان كىسى، سونىسىمەن بۇكىل ايماققا ايگىلى، سىيلى ادام ەدى. جاڭادان بيلىك قۇرا باستاعان ورىس اكىمدەرى الىم- سالىق قاعازدارىن شىعارىپ، قول قويۋ، بارماق باسۋ دەگەن ادەتكە اينالدى. شاعىم جازۋ، ارىز جازۋ سالت بولدى. ال، قارا تانىمايتىندار ارىز جازىپ بەر دەپ اكەمە كەلەدى. اكەمنىڭ ادىلدىگىنە سەنەدى. ويازدىڭ قاسىندا و كەزدە ءتىلماش بولار ەدى. ءتىلماش دەگەنىڭ ەلدى بيلەپ- توستەگەن سۇمپايىنىڭ ءوزى. سونىڭ اۋزى دۋالى.    ۇلىققا سول نە دەسە - سول بولادى. ارىزدى ءتىلماش ويازعا نە دەپ اۋدارىپ جاتقانىن ساۋاتسىز قازاق قايدان ءبىلسىن. اكەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءتىلماش دەگەنىڭ پارا جەگىش، داۋلاسكەر، ەكى جاقتى بىردەي سورۋشى جەمقور بولعان. «سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەيمىن» ، - دەيدى دە، ۇلىققا اڭگىمەنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جەتكىزە بەرەدى. ەل ىشىندە نەعۇرلىم داۋ- داماي، ايتىس- تارتىس، جانجال كوپ بولسا، ۇلىق پەن ءتىلماشقا سوعۇرلىم ءتيىمدى. ەكى جاقتى ءبىر- بىرىنە ايداپ سالىپ شابىندىرىپ، سابىلدىرىپ، شىعىنداتىپ، ارانداتىپ، الداپ ۇرىپ الا بەرۋ سو كەزدەگى شينوۆنيكتەردىڭ، اتقامىنەرلەردىڭ ءتاسىلى بولعان. ول كەزدە ءاربىر ءۇش جىلدا وياز بولىستار مەن بيلەردىڭ توتەنشە سەزىن شاقىرار ەدى. ونىڭ قارساڭىندا سايلاۋ ناۋقانى ساپىرىلىسىپ، ەكى ۇداي تارتىس، جىك- جىك ايتىس، پارا بەرۋ، جالا جابۋ، ءبىرىن- ءبىرى تىرسەكتەن قاعىپ، ورعا جىعۋ، ايلا- ءتاسىل، قۋلىق- سۇمدىق، بولىستىققا تالاس ورتتەي قاۋلاي بەرەر ەدى. سايلاۋ ءتارتىبى بويىنشا تاس سالۋعا ەلۋ تۇتىننەن ءبىر كىسى وكىلدىك الادى. ال، ءىس جۇزىندە ءبىر رۋدىڭ اتىنان ءبىر مىقتى عانا سايلاۋشى. ءبىر رۋ ەلدىڭ ەركىن سىرتىنان ساتىپ، سول ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ اتىنان سويلەپ، سونىسى ءۇشىن پارا الىپ جۇرەتىن پىسىقتار از ەمەس.

 شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، داۋىس بەرىپ، تاس سالۋ دەگەن دە جاي ءسوز. چينوۆنيك وعان قارامايدى، بولىستىققا تالاسقانداردىڭ قاي جاعى دۇنيەنى كوپ بەرسە - سول جاعىنا قاراي قاعازدى يكەم دەپ جىبەرەدى، سايلاۋ قاعازدارىن قالاي جاسايمىن دەسە دە ءوز قولىندا. سونى بىلگەن اتقامىنەرلەر ويازدىڭ چينوۆنيگىنىڭ اۋزىن الۋعا جانىن سالىپ باعادى. «وياز شىقتى، سياز باردىڭ» كەرى كەلەدى. كۇشتىنىڭ الدىندا بايعۇستار «باس يزەيدى شىبىنداپ» .   باقتالاستار ءبىرىن- ءبىرى بالاعاتتاپ، قارالاپ باعادى. دومالاق ارىز اعىلادى- اي كەلىپ، ارىزدى وقىپ جاتقان ۇلىق بولماسا دا، قايران قازەكەڭ ارىز جازىپ قالۋدى پارىز سانايدى. ول بولماسا باسى اۋىراتىنداي كورىنەدى، بويىنا اس باتپايتىنداي كورىنەدى، ۇيقىسى شالا، كۇلكى جوق، ەسى- دەرتى ايباقتاتىپ ارىز جازسام دەيدى، باياعى. ءبىر جولى وڭشەڭ اتقامىنەر پىسىقتار سايلاۋ الدىندا جينالىپ الىپ، قاتتى ساسسىن. جاندارى القىمعا كەلىپ، قينالىپ، تىعىرىققا تىرەلىپتى. - ويباي، قاعاز توقتاپ قالدى! قاعاز توقتاپ قالدى! - دەيدى عوي ءبىر- بىرىنە قاتتى ساسىپ. اسۋ بەرمەس اسقار بەلدىڭ الدىندا امالى قۇرىعانداي بوپ تۇرعان كەزدەرى ەكەن. ىشىندە اكەمنىڭ ناعاشىسى بايتانا تەكەباي بي دە بار ەكەن. ول كىسى قايتا سايلانۋدىڭ سارى ۋايىمىمەن اھىلاپ- ۇھىلەپ بەرەكەسى كەتە بەرىپتى. ويازعا دەر كەزىندە مىنا قاعاز بارمايتىن بولدى دەپ قاتتى قايعىرعانى سونشا، سونى كورىپ مەنىڭ اكەم مومىش: - نە بوپ قالدى؟ نەگە قينالدىڭىز؟ - دەپ سۇرايدى. - «جارتىنى» ەشكىم جازا الماي قويدى عوي، قۇداي- اۋ، - دەپتى بي. «جارتى» دەگەنى 1/2 ەكەن. - مەن جازا الامىن، - دەپتى مەنىڭ جيىرما ءتورت جاسار اكەم. سەن جامان نەمە. نە جازىپ جارىتامىن دەيسىڭ. ەكى كۇننىڭ ءجۇزى بولدى، ول قيىن جازۋدى مىنا وقىعان مولدالاردىڭ ءوزى تۇسىرە الماي وتىر، - دەپ تەكەباي سەنە قويمايدى. - مەن جازىپ بەرسەم، قايتەسىز، - دەپتى اكەم. اكەمدى سالى سۋعا كەتىپ وتىرعان مولدالاردىڭ ىشىنە الىپ بارادى.

 سوندا مومىش 1/2 دەپ جازىپ، جارتى دەگەننىڭ وسى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرىپتى، قانشا كۇن باسى قاتىپ، قامالىپ وتىرعاندار ءوڭى كىرىپ، كايتا ءتىرىلىپ، قۋانىپ، قۇنجىنداسىپ، اكەمە ءتانتى بولىپ قالسا كەرەك. تەكەبايدىڭ باقتالاسى - تالاس الاتاۋىنىڭ بوكتەرىن جايلاعان جاڭابايدان شىققان بايزاق داتقانىڭ بالاسى قابىلبەك دەگەن كىسى ەكەن. بايزاق داتقا زامانىندا قوقان حانىنا قارسى شىعىپ، سودان قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، قۇديار حاننىڭ جارلىعىمەن زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلانىپ، اتىلىپ كەتكەن. ەندى، مىنە، سول بايزاقتىڭ ەلۋ جاستاعى ۇلى قابىلبەك تەكەبايمەن تىرەسىپ قالعان كەزى ەكەن. قابىلبەك جاعى تەكەبايدى ۇرى دەپ، ادىلدىگى جوق پاراقور دەپ، ۇلىققا جامانداپ جازا بەرسە كەرەك. سوندا تەكەبايدىڭ وتىز جاستاعى ۇلكەن ۇلى سەركەباي قابىلبەك جاعىنىڭ الگىندەي جالاسىنا شىداي الماي، جانىنا ون جىگىت ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ اۋلىنا تاسىرلاتىپ جەتىپ بارعان دەيدى. قابىلبەكتىڭ قارسى الدىنا وتىرىپ الىپ، قامشىسىن جەرگە ءشيىرىپ تاستاپ، ءبىر بالەگە باستاپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا بايزاق داتقانىڭ بالاسىن وي، بالاعاتتايدى كەلىپ. ايتپاعاندى ايتادى. ەلدە زارە قالمايدى. قان توگىلمەسە نەعىلسىن دەپ قالتىلداعان حالىق. اق وردانىڭ سىرتىنداعى ايەلدەر جاعى ءارۋاق، قۇدايعا سىيىنىپ، سىبىرلاسىپ قانا سويلەسەدى. ال، سەركەباي اقيلانىپ السا كەرەك، ار- نامىسقا تيەتىن اۋىر سوزدەر ايتىپايعايلاپ وتىر. قابىلبەك سوندا قىبىر ەتپەپتى. ءلام دەپ ءتىس جارماپتى. قاباعىن دا قاقپاپتى.  جاڭاباي جاعى ۋلاپ- شۋلاپ، نامىس بۋىپ، كەك قىسىپ، ورىندارىنان تۇرا- تۇرا ۇمتىلا باستاسا، قابىلبەك ولارعا تەك قولىمەن بەلگى بەرىپ باسىپ تاستاپ وتىرادى. ءبىراق ءتىس جارمايدى. اتالاس اعايىن- تۋعانى بۇعان شىداماي، قانى قاينايدى. قابىلبەك تىرس ەتپەيدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ىزا بولعان سوتقار سەركەباي ودان بەتەر ودىراڭداپ، ايتپاعاندى ايتسا كەرەك. اقىرىندا اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، ون جىگىتى جانىندا، اۋىلىنا سالىپ ۇرىپ قايتىپ كەلىپتى.

 سەركەباي كەتكەن سوڭ جاڭاباي جاعى جابىلىپ قابىلبەككە نارازىلىق ايتىپ جاتسا كەرەك: - ويباي- اۋ، نەگە ءبىزدى بوگەدىڭىز؟ - اق وردانى باسىندىرىپ قويعانىمىز قالاي؟ - ءارۋاق! ءارۋاق! ءارۋاقتىڭ ساي- سۇيەگىن سىرقىراتىپ ءقايتىپ ءتىرى جۇرەمىز، ويباي! - بايزاق داتقانىڭ باسىنان ەشكىم اسىپ كورمەگەن! ءبىز نە بوپ بارامىز! - الگى اۋپىلدەگەن توبەتتىڭ كوتىنەن قۋىپ بارىپ، قارا قاپ قۇستىرماساق، جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىمىز قۇرىسىن! اياعىنان سالبىراتىپ اعاشقا ءىلىپ قويماساق، اتىمىز ءوشسىن! - اتتانايىق! اتتان! اتتان! بايزاق! بايزاق! دەس بەرمەي، ەلەۋرەپ، وكپەلەرى ورەكپىپ، ورشەلەنىپ العان اعايىندارىن قابىلبەك ءبىر- اق سوزبەن قايىرىپ سالىپ: - توقتات! - دەپ اقىرىپ قالعان. - وپىق جەيتىن سول سەركەبايدىڭ ءوزى بولادى ءالى، - دەپتى. اعايىندارى، امال جوق، تىيىلىپتى. ال، سەركەباي اكەسى تەكەبايدىڭ الدىنا بارىپ ماقتانىپ تۇرسا كەرەك: «ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتىم بايزاق اۋلەتىنىڭ. قاھارلى قابىلبەكتىڭ ءوزى جۇمعان اۋزىن اشا الماي قالدى. بىلاي دەپ بوقتادىم، بىلاي دەپ بالاعاتتادىم» . تەكەباي سوندا بالاسىنا: - اقىماق! - دەپتى. سەركەباي ۇيدەن اتىپ شىعىپ، ءوز وتاۋىنا بارىپ، ەكى كۇن قاتارىنان ءنار تاتپاي، وكپەلەپ جاتىپ الىپتى. ال، سايلاۋعا دايىندىق قىز- قىز قايناپ جاتسا كەرەك. ءۇشىنشى كۇن دەگەندە سەركەباي اكەسىنە كەلىپ، اياعىنا جىعىلادى. - مەنى قۇداي سىيلادى. وزىمنەن جيىرما جاس ۇلكەن قابىلبەكتىڭ بەتىنەن الىپ، ءتىلىم ءتيدى. ەل كوزىنە قارايتىن بەت قالمادى.

 تەكەباي ات- شاپان ايىبىن دايىنداپ، جانىنا جيىن ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ءوزى بارعان ەكەن. جاڭاباي جاعى تەكەباي قول جيىپ سوعىسقالى كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالسا كەرەك، وزدەرى دە caپ تۇزەپ، ساقاداي ساي قارسى شىعادى. قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ات شاپتىرىم قالعاندا تەكەباي قاسىنا سەركەبايدى الىپ، باسقالاردان وق بويى وزىپ شىعىپ، اكەلى- بالالى ەكەۋى قابىلبەك جاعىنا كەلە جاتادى. قابىلبەك تە: «ە، مىناۋ سوعىساتىن جەردى ايت دەپ كەلە جاتىر عوي» ، - دەپ ءوزى جەكە شىعىپ، تەكەبايعا تۋرا تارتادى. سوندا تەكەباي سونادايدان اتتان ءتۇسىپ، قابىلبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ: -مەنىڭ كۇشىگىم ساعان قاراپ شاۋىلدەسە كەرەك، قابىلبەك! ايىبىن كوتەرگەلى كەلدىم الدىڭا. كەشىرەمىسىڭ، ءسىرا! - دەپتى. مىنا سوزدەن قابىلبەكتىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، قالبالاقتاپ اتىنان اۋناپ تۇسەدى: - و، تەكتى بي تەكەباي! سەنىڭ بالاڭنىڭ ايىبىنان مەنىڭ ايىبىم اسىپ كەتتى بىلەم. اعا بولساڭ دا، سەنى مەن اتتان تۇسپەي تىڭداپپىن- اۋ. سەن كەشىرەمىسىڭ مەنى؟ بۇل ادەپسىزدىگىم بۇكىل اۋلەتىمىزگە تاڭبا بولاتىن بولدى عوي، وي اتتەگەنە- اي. ات- شاپان ايىپ سەنەن ەمەس، مەنەن، اقساقال! - دەپ ۇستىندەگى زەرلى شەكپەنىن شەشىپ تەكەبايدىڭ يىعىنا جاۋىپتى. ءسويتىپ تۇرىپ جاڭاباي جاعىنا قاراپ: - ۋا، اعايىم! سايلاۋدا تەكەبايعا داۋىس بەرىڭدەر! مەن قويدىم داۋىسقا تۇسكەندى! - دەپ ايعاي سالعان. البەتتە، اعايىن اراسى از كۇن اراز- قۇرازسىز بولعانمەن، مانساپ، دارەجە، اتاققا تالاسۋ، ايقاي- شۋ، دىردۋ توقتالماعان. از كۇن جارىق دۇنيەدە اتاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن الىسىپ، جۇلىسىپ عۇمىرىن وتكىزگەن قۋ زامان ەكى جاقتى يتجىعىسپەن، الما- كەزەك ارانداتىپ قويعان. دۇنيەدەن تەكەباي بي دە، قابىلبەك بولىس تا ءوتتى. ال ولاردىڭ اتتانداۋلى الامان- تاسىر ومىرىندەگى ءبىر پاراساتتى ءسات الگى سول ەكەۋى دە اتتان ءتۇسىپ ءبىر- بىرىنەن كەشىرىم سۇراعان كەز ەكەن.

 تەكەباي ءبيدىڭ توقتاپ قالعان قاعازىن «جۇرگىزىپ» جىبەرگەننەن كەيىن، مومىش اكەمە تالاي رەت بولىستىڭ پيسارى بول دەپ قولقا سالسا كەرەك. ءبىراق اكەم كونبەپتى.  ۇلىققا پيسار بولعان سوڭ باس بوستاندىق جوق، باسىبايلى، بولىستان كىرىپتار بوپ قالامىن دەيدى ەكەن. جالعىز اتتى كەدەي بولسا دا، كىسىدەن كىرىپتار بولعاندى قورلىق ساناپ، از كۇن جارىق دۇنيەدە ازاتتىق اڭساپ، قاتىقسىز قارا سۋ ىشسە دە، باي- ماناپقا الاقانىن جايماعان. اكەمدى جيىرما سەگىز جاسىندا اۋىلدىڭ ستارشىنى سايلاپتى. ون جەتى جىل ستارشىن بوپ تۇرىپ، ون سەگىزىنشى جىل دەگەندە بۇل دارەجەسىن ءوز ىقتيارىمەن قۇرداسى ەرەش دەگەن كىسىگە بەرگەن ەكەن. اكەم جارىقتىق ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ەل اراسىندا «تۋرا مومىش» اتانىپ كەتتى. قانشا جىل از اۋىلدىڭ كىشىگىرىم اكىمى بولسا دا، ءبۇيىرى تومپايىپ، مال بىتكەن ەمەس. بار بايلىعى جالعىز اتتان ارتپاپتى. ايتسە دە كەدەيدىڭ قولى جومارت. اكەمنىڭ قىزعانشاقتىق. باقتالاستىق دەيتىن قۋ مىنەزى جوق، قولى اشىق كىسى بولعان. بارى بولسا، كىسى شاقىرىپ، توي- تومالاق وتكىزۋگە قۇمار بوپ تۇرار ەدى. دۇنيە، مال جيۋدى جەك كورەتىن. ءبىر جولىمەن، ەس بىلىگى، ەتەك جيعان كەزىم، بازار بارىپ ازىن- اۋلاق اقشانى جاراتىپ قويسام كەرەك، وگەي شەشەمىز مۇنىما كۇڭكىلدەپ ۇرسا بەردى: - الدەن ۇرما، اقشا بىتسە شاشىپ جۇرەدى، تۇرا بارا نە بولادى؟ ! اكەم سوندا وگەي شەشەمە جاي عانا: - ە، اقشا دەگەننىڭ ءوزى شاشۋعا شىعارىلعان نارسە دە، - دەپ تاستادى. بالا كەزىمدە الىستاعى اۋىلىمىزعا اربامەنەن باقالشىلار كەلەر ەدى. ورىك- مەيىز، الما- القورى، قانت- ناۋات، ءتاتتى- ءمامپاسي دەگەن سولاردا. بالا بىتكەن اكەمىزدەن اقشا سۇراپ قىڭقىلدايمىز كەلىپ. باقالشى دا سۇم- اق: كوزىمىزدى قىزدىرىپ قىزىل الماسىن كورسەتىپ، ءبىرلى- جارىمىن توپ بالانىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى.

الگى الماعا سوندا جاتىپ كەپ تالاسامىز- اي كەلىپ. - الما بار، ورىك بار، الماساڭ دا كورىپ قال، - دەپ ءبىر جاعىنان ساۋداگەر دە سۇڭقىلداپ جان قويمايدى. الما بىزگە تاڭسىق. قايران قازاق. سويتسەك، الما دەگەنىڭ ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ بويىنا وسكەندە دە ماۋەلەپ قالادى ەكەن. ول كەزدە باعباندىقتى قۇنتتاماعان ەلمىز. ال، باقالشى ايقايلاپ بارا جاتادى. اينا بار، تاراق بار، الماساڭ دا قاراپ قال! ءبىزدىڭ اپالارىمىز الما- القورى العاننان گورى، سول قۇرعىر اينا- تاراق، ينە. ءجىپ العاندى پايدا كورەدى. تەك اكەم مومىش قانا بالا قۇمارلىعىن تۇسىنەتىن ەدى. اكە- شەشەسى اقشا بەرمەي، بۇرتيىپ تۇرعان بالالاردىڭ ءبارىن قاز- قاتار ءتىزىپ قويادى دا باقالشىعا: - ءاي، سارت، ورىگىڭنەن ءبىر قاداق، مەيىزىڭنەن ءبىر قاداق، مامپاسيدەن ءبىر قاداق تارت، - دەيدى. سونىڭ ءبارىن تەپە- تەڭ بارىمىزگە ءبولىپ بەرەدى. ءتىپتى سوندا بالا كوتەرگەن كەلىندەرى دە كەلىپ: - ال، اتاڭا بار، اتاڭا بار، ءتاتتى بەرەدى، - دەپ تۇرار ەدى. اكەم بازاردان قايتقان كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە كىشىگىرىم توي سياقتى جيىن بولاتىن. قورجىننىڭ ەكى باسى بازارلىققا تولىپ كەلەدى. سوندا ورىك- مەيىزگە ءبىر تويىپ قالامىز. بالا بىتكەن سوندىقتان اكەمدى جاقسى كورەتىن. اسىلى، ىستەگەن جاقسىلىعىڭدى بالا ءتاۋىر بىلەدى. كەيبىر ۇلكەنگە ىستەگەن جاقسىلىعىڭ زايا كەتەدى. قولدان كەلسە، بالانى قۋانتۋ كەرەك. ول قۋانسا - شىن قۋانادى. ال، ەرەسەكتەردىڭ اراسىندا «سىرتى جىلماڭ، ءىشى ارامدارى» كەزدەسەتىنىن، قۇدايعا شۇكىر، كورىپ ءجۇرمىز. قولدان كەلسە، بالانى قۋانتۋ كەرەك. اكەم مەنىڭ سونداي كىسى ەدى، جارىقتىق.

 * * *

 اسپانمەن تىلدەسكەن اقباس شوقىلار ەسىمدە.   كۇن شىعىپ كەلە جاتسا كەرەك. اق شوقىلار الاۋلاپ كوز قارىعار الماستاي جارقىراپ الا جونەلدى. كۇندە بۇل ۋاقىتتا كيىز ۇيدە پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتاتىن بالا، الدەقالاي ويانىپ كەتسەم كەرەك، الگى كۇننىڭ، تاۋ شوقىعا اسىلا شىعىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، دۇنيەنىڭ بۇل كەرەمەتىنە تۇسىنە الماي تۇرىپ قالعان بولارمىن. تاۋ بوكتەرىنىڭ تاڭعى سامالى ءتىس ساقىلداتادى. مىنا كۇننىڭ شىعىپ كەلە جاتقان سۋرەتىنە قادالا قاراپ قالعان قالپىمدى سالقىن سامال دا بۇزا الماعان بولار. ويپاڭدا قاز- قاتار كيىز ۇيلەر. بوكتەردى جاعالاي قوي ءورىپ بارادى. قويتاس ەكەنىن، قوي ەكەنىن ءبىلىپ بولماس، تاۋ بوكتەرى تولى مال. كۇن كوتەرىلگەنشە، شىعىستاعى شوقىنىڭ ۇزىن كولەڭكەسى شاتقالدى كولەگەيلەپ جاتىپ الادى. كۇن كوتەرىلە، كولەڭكە دە قىسقارا بەرەدى. شاتقال التىن نۇرعا مالىنىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شالقىعان شاعى باستالادى. - ويباي- اۋ، مىنا كۇشىكتىڭ الدەن تۇرىپ كەتكەنى نەسى، - دەپ كيىز ۇيدەن اپام شىعادى. اجەمدى مەن اپا دەيمىن. - كىشكەنتاي عانا قۇلىنىم مەنىڭ، ەرتە تۇرىپ كەتكەنىڭ قالاي؟ - دەپ اپام مەنى قولىمنان جەتەكتەپ الادى. مەن تىرمىسىپ، ۇيگە باسقىم كەلمەيدى. الگى ءبىر كۇن شوقىدان شىعىپ كەلە جاتقان شاقتاعى عاجايىپ سۋرەتتەن ايرىلعىم جوق- اق. - ءجۇر، قىمىز قۇيىپ بەرەيىن، اقىر ەرتە تۇرىپسىڭ عوي، - دەيدى اپام. مەن جالاڭ اياعىمدى تاسقا تىرەپ، تىرتىسىپ باعامىن. سويتسەم كارى اپام: - جۇرمەسەڭ مەيلىڭ، قىمىزدى تۇك قالدىرماي ءوزىم ءىشىپ قويامىن، - دەپ ۇيگە كىرىپ كەتەدى. سوندا بارىپ مەن باقىرا جىلاپ اپامنىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرەمىن. قايران، بالالىق- اي دەسەڭشى! الىستا قالعان ارايلى ادال تاڭدارىم مەنىڭ. وندا مەن كىپ- كىشكەنتاي ءسابي ەدىم. ال اينالا تاۋلار دا، ۇيلەر دە، قويتاستار دا، جىلقىلار دا - ءبارى- ءبارى ۇلكەن بولاتىن. ادامداردىڭ ءبارى «اينالايىننان» باسقا ءسوزى جوق، كىلەڭ مەيىرىمدى جاندار بولىپ كورىنەتىن.. . قاريا كىسىلەردىڭ ساقالىنان قاسيەت- ءقادىر بەلگىسى كورىنىپ تۇرار ەدى ماعان. ەر مىنەز جىگىتتەردىڭ كەسەك تۇلعالارىنان، شاشباۋلارى سىلدىراعان قىز- كەلىنشەكتەردىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىنان مەن ادامزاتتىڭ اسقاق سۇلۋلىعىن تۇيسىكسىز بايقاعانداي بولارمىن. سولاردىڭ ءبارى مەنى ايمالاپ، ءسۇيۋ ءۇشىن جاراتىلعان جاندار سياقتى سەزىلۋشى ەدى. ول- ول ما، اناۋ اسقار تاۋلار، ەتەكتەگى ەڭىستى شەكسىز دالا، كوگىلدىر اسپان، تۇندە جىمىڭداعان جۇلدىزدار، تولىقسىپ تۋعان اي، جاسىل جايلاۋ - ءبارى- ءبارى تەك ماعان عانا ەلجىرەي قاراپ، مەنى عانا ايمالاپ الديلەيتىن سياقتى ەدى. دۇنيە سەنىڭ ءسابي كەزىڭمەن كورگەندەگىدەي ءومىر بويى قايىرىمدى، اسپانى - كۇمبەز، جەلى - جىبەك، ادەمى ەرتەك بولىپ تۇرا بەرسە، كانە. تەك وقتا- تەكتە اۋىلدىڭ ءۇستىن، تاۋ بوكتەرىن تۇنجىر بۇلت تورلايتىن.

 بۇلت سوندا ءۇن- ءتۇنسىز شارۋاقور مەنىڭ اكەمە ۇقسايتىن. ال كۇن كۇركىرەسە، اپامنىڭ ەرەسەك بالالارىنا اقىرىپ- زەكىرگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، جىم بولامىن. جاڭبىر جاۋسا - جاس بالانىڭ كوز جاسىنداي، كىمدى ايايتىنىمدى بىلمەيمىن، الدەكىمگە جانىم اشىپ، جاڭبىر جاۋسا جىلاعىم كەلەر. بيەلەر شۇرقىراپ، قۇلىندار قۇتىرىپ، اۋىلدى اينالا شاۋىپ ەرىكسىز ەلەڭدەتەدى. الاقۇيىن ايدالاعا سەن دە جۇگىرە جونەلگىڭ كەلەدى. ەندى بىردە اسپانعا اڭ- تاڭ بوپ قاراپ قالاسىڭ. بۋدا- بۋدا بۇلتتار جالى جەلبىرەپ شاۋىپ بارا جاتقان اساۋ ايىرلار سياقتى. كەيدە شوگىپ جاتقان تۇيەلەر سياقتى. كىشكەنتاي قولدارىڭدى سوزىپ، سول كەرەمەت دۇنيەگە ۇشىپ بارىپ، الگى قاناتتى تۇلپاردىڭ جالىنان سيپالاعىڭ كەلەدى. بالانىڭ باقىتتى شاعى سول كەرەمەتكە سەنگەنىندە شىعار. كەيىن ەسەيە كەلە الگى بۇلتتىڭ سۋ ەكەنىن، كۇننىڭ قىزۋىمەن بۋ بولىپ ۇشاتىنىن ءبىلۋ قانداي قاتال. ەرتەكسىز وسكەن بالا - رۋحاني مۇگەدەك ادام. ءبىزدىڭ قازىرگى بالالارىمىزعا اجەلەرى، نە شەشەلەرى ەرتەك ايتا بەرمەيدى. سودان قورقام. مەنىڭ قازىرگى كەلىندەرىم نەمەرەلەرىمە بەسىك جىرىن ايتا بىلمەيدى. بەسىكتە جاتقاندا قۇلاعىنا اناسىنىڭ ءالدي ءانى سىڭبەگەن بالانىڭ كوكىرەگى كەيىن كەرەڭ بوپ قالماسا دەپ قورقامىن. ال مەنىڭ كارى اپام قىزتۋماس ماعان ەرتەكتى كوپ ايتاتىن، ءالدي ءاندى كوپ ايتاتىن. ارادا نەشە زامان ءوتتى! قىزتۋماس اپامنىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ كەتتى، ال ءالدي ءان ايتقان ءۇنى ءالى تۇر قۇلاعىمدا. بوستەككە وتىرىپ الىپ، باسىمدى باۋىرىنا قىسىپ، كارى الاقانىمەن ارقامنان تومپ- تومپ قاعىپ قويىپ: بالام مەنىڭ قايدا ەكەن؟ قىزدارمەنەن تاۋدا ەكەن. تاۋدا نەعىپ ءجۇر ەكەن؟ الما تەرىپ ءجۇر ەكەن. الماسىنان كانەكي؟ جاڭا تەرىپ ءجۇر ەكەن.

 قىزىل الما قولىندا قىز- بوزبالا سوڭىندا، - دەۋشى ەدى- اۋ. كەيدە قياستىقپەن قىڭقىلداپ مازاسىن الا بەرسەم، الدىنا الىپ وتىرىپ: جىلاما بوپەم، جىلاما، جىلىك شاعىپ بەرەيىن، جىلىگىنىڭ مايى جوق جىپكە تاعىپ بەرەيىن. كوك سيىردىڭ سۇتىنەن كوجە جاساپ بەرەيىن. ونىڭ تۇزىن كىم تاتار جىلامايتىن ۇل تاتار، - دەپ ماپەلەيتىن ەدى. سول كەزدە ادەمى انگە ەلتىپ جاتىپ بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتەر ەدىم. قايران سول بالالىق، قايتا كەلەرمىسىڭ، سەن! كەي كەزدە سول ءبىر الاڭسىز بالالىعىڭدى اڭساپ، ەرىكسىز ساعىناسىڭ. الدەقايدان اسىر سالىپ، جول شاڭىن بۇرقىراتىپ، تۇلىمىن جالبىراتىپ، ەكى بەتىن البىراتىپ، دۇنيەنى داڭعىراتىپ سول بالالىعىم شىعا كەلەتىندەي، اينالاڭا جالتاقتاي بەرەتىن كەزدەرىڭ ءجيى بولادى. الايدا بال بالالىق قايدان كەلسىن. ويىڭا سول شاقتاردىڭ ورنەكتەرى عانا، ۇزىك- ۇزىك بولشەكتەرى عانا، ساپىرىلىسقان رەتسىز سازدارى عانا ورالادى. سەن سونى تۇشىناسىڭ دا تامساناسىڭ. تامساناسىڭ دا ەرىكسىز جىمياسىڭ. وسى ساتتە ءبىر شەتتەن بالالىق ءداۋىردىڭ ءبىر ەلەسى دە جىميىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. ءبىزدىڭ كەيدە وتكەندى ەسكە الساق، تۇتاس تۇلعا ىزدەپ، ءبۇتىن ءبىر جۇيەلى وقيعا ىزدەپ، كەسەك- كەسەك كەرەمەتتەر ىزدەپ، ەرەكشە ءمان بەرىپ قارايتىنىمىز بار. ءدال وسى ولشەم بالعىن كەزگە كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى بالا جۇرەگى، بالا كوڭىلى، بالا ويى العاشقى كورگەنىن، العاشقى سەزگەنىن، العاشقى تۇشىنعانىن قاز- قالپىندا، تۇنىق كۇيىندە بولمىسىنا ۇيىتىپ الادى دا، سول قالپىندا ساقتاي بىلەدى. بالا قيالى ول كورگەندەرىنەن كولەمدى وي ءتۇيىپ جاتپايدى، قايتا ۇزىك- ۇزىك ءۇمىتتىڭ وزىنەن راحات سەزىمگە بولەنە بەرەدى. ءدال ءقازىر مەنىڭ كوز الدىما دا سوناۋ ءسابي كەزدەگى قىزىق پەن قۋانىشتىڭ ەلەستەرى تۇيدەك- تۇيدەك جاڭعىرىپ، جانىمدى جاي تاپتىرماي وتىر. كوزگە ىستىق كونە سۋرەتتەردى قايتا قاراعانداي، سونىڭ ءبىر- ەكەۋىن كەلتىرە كەتەيىن. .. .

 مىنە ءۇبيان اپكەم ۇلكەن ۇيدەن شىقتى دا، قازان باسىنا بەت الدى. مەن ونى كورە سالا بورساڭداپ، سۇرىنە- قابىنا ەركەلەي جۇگىرەم. اپكەم اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي قاعىپ الىپ، اسپانعا كوتەرەدى. مەن سىقىلىقتاي بەرەم. اپكەم بيىككە مەنى بوي سوزدىرىپ ءماز بولادى. سونان سوڭ ول كەنەت ەت باۋىرى ەلجىرەپ مەنى قامزولىنىڭ ومىراۋىن اشىپ، قوينىنا جاسىرىپ الادى دا، جۇگىرە جونەلەدى. باۋىر قۇشاعى قاڭداي ىستىق ەدى، شىركىن.. . ەندى بىردە ورتانشى اپكەم ءاليمان مەنى ويناتىپ ءجۇرىپ، ءۇيدىڭ ەسكى- قۇسقىسىنان دوڭگەلەك قورا جاسادى. سول قوراعا ەلىكتىرىپ اكەپ قاماپ، اۋزىن ەرمەن بەكىتكەنى بار. ءوزى كورشى قىزدارمەن كەتىپتى. سودان قورشاۋدان شىعا الماي، جالعىز ءوزىم باقىرا بەرىپپىن، باقىرا بەرىپپىن. بۇل «ازاپتان» جەڭگەم كەلىپ قۇتقارىپ، ء«اي، جامان قىز- اي!» - دەپ اپكەمدى جازعىرىپ، مەنى الديلەپ ەدى. كوپكە دەيىن ورتانشى اپكەمدى جەك كورىپ ءجۇردىم.. .

 * * *

 ءالى ەسىمدە.. . اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسى مەنى وڭ الاقانىنا تىك تۇرعىزىپ الىپ، التى قانات ءۇيدىڭ ورتاسىندا ارلى- بەرلى ءجۇرىپ الدى. مەن بولسام زارە قۇتىم قالماي قورىقسام دا، تىزەمدى بۇكپەي قازديىپ تۇرا بەرىپپىن. كوكەم «قاز! قاز!» ، - دەپ وزىمەن- ءوزى. اتامنىڭ ەسكى تۇلكى تۇماعىنا وتىرعىزىپ، مەنى كەرەگەگە ءىلىپ قويعان دا سول كوكەم عوي. ءوزى كيىزگە جايعاسىپ الىپ ۇزاق ۋاقىت اۋەستىكپەن اۋرەلەپ ەدى. «ال، كانە، بالاپانىم؟ قاناتتانىپ قاشان ۇشاسىڭ؟ .. » دەپ قويادى. مەن قىڭقىلداپ جىلاي باستاعانىمدا، «دۋانا كەلىپ قالادى» دەپ قورقىتقان.. . سودان باستاپ كوكەمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىساتىنمىن.. .

* * *

اكەم بازاردان كەلە جاتقان. ۇلكەن اپكەم مەنى اكەمنىڭ الدىنان الىپ شىقتى. اكەم قورجىندى تۇزۋلەپ، ەرگە مەنى وتىرعىزدى. جالما- جان ەردىڭ قاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم. اكەم ات تىزگىنىن جەتەكتەپ كەلەدى. ۇيگە دەيىن وتىز شاقتى قادام بولسا دا، مەن ەردىڭ ەكى جاعىنا الما كەزەك اۋىتقىپ، قورجىن ىشىنە سىرعىپ تۇسە بەردىم. اكەم راحاتتانا كۇلىپ الىپ قايتادان ەرگە وتىرعىزادى. اپكەم بولسا قاتارلاسا ءجۇرىپ: «قورىقپا، قورىقپا! بەرىك وتىر!» - دەيدى. بۇل مەنىڭ ات جالىنا العاشقى قول ارتۋىم ەدى.

   * * *

 تاعى ءبىر جاي ويىما ورالادى.. . كيىز ءۇيدىڭ تورىندە ءبىر توپ اۋىل اقساقالدارى جامباستاي جايعاسىپ باپپەن قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن.. . اكەم داستارقان شەتىندە قىمىز قۇيىپ وتىر. ول مەنى ىمداپ شاقىردى دا قۇلاعىما: «سەن نەمەنە، اتالارىڭا سالەم بەرۋدى ۇمىتپا دەگەنىم قايدا؟ !» - دەپ سىبىرلادى. مەن قاتتى قىزاراقتاپ، ۇيدەن شىعا جونەلدىم. سىرتتا ءبىراز تۇردىم دا، نىق باسىپ ۇيگە قايتا كىردىم. كوپشىلىككە قول قۋسىرىپ تۇرىپ: «اسسيالام الەيكۇم، اتالار» دەپ ءار ءسوزدى قاداي- قاداپ ايتتىم. بۇعان، ارينە، ءبارى كۇلىسىپ جاتىر. وتكەنمەن مەنى اراز ەتىپ الماۋ ءۇشىن ءبارى دە ءبىر اۋىزدان «الەيكۇم سالام!» دەستى. سونان سوڭ ءارقايسىسى ماڭدايىمنان سيپاپ ماقتايدى. جاقسى سوزگە ءماز بولىپ مەن اكەمنىڭ تىزەسىن الا جايعاسامىن. ول باسىمنان سيپاپ وتىرىپ: «جارايسىڭ، بالام! ۇيگە كىرگەندە ءارقاشان ۇلكەندەرگە سالەم بەرۋدى ۇمىتپا. ادەپتى بالا سۇيتەدى» ، - دەيتىن.

* * *

اكەم ماعان اتا- تەگىمىزدىڭ اتى- ءجونىن ۇيرەتۋشى ەدى. - كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ - دەپ سۇرايتىن ول. - مەن مومىشتىڭ ۇلىمىن. - مومىش كىمنىڭ بالاسى؟ - مومىش - يماشتىڭ بالاسى. وسىلايشا جەتى اتاعا دەيىن جەتەلەپ وتىرىپ ساناتادى. ال كەلگەن قوناق ەڭ الدىمەن اتىمدى سۇرايتىن. سونان سوڭ مەنىڭ جەتى اتا جونىندەگى ءبىلىمىمدى تەكسەرەتىن. ەل تانۋدىڭ باسى ەڭ الدىمەن وسىلاي باستالاتىنىن ول كەزدە كىم بىلگەن.

 * * *

اجەم مالدىڭ ء«تىلىن» ۇعۋدى ۇيرەتۋشى ەدى. - «قوزى ماڭىرايدى، بۇزاۋ موڭىرەيدى، قۇلىن كىسىنەيدى، بوتا كوزى مولدىرەپ اقسايدى، قودىق اقىرادى.. .» اجەم ماعان زۇلىم قاسقىر، جىمىسقى تۇلكى، دارمەنسىز قويان، سۇيكىمدى قۇس، سۇراپىل سۇڭقار جايلى ەرتەگىلەر ايتاتىن.. .

* * *

 كاۆكازدى ارالاعان كەزىمدە ءۇش كۇن قاتارىنان اشىق اسپان استىندا تۇنەگەنىم بار. سوندا ۇزاق ۋاقىت ۇيقىم كەلمەي ەلەس قۋىپ، ءومىر وتكەلدەرىنىڭ تەڭىزىنە ءجۇزىپ كەتكەن كەزدەرىم كوپ بولدى. سول وتكەلدەردىڭ كوبىنە ايالداماي، بالالىق شاعىم مەن اسكەري ءومىرىمنىڭ بەلەستەرىنە قايتا- قايتا كوتەرىلە بەرگەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماي جاتتىم. قاسىمداعى سەرىكتەرىم ۇيقىدا جاتقاندا، مەن ۇشىپ تۇرىپ الگى ەلەستەرىمدى، ويعا تۇسكەن وقيعالارىمدى قاعازعا ءتۇرتىپ العىم دا كەلدى. الايدا وعان جارىق قايدا. مەن تەك اسپانعا قاراي بەردىم. مەنىڭ شاراسىز كۇيىمدى تۇسىنگەندەي جامىراعان جۇلدىزدار جان- جاقتان جىمىڭداپ كوز قىسادى. الدەقايدا الىس توعاي ىشىنەن، تاۋ جىنىسىنىڭ تىنىشتىعىن قورعاعانداي، ۇكىنىڭ ءۇنى قۇلاققا كەلەدى. قىلاۋسىز اشىق اسپان.. . جارقىن كۇلكىسى ءجۇزىن جايناتىپ جىبەرگەندەي بيىكتە اي باياۋ جىلجيدى. مايدا، مامىق سىبدىر بار - بۇل تۇنگى ۇيقىداعى اعاشتاردىڭ تىنىسىنداي سەكىلدى.. . وركەش- وركەش جوتا. جوق، بۇل قاز تىزىلگەن تۇيەلەردىڭ وركەشىندەي ەلەستەدى. سوناۋ كوگىلدىر اسپان جيەگىندە شوككەن تۇيەنىڭ وركەشتەرى كوز الدىمنان كەتپەي تۇرىپ الدى.. . بۇل الاتاۋدىڭ ايعىز- ايعىز شىندارىنا ءتىپتى دە ۇقسامايتىن ەدى. ناعىز الىپ وركەشتەر كورگەندەي بولدىم. سول ساتتە تاعى دا بالا كەزىم ويعا ورالىپ ەدى.. . وندا مەن بەستە مە، الدە التى جاستا شىعارمىن. اجەممەن بىرگە جاتۋشى ەم. اجە قۇشاعى قانداي ىستىق، قانداي مەيىربان دەسەڭشى. كوزىم ۇيقىعا كەتكەنشە، اجەم اينالىپ- تولعانىپارقامنان قاعىپ جاتقانى. ەركەلەپ جاتىپ قالعىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە اڭعارماي قالاسىڭ. ءبىر كۇنى ءتۇن جارىمىندا ويانىپ كەتتىم. ورنىمنان سەزدىرمەي تۇردىم دا، اجەمنىڭ توسەگىنەن الىستاي بەردىم. ونداعى ويىم قورانىڭ ەكىنشى بەتىندەگى . جەم جاتقان ۇيگە بارۋ ەدى. ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا ءيىن تىرەسىپ، مويىندارىن كوككە سوزعان كۇيى ماڭعاز تۇيەلەر جاتىر ەكەن. جۇندەرى ۇلپىلدەپ تۇنگى سامالعا جەلپىلدەگەندەي سەزىلدى. تۇيەلەردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ مەن مامىق ءجۇندى اق بوتانىڭ قاسىنا ەرىكسىز توقتادىم. وسى جەردە وتىرىپ جۇلدىزدى اسپانعا تەلمىرىپ ۇزاق قاراعانىم ەسىمدە. اي مەنى ەركەلەتە كۇلگەندەي سەزىلدى. ال قاز تىزىلگەن تۇيەلەردىڭ وركەشى تاۋ جوتالارىنداي كولبەڭدەپ كورىنگەندەي ەدى. ءتۇننىڭ مامىقتىعى سونشا، مەن بوتالاردىڭ باياۋ دەمىن ايقىن ەستىپ تۇردىم. مەن اكەمە كەلە جاتقانىمدى ۇمىتىپ، وسى جەردە تاڭىرقاپ تۇرا بەرىپپىن.. .

 ەرتەڭىنە ۇيدەگىلەر مەنى ەكى بوتانىڭ ورتاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن تاۋىپ الدى. اكەم مەيىرلەنە كۇلىپ الدى، ال اجەم قاتتى اشۋلاندى. سودان باستاپ اجەم ءۇيدىڭ ەسىگىن بەكىتىپ الاتىن بولدى.. . وسى ءبىر الىستا قالعان بالالىق شاقتىڭ بال ءتۇنى سۇراپىل سوعىس كەزىندە ەلەستەر دەپ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە ەنگەن ەمەس ەدى. الايدا قان مايداندا ءجۇرىپ مەن سونداي ءتۇندى ەلەستەتكەنىم بار. ءوزىمدى كوپ وركەشتىڭ ورتاسىندا، تاۋ ىشىندە، نۇرلى ايدىڭ اياسىندا باياعىداي كىپ- كىشكەنتاي ءسابي ساتىمدە تۇرعانداي سەزىندىم.. .   ءسويتىپ مەن بەس جاستا ەدىم. اۋىلىمىز الاتاۋدىڭ اقساي جانە كوكساي شاتقالىنان تومەن اۋىپ، جاز جايلاۋدان مىڭبۇلاق ويپاڭىنا كەلىپ قونىپ جاتقان. بۇل جەر ءشوبى شۇيگىن، اينالاسى اشىق، جالپاق جازىق. سول جازىققا اۋىلىمىز جاعالاي ءۇي تىگە باستادى. ەرتە كۇزدىڭ ەرىنشەك كۇنى قوڭىرقاي جىلۋىن سەبەلەيدى. ەل ءىشى كوشى- قوننان ءالى باسىلا الماي ابىر- سابىر. كوز جەتكەن جەردىڭ بارىنە مال قاپتاپ، جاعالاي جايىلىپ جاتىر. ۇلكەندەر قامقور تىرلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەندە ءبىز ەمىن- ەركىن ەن جازىقتا جالىقپاي ويناۋشى ەدىك- اۋ. ءوستىپ ءجۇرىپ ەسەيە بەرگەنىمىزدى دە اڭعارماي قالىپپىز. دالانىڭ «دارقان بالاباقشاسىنان» قول ۇزەر ءسات جاقىنداي بەرىپتى.

 * * *

 كەيدە مەنىڭ ونەگە العان، ءتالىم ۇيرەنگەن، ءدارىس وقىعان ۇستازدارىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ ويعا باتاتىنىم بار. سونداي شىرىن شاقتاردا ەڭ الدىمەن اتا- انالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. سولاردىڭ ۋاعىزى باسىمىراق بولا بەرەدى.. .  ويتكەنى ەسەيە كەلە كورگەن كوپ ۇستازدارىم تالاي- تالاي تاعىلىمعا بوي ۇرعىزعانىمەن، سولاردىڭ بىردە- ءبىرى ناق ءوزىمنىڭ اجەمدەي، اكە- شەشەم مەن اۋىلدىڭ ءقادىرلى اقساقالدارىنداي وسيەت ايدىنىنا جۇزدىرە العان جوق، مولىنان قۇلاش سەرمەتە العان جوق دەسەم، ارداقتى ۇستازدارىمنىڭ كوڭىلىنە كەلمەس. بۇل سەزىم وزىمە قانىمنىڭ تارتقانىنان نەمەسە جاقىنىما سەزىمىمنىڭ بولەكتىگىنەن، الدە اتا- اناعا دەگەن پارىزىمنىڭ مولدىعىنان عانا تۋىپ وتىرعان جوق. ءومىر شىندىعىنىڭ ءوزى اقيقاتقا باس ۇرارى داۋسىز. دۇنيە تاريحى. جاراتىلىس شەجىرەسى، جان- جانۋار بولمىسى جايلى العاشقى اڭگىمەنى اجەمنەن ەستىگەنىمدى، ادامزات قاۋىمىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى تۇڭعىش ماعلۇماتتى اجەمنەن العانىمدى قالاي عانا ۇمىتارمىن.. . ءيا، الەمنىڭ پايدا بولۋى، تىرلىك دامۋى، ادامزاتتىڭ شىعۋى، ءومىر جايلى شىنايى سەزىممەن ازاماتتىق تۇرعىسىنداعى جان باۋرايتىن اڭىزداردى ايتقان؛ نەنىڭ جاقسى، نە جامان ەكەنىن، نەنى ءسۇيىپ، نەدەن اۋلاق ءجۇرۋدى ۇيرەتكەن؛ ار زاڭىنىڭ، ادەتتىڭ جيناعىنان العاشقى تاراۋلاردى تانىستىرعان دا، ەڭ الدىمەن، اتا- انا، اعايىن- تۋعان ەدى. ارينە، ول كەزدە مەن دە وزگە سابيلەر سياقتى اجەم ايتقان ەرتەگى مەن اڭىزداردىڭ تۇپكى بايىبىنا بارا بەرمەيتىنمىن، اكە اڭگىمەسىنىڭ وسيەتىن ۇعا بەرمەيتىنمىن جانە ۇلكەندەردىڭ تالاي- تالاي ونەگەسىن ورىنداي بەرمەيتىنمىن.. . ول كەزدە مەنى قىزىقتىراتىنى ەرتەگى- اڭىزداردىڭ عاجايىپ وقيعالارى ەدى.. . ەندى، مىنە، ەسەيىپ ەر اعاسى بولعانىمدا ويلاسام، مەن سول اڭگىمەلەردەن ادامزات ورەسىنىڭ ءورىسىن تاني بەرگەن ەكەم عوي.. .

 مەنىڭ ۇستازدارىم ارىپتەن باستاپ بۋىنعا دەيىن، سونان سوڭ اق قاعازعا قالاممەن ورنەك جازۋعا دەيىن ۇيرەتتى. كەلە- كەلە جۇيەلى وقىپ. ەسەپتى جۇيرىك شىعارۋعا قول جەتتى.. . ال ءومىردىڭ ءوزى شە؟ وسىنشا عۇمىرىمنىڭ ىشىندە ءتۇرلى- ءتۇرلى كۇردەلى جاعدايدا؛ تولقىمالى توقسان سىرلى كەزەڭدە كەزدەسىپ ديدارلاسقان، تاعدىرلاس بولعان، تاباقتاس بولعان ادامدار شە؟ مامىراجاي ساتتەردەن مازاسىز مايدانعا كوشىرىپ، كوبىك شاشقان ءومىر دارياسىنىڭ ءبىر تولقىنىنان ەكىنشى تولقىنىنا اياماي لاقتىرعان ۋاقىت شە؟ وسىنىڭ ءبارى دە مەنىڭ تىرلىگىمدەگى تىرەك بولعان، جۇرەك بولعان، قول ۇشىن بەرگەن، قورعان كورسەتكەن ۇستازدارىم دەپ بىلەم. وسىنداي ۋاقىت تالقىسى عانا. ءومىر وتكەلدەرى عانا، تىرلىك تىزبەگى عانا مەنىڭ اجەمنەن ۇيرەنگەن «جاقسى» ، جامان» ، «ماقۇل» ، «يەماقۇل» دەگەن سوزدەردىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاتا الدى. اجەمنىڭ «وسىلاي بولعان ەكەن» دەگەن سوزدەرى مەنى بىردە عاسىرلاردىڭ شىڭىراۋىنا ساپار شەكتىرسە، بىردە قۇس قاناتىنداي دەمەپ ىلگەرى ۇمتىلدىردى، بيىككە سامعاتتى.. . مىنە، ەندى ءوزىم دە اكە بولىپ ۇل ءوسىرىپ، قىز ءوسىرىپ وتىرعاندا، نەمەرە ءسۇيىپ مەيىرلەنگەن ساتتەردە، ولار دا ماعان اڭعال دا ادال، ءبىراق قۇشتارلىققا تولى شىنايى سۇراقتار بەرەدى. تاعى سول ساتتە وسى بالالارىمنىڭ ءدال مەنىكى سياقتى عۇلاما اجەلەرى ازايىپ بارا جاتقانىنا قايتا وكىنەم، قابىرعام قايىسادى. «قانشاعا كەلدىڭ، قاراعىم» .. . - دەپ قاي بالادان سۇراساڭ دا، ءوز جاسىن ماقتانىشپەن ايتاتىنى ءمالىم. ءقازىر جىل سايىن بالانىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋ داستۇرگە ءسىڭىپ بولعان ادەت. ال مەنىڭ بالالىق شاعىمدا تۋعان جىلدى، تۋعان كۇندى ەمەس، مۇشەلدى كەزەڭدەردى تويلاۋشى ەدى. العاشقى مۇشەل - نارەستەنىڭ قىرقىنان شىعاتىن كۇن. بۇل كۇنى ءۇي ىشىندە ەلدىڭ اۋىل- ايماقتا دا كوتەرىڭكى كوڭىل، كوپ شاتتىق ۇستەم بولاتىن. ەكىنشى مۇشەل - بالانىڭ جەتى جاسقا تولعان كۇنى. «جەتىگە كەلگەنشە بالا جەردەن تاياق جەيدى» دەپ تەگىن ايتىلماعان عوي.   سول جەتىگە تولعان كۇنى ارەڭ اياعىن جەردە نىق باستى دەپ سانايدى. ازاماتتىققا اتتانار جولدىڭ العاشقى قادامى دا وسى جەردەن باستالسا كەرەك. اتا- انا مەن توڭىرەككە بۇل ۇلكەن قۋانىش. ەندىگى مۇشەل - 13 جاس. «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەن ماقال بار. بۇل ەندى وڭدى- سولىڭدى تاني باستادىڭ، ەر ساناتىنا ىلىكتىڭ، سەنىمەن ەسەندەسەر، اقىل بولىسەر كەزەڭ كەلدى دەگەن ءسوز. ەندى سەن وزگەنىڭ جەتەگىنەن گورى ءوزىڭ تىزگىن ۇستاعاندى، ءوزىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەندى قالايسىڭ. ازامات مۇشەلىنىڭ الدى وسى.

 ەڭ اقىرى تولىقسىعان جىگىت شاقتىڭ مۇشەلى - جيىرما بەس جاس. اكەم ماعان جاستايىمنان قازاقشا جىل قايىرۋدى، كۇن مەن اي اتتارىن، جىل اتتارىن جاتتاتتى. «تىشقان جىلى، سيىر جىلى، جىلان جىلى، جىلقى جىلى، مەشىن جىلى، تاۋىق جىلى، دوڭىز جىلى، قويان جىلى، قوي جىلى، بارىس جىلى، يت جىلى، ۇلۋ جىلى» دەپ جاتتاۋشى ەدىم. الايدا اكەم سول جىلداردىڭ ءمانىن، نەلىكتەن وسىلاي اتالاتىنىن تۇسىندىرگەن ەمەس. بىردە اكەمە جاتتاعاندارىمدى جاڭىلماي ايتىپ بەردىم. ول مەنى ماقتاپ ارقامنان قاقتى. وسى ماقتاۋعا ماساتتانىپ، اجەم وتىرعان ۇيگە جۇگىرە جونەلدىم. سونداعى ويىم - بىلگەنىمدى تاقپاقتاپ، ولاردان دا قۇپتاۋ ءسوز ەستۋ ەدى.. . ءۇي ءىشى قوڭىر سالقىن ەكەن. اجەم قوس ساباۋمەن تۋلاقتى كەزەك- كەزەك تارسىلداتىپ ءجۇن ساباپ وتىر. ساباۋ دىبىسىنا قۇلاق توسساڭ، الدەبىر اۋەن سازىن ويناعانداي سەزىلەدى. ەكى اپكەم مەن جيەن قىزىمىز بىرەۋى ءجۇن تاسىپ، ەكىنشىسى تۋلاققا توسەپ، ءۇشىنشىسى ۇرشىق ءيىرىپ كومەكتەسىپ ءجۇر.. .   مەن دۇنيەنى كوشىرىپ جىبەرەردەي ەنتەلەي كەلىپ، اجەمنىڭ يىعىنان سىلكىلەي بەرىپپىن: - اجە، اجە، توقتاشى! نە ۇيرەنگەنىمدى ايتىپ بەرەيىنشى. - ق ۇلىنىم- اۋ، سابىر ەتشى. مەن ءجۇنىمدى ساباپ الايىن. سونان سوڭ اسىقپاي تىڭدايمىن عوي، -دەيدى اجەم ەركەلەتىپ. ەندى مەنىڭ ەكپىنىم باسەڭدەپ، اجەمنىڭ قاسىنا وتىرا كەتتىم دە، ءجۇن شاشىپ ويناي باستادىم. كىشى اپكەم تۇيدەكتى جۇلىپ الىپ يتەرىپ جىبەردى. قاتتى ىزالانىپ مەن ونى «مايمىلسىڭ» دەپ كەلەمەجدەدىم. اپكەم وكپەلەپ جاعىمنان تارتىپ جىبەردى. - نەگە مايمىل دەيسىڭ؟ - ويتكەنى سەن مايمىل - مەشىن جىلى تۋعانسىڭ. - ال وندا سەن دوڭىزسىڭ. ويتكەنى سەن دوڭىز جىلى تۋعانسىڭ! - دەپ اپكەم ماعان ءتىلىن شىعارىپ كەلەكە ەتتى. مەن شىداپ تۇرايىن با، ىزاعا بۋلىعىپ اپكەممەن جۇلقىسا كەتتىم. اجەم مەيىرلەنە كۇلىپ، ەكەۋمىزدى اراشالاپ ءجۇر. - قۇرمانكۇل قاي جىلى تۋعان؟ - دەپ سۇرادىق ءبىز. - تاۋىق جىلى، - دەدى اجەم. قۇرمانكۇل تۇلىمى جەلبىرەگەن ءجىپ- جىڭىشكە نازىك قىز ەدى. ءبارىمىز ەندى ونى ء«جۇنىن جۇلعان تاۋىق» دەپ مازاقتادىق. قۇرمانكۇل ءسوز تابا الماي جىلاپ جىبەردى.. . سوندا عوي، اجەمنىڭ ءبارىمىزدى وتىرعىزىپ ىستىق كۇلشە ۇلەستىرگەنى. ءسويتىپ ءوزى ورتاعا وتىرىپ الىپ ادەمى اڭىز ايتىپ ەدى- اۋ. - بالالارىم، قۇلاق سالىپ تىڭداڭدار. كوڭىلگە ءتۇيىپ، ۇعىپ الىڭدار. جاپپار يەم جارىق دۇنيەنى، كۇن مەن ايدى، ج ارىق پەن قاراڭعىنى جاراتاردا كۇنگە، اپتاعا، ايعا جانە جىلعا ات قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى.. .

 جەر بەتىندەگى ءتىرى دۇنيەنىڭ ءبارى، جان- جانۋار كۇن ساناۋدى، ۋاقىت ولشەۋدى بىلمەي بەيبەرەكەت جۇرە بەرگەن ەكەن. اقىرى دۇنيەنىڭ ساپىرىلىسقانى سونشا، تىپتەن كىمنىڭ ۇلكەن، كىمنىڭ جاس ەكەنىن اجىراتۋدان قالىپتى. جاستى بويعا قاراپ ولشەيتىن بولىپتى. كىمنىڭ بويى ۇزىن بولسا، ۇلكەنى سول دەپ ەسەپتەلىپتى. قىتىمىر قىس قاشان ءتۇسىپ، كوگىلدىر كوكتەم قاي كەزدە كەلەرىن، جادىراعان جاز مولشەرىن، بەرەكەلى كۇز كەزەڭىن ەشكىم دە اجىراتا المايدى ەكەن. سوندىقتان قوي مەن تۇيەنىڭ ءجۇنى تۇلەمەي سابالاق بوپ ءجۇرىپتى. ادامدار بولسا، قويدىڭ ءولى ءجۇنىن، كۇزەم ءجۇنىن قىرقۋدى دا بىلمەپتى. جاراتۋشى يەم، وسى سان- ساپالاق ساپىرىلىسقان تىرلىككە زەر ساپ تۇرىپ، دۇنيەگە كوڭىلى تولمايدى.   سوندىقتان دا ادامداردى سانالى تىرلىككە ۇيرەتپەك بولادى. ادامدار ۋاقىتتى ولشەي ءبىلسىن، ۋاقىتپەن ساناسا ءبىلسىن، ۋاقىتتى قاستەرلەي ءبىلسىن، ول ءۇشىن ايدى اپتاعا، اپتانى كۇندەرگە، ال جىلدى ون ەكى ايعا بولۋ كەرەك دەپ ءتۇيىپتى ءتاڭىرى. سوندا ادامدار مال تولدەپ، اققا اۋىزى جەتەر كەزدى بىلەدى؛ ءجۇن قىرقىپ، كيىز باساتىن ۋاقىتتى بىلەدى؛ جاز جايلاۋعا شىعاتىن شاقتى سەزەتىن بولار دەپتى. ءسويتىپ ءتاڭىرى ءار ايدى جىل مەزگىلىمەن اتايتىن بولىپتى. ال ايعا ادامداردىڭ كومەكشىسى بول، ءجۇزىڭدى اشىپ- جاۋىپ تۇرىپ، ەسەپ جۇرگىزۋگە كومەكتەس دەپتى. جۇلدىزدار كۇن رايىنىڭ حابارشىسى بولادى دەگەن ەكەن. وسىلايشا ادامزات ۇزاق جىل ءومىر ءسۇرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىل مەزگىلدەرى قايتادان اۋىسىپ كەتىپ، ادامدار جاڭىلىسىپ قالادى. ءبىر جىل ءبىر جىلعا ۇقساس: كوكتەمنەن كوكتەمنىڭ، قىستان قىستىڭ ايىرماسىن اڭعارا الماي، ادامدار اڭتارىلىپ وتىرىپتى. سوندىقتان دا ولار وتكەنى ءىزسىز، بولاشاقتان بەيحابار قالا بەرگەن ەكەن. جاراتۋشى ءتاڭىرىنىڭ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي كۇندىز- ءتۇنى ويعا باتىپتى.

 اقىرى جان- جانۋار اڭ بىتكەندى جيناعان ەكەن. وسى جيىندا ءوز ويىن ءبىلدىرىپتى. ەندى ەسەپ جۇرگىزۋدى ون ەكى اي بويىنشا ەنگىزەتىنىن ايتادى. ول ءۇشىن ون ەكى جىلدىڭ ءار جىلىن جانۋارلار اتىمەن اتايتىنىن باياندايدى. سوندىقتان جان- جانۋار تەگىس جازىق دالاعا شىعىپ، تاڭ ساۋلەسىن كۇتسىن. شىعىستان كۇن كوتەرىلىپ العاشقى التىن نۇرى جەر بەتىنە توگىلگەن ءسات جىل باسىبولسىن. سول نۇردى بۇرىن كورگەنىڭنىڭ اتىمەن ءبىرىنشى جىلدى اتايمىن. ەكىنشى كورگەندەرى ەكىنشى جىلعا يە بولاسىڭدار.   وسىلايشا ون ەكى جانۋار ون ەكى جىلعا يەلەنەدى دەگەن ەكەن. اڭ بىتكەننىڭ بارلىعى اشىق الاڭعا جينالىپ، بوزالا تاڭ اتقانشا ءبىر- بىرىنە ماقتانا باستايدى. بىرەۋلەر كوزىنىڭ قىراعىلىعىنا، بىرەۋلەر ءوزىنىڭ جۇيرىكتىگىنە سەنىپ، كۇن ساۋلەسىنە بارىنەن ەرتە جەتەتىنىنە ءشۇباسىز بولادى. ال تۇيە بولسا ماڭعاز باسىپ، ىرعالا ىڭىرانىپ، ەرنىنەن كوبىك شۇبىرتىپ، موينىن سان قۇبىلتىپ، توڭىرەگىندەگىنىڭ بىرەۋىن دە كوزىنە ىلمەي جاتقان ەكەن.. . «تالاسىپ تاۋسىلا بەرىڭدەر، بەيشارالار، بوسقا بولدىرعانشا الاڭسىز تىنىعا بەرەيىن. مەن سەندەر سياقتى كۇن ساۋلەسىن كۇتىپ شىعىسقا جۇگىرمەيمىن دە، كوز مايىن تاۋىسىپ توڭىرەككە ۇڭىلمەيمىن دە. قۇباجونداي بويىم بار، قۇلاش- قۇلاش مويىن بار. وسى جاتقان كۇيىمدە موينىمدى ءبىر سوزسام، ءبارىڭ جەر باۋىرلاپ قالاسىڭدار. كۇن شاپاعى شاشىراردا، مەن موينىمدى سوزىپ جىبەرىپ، جىل باسىن ءوزىم كورەرمىن ءالى. تاڭىردەن العاشقى جىلدىڭ اتىن ءوزىم الىپ قايتام» ، - دەپ تىكەنەك كۇيسەپ جاتا بەرەدى. بيشارا تىشقان ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن مويىنداپ جان ۇشىرا بەزەك قاعادى. مىناۋ جاتقان الىپ تۇيەنىڭ قاسىندا ول ءوزىن قۇمىرسقاداي سەزىنگەندە، بار بولمىسى شيىرشىق اتا شيقىلداپتى. سوندا دا جىلدان دامەلى نەمە ەمەس پە، اركىمگە جالبارىنا قاراپ، جالىنا سۇراق بەرۋمەن بولعان ەكەن: «مەن قايتەمىن؟ ! مەن قايتەمىن؟ !» - دەي بەرىپتى. تىپتەن تۇيەنىڭ قاسىنا كەلىپ شىڭعىرا شيقىلداپ ودان دا الگى سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەيدى. ماڭعاز تۇيە موينىن دا بۇرماي، اقكوبىك جىنىن تىشقانعا بۇركىپ جىبەرىپتى دە بىلاي دەپتى: «ماساداي بولعان بيشارا، مازامدى الماي كوزىڭدى جوعالتشى. سەنىڭ بويىڭ شوپتەن دە الاسا، شوڭگەمەن تەڭ ەمەسسىڭ بە؟ كەۋدەڭدە جانىڭ بار دەمەسەڭ، كەسەك قۇرلى مىجىپ كەتۋگە جارامايتىن سورلى، سەن جىلدان دامەتپەي- اق جايىڭا جۇرسەڭ قايتەدى.. .» - دەپ كوزىن جۇمىپ ىڭىرانىپتى تۇيە.

 تىمىق ءتۇن توڭىرەكتى الديلەپ، دۇنيەنى تەپ- تەگىس ماۋجىراتقان كەز ورناپتى. سونان سوڭ كوگىلدىر اسپاننىڭ كوزدەرىندەي بولىپ جۇلدىزدار ويناقشىپتى. سار دالادا تەك قانا ءالسىن- ءالسىن الىستان شيە ءبورىنىڭ ۇلىعان ءۇنى ەستىلىپ تۇرعان ەكەن. ونان وزگە دىبىس تا، ونان وزگە سىبىس تا بىلىنبەپتى.. . اينالانى تورۋىلداعان اڭ بىتكەننىڭ ءبارى كۇنشىعىسقا قادالعان كۇيى كوز ىلمەي كۇتكەن ەكەن.. . Mىنە, تاڭ ارايى تاڭدايلانىپ الىس كوكجيەكتى اق سۇتكە شومىلدىرا باستاپتى. تۇنىمەن تاعاتسىز كۇتكەن جان- جانۋار بەزەك قاعىپ بەرەكەسى كەتەدى. بىرەۋى موينىن سوزىپ، ءبىرى سەكىرىپ، العاشقى ساۋلەنى الدىمەن كورۋگە ارپالىسىپ ءجۇر.   قۋ تۇلكى بولسا قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ ءار تۇستان جىلت ەتىپ بوي كورسەتە بەرەدى.. . - ە- ە، وسىلاردى قويشى.. . ماعان نە اسىعىس بار، - دەپ ەسىنەپتى تۇيە. كەنەت ونىڭ توبە تۇسىنان شىڭكىلدەگەن ءۇن ەستىلىپتى: - مەن كوردىم، مەن كوردىم. التىن ساۋلەگە شومىلعان اقشا بۇلت كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇل - تۇيەنىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ بارىنەن بۇرىن جىل باسىن كورگەن تىشقان ەدى. - ءۇنىڭ قايدان شىعىپ تۇر، قۇمالاقتاي بولعان سەن بالەنىڭ؟ - دەپ بۇرىلىپتى تۇيە. - مەن سەنىڭ توبەڭدە تۇرمىن. ءبارى انىق، ءبارى ادەمى كورىنەدى ەكەن. العاش كورگەن ءوزىممىن، جىل باسى دا ءوزىممىن، - دەپ تىشقان ءماز بولىپ شيقىلداپتى. اشۋلى تۇيە باسىن سىلكىپ قالعاندا، بايعۇس تىشقان اتقان كەسەكتەي ۇشىپ «مەن ءبىرىنشى كوردىم» دەپ ايقايلاعان كۇيى الىسقا توپ ەتە تۇسكەن ەكەن.   جىل باسى تىشقاننان باستالاتىنى سودان، قۇلىندارىم. «تۇيە بويىنا سەنىپ، جىلدان قۇر قالىپتى» دەگەن ماقال وسىدان شىققان عوي. كەيدە «تۇيەدەي بويىڭ بولسا دا، تىشقانداي اقىلىڭ جوق» دەپ نەگە ۇرسادى دەيسىڭ ادامدار. بۇل بويىڭا سەنبە، ويىڭا سەن، ماقتان سوزگەەرمە، ماعىنالى تىرلىككە ەر دەگەنى. سوندىقتان تۇيەگە ۇقساپ ورىنسىز تۇكسيە بەرمەڭدەر، شىراقتارىم. اقىلعا جۇگىنىڭدەر، - دەپ كۇلىپ ەدى اجەم. وسى ساتتە ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان ءبىر قارلىعاش ۇشىپ كىردى. مۇنى سەزگەن ۇياداعى شاقالاق بالاپاندار اۋزىن اشىپ قورەك تىلەي باستادى. ءبارىمىز دە توبەگە قاراپپىز. قارلىعاش توبەدەگى ۇياسىنىڭ شەتىنە جايعاستى دا، بالاپاندارىن كەزەكتەپ جەمدەي باستادى. العاشقى شاقالاقتىڭ اۋزىنا جەم تاستاپ جىبەرگەن قارلىعاش قايتا ۇشتى. قارلىعاشتىڭ اسپانعا تىك اتىلىپ، كانات قاقپاي قايتادان تومەن قۇيىلعانى شاڭىراقتان ايقىن كورىنىپ تۇر.   كوپ ۇزاماي ول ەكىنشى بالاپانعا جەم اكەلدى. وسىلايشا قالقىپ ۇشىپ، قايتا كىرىپ قاناتى تالدى ما، اقىرعى بالاپانىن جەمدەگەن قارلىعاش ەندى ۇيا اۋزىندا وتىرىپ تارانا باستادى.

 شىركىننىڭ سۇيكىمدىسىن- اي. - فيۋ- يۋ! -دەپ ىسقىرىپ جىبەردىم دە، اجەمنىڭ ساباۋىن الا سالىپ، قارلىعاشقا سىلتەپ ۇركىتتىم. - ە- ە! جامان بالا بولماساڭ ەتتى! بۇزاقىنىڭ تىرلىگى عوي مىناۋىڭ، - دەپ اجەم قولىمنان ۇستاي الدى. - قارلىعاشقا نەگە تيەسىڭ؟ بۇل كيەلى قۇس ەكەنىن، ادامنىڭ دوسى ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەڭ، سەن بەيباق؟ بالاپانىن ەمىن- ەركىن ۇشىرىپ، باقىتىن تاپقانشا، بۇل قۇس مەنىڭ ءۇيىمنىڭ تورىندەگى ەڭ ءقادىرلى قوناعىم عوي.. . قوناعىما قول كوتەرگەنىڭ - مەنىڭ دە سىيلاماعانىڭ ەمەس پە، شۇناعىم، - دەپ ۇيالتىپ تاستادى. قىزدار مەنى مۇقاتقانىنا ءماز بولىپ كۇلىسەدى. سوندا اجەم مەنى باۋىرىنا تارتىپ، ماڭدايىمنان يىسكەپ بىلاي دەپ ەدى: - قويا قوي، قۇلىنىم.   كەل، الدىما وتىرشى، مەن ساعان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر بولعانىن، ماسانىڭ ءتىلى نەگە جوق ەكەنىن ايتىپ بەرەيىن. مەن قۋانىپ كەتتىم. ويتكەنى اجەمنىڭ اڭگىمەسى ەرەكشە باۋراپ، جانىمىزدى جايلاپ الاتىن: - ۇلى پاتشا سۇلەيمەن دەگەن ءوتىپتى باياعىدا، - دەپ باستايتىن اجەم اڭگىمەسىن. - اقىلى اسقان، جەر بەتىندە دە، سۋ استىندا دا، اسپان الەمىندە دە ادىلدىگىمەن ايگىلى ەكەن. پاتشا بارلىق جان- جانۋاردىڭ، قۇرت- قۇمىرسقا، باقا- شاياننىڭ، بالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە پاتشالىعىنا جاۋ شاۋىپ، الەك سالعاندا، جاۋ بەتىن ۋ سەبەلەپ قايتارعان جىلان ەكەن. بۇل باعا جەتپەس ەرلىككە ريزا بولعان سۇلەيمەن پاتشا جىلانعا: - قالاۋىڭدى ايت، نە تىلەسەڭ سونى بەرەم، - دەپتى. - و، ۇلى پاتشام، - دەپتى جىلان ءۇش ورالىپ جاتقان كۇيىندە باسىن قازديتىپ، - جالعىز- اق تىلەگىم بار. مەن جانە مەنىڭ ۇرپاقتارىم جەر بەتىندە ەڭ ءتاتتى قاندى سورىپ وتسە دەپ تىلەيمىن.. . سۇلەيمەن ءبىراز ويلانىپ قالىپتى. الايداحان ءسوزى قاشان دا بىرەۋ ەمەس پە. - ايتقانىڭ بولسىن. كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن ءوزىڭ اتا، - دەگەن ەكەن. - و، ۇلى پاتشام، - دەپ شاعىنىپتى جىلان، - كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن مەن قايدان بىلەم. مەن ءبىر قۇدايدىڭ سۇيكىمسىز جاراتىلعان جاندىگى ەمەسپىن بە. كورگەننىڭ ءبارى جيىركەنە جيىرىلادى، بار دەنەم تاستاي، ون بويىمدا جىلۋ جوق، ەشكىمنىڭ مەيىرىمىن كورە الماي، ەشكىمنىڭ قۇشاعىنا ەنە الماي قالعان جەكسۇرىن بەيباقپىن عوي. قاۋىز- قاۋىز الاپەس دەنەمدى كورگەندە، ءتىرى جاننىڭ ءبارى تىتىركەنىپ تەرىس اينالادى. ۇشارعا قانات جوق، جۇرەرگە اياق جوق - باۋىرمەن جەر سىزعان بيشارامىن. قۋسام جەتە الماي، قاشسام قۇتىلا الماي قور بوپ ءجۇر ەمەسپىن بە؟ تىپتەن كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى مەنەن قاشىپ، تايعاناقتاپ تۇرمايدى. امالسىز قۇمدا قىزدىرىنىپ ۇزاق ۋاقىت جاتقانىم. اياعى بارلار الىستاپ قاشادى. قاناتى بارلار قالىقتاپ اسادى. وسى ءمۇساپىر حالىممەن كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اللا تاعالا سىلەكەيىمنىڭ ءوزىن ۋ ەتىپ جاراتىپتى!ادىلەتتى سۇلەيمەن ابدەن ويلانىپتى. ءتىرى جاننىڭ قاي- قايسىسىن بولسا دا ازاپتى ءولىمنىڭ اۋزىنا اپارىپ بەرۋ وڭاي دەيسىڭ بە. سۇلەيمەن پاتشا سونى ويلاپ كوپ كىدىرەدى. امال قانشا، ۋادەنىڭ اتى ۋادە. پاتشا جارلىعى ەكى ايتىلماعان. ۋادەسىن قايتىپ الا المايدى. نە دە بولسا ورىنداۋ كەرەك. سودان پاتشا ينە تۇمسىق شاققىش جاندىكتەردى شاقىرىپتى دا، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا جۇمساپتى. ۇشىپ ءجۇرىپ، جان- جانۋاردى شاعىپ، قانىن سوراسىڭدار، سونان كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەنىن انىقتاپ كايتاسىڭدار دەپ جارلىق ەتىپتى.

 پاتشا جارلىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا شابارماندار ۇشا جونەلەدى. سودان تالاي كۇندەر وتەدى. شابارماندار قان تاتىپ، قارا بىتكەننىڭ بارىنە قونادى.   كەۋدەسىندە جانى باردىڭ ءبارى تەگىس كەلەر حاباردى قالتىراپ كۇتكەن ەكەن. باقىتسىز كۇن قايسىسىنىڭ باسىنا ورنارىن بىلمەي، جاندارىن قويارعا جەر تاپپاپتى. جىلان تىلىنەن، جىلان ۋىنان ءولۋدى كىم تىلەيدى دەيسىڭ. وسىنداي ۇرەيلى ۋاقىتتا قارلىعاش كۇن سايىن قاناتتىنىڭ بارىنەن بۇرىن اسپانعا ۇشىپ شىعىپ حابارشىلاردىڭ الدىن توسۋمەن شولعىن شولادى. ءبىر كۇنى ول سالپاقتاپ ۇشىپ، سامارقاۋ ىزىڭداپ كەلە جاتقان حابارشى ماسانى كورىپتى. حابارشى بىتكەننىڭ الدى وسى ماسا ەدى. قارلىعاش ونى كورىپتى دە، الدىنان قارسى شىعىپتى. جاي بىلۋگە اسىعىپ، جايدارى امانداسقان بولىپتى. - امانبىسىڭ، ماساجان.. . باسىڭنان باق كەتپەسىن. ساپارىڭ وڭ بولدى ما؟ سۇلەيمەن پاتشانىڭ قاراۋىنداعى اسپان مەن جەردە، تاۋ مەن كولدە، جازىق پەن جاپاندا قانداي جاڭالىق بار ەكەن؟ نە كورىپ، نە ءبىلدىڭ؟ نە تۇشىنىپ، نە ءتۇيدىڭ؟ ماسا قارلىعاشتىڭ سالەمىن كوڭىلدى قابىلداماي، اڭگىمەدەن تايقىپ، پاتشا جارلىعىن ورىنداپ كەلە جاتقانىن، ەندى سونى ەستىرتۋگە اسىعىس ەكەنىن ءبىلدىرىپتى. - وندا مەن سەنىڭ جولسەرىگىڭ بوپ ۇشايىن. اڭگىمەڭدى دە جولاي ەستىرمىن، - دەپتى قارلىعاش. ەكەۋى قاتارلاسا ۇشىپ كەلە جاتقاندا ماسا قارلىعاشقا اڭگىمەسىن ايتىپتى. سۇلەيمەن پاتشانىڭ جارلىعىن قالاي ورىنداعانىن ماقتانا بايانداپتى. - سوندا كىمنىڭ قانى بارىنەن دە ءتاتتى ەكەن؟ ەسىتكەنشە مەن دە قۇمارتىپ بارامىن، - دەپتى قارلىعاش. - ا- دام- نىڭ قا- نى! - دەپ ماڭعازدانا ىزىڭدايدى ماسا. - جو- جوق.. . سەن الداپ كەلەسىڭ! - دەپ شوشىپ كەتەدى قارلىعاش. - انت ەتەمىن! وتىرىك ايتسام، اللانىڭ اسپانى توبەمە قۇلاپ ءتۇسسىن. ادامنىڭ قانىنان ءتاتتىسى جوق. تىلىمنەن ءدامى ءالى كەتەر ەمەس.. . - كانە، ءتىلىڭدى كورسەتشى! اقىماق ماسا ءتىلىن شىعارا بەرگەندە، قارلىعاش ونىڭ ءتىلىن كومەيىمەن جۇلىپ الىپتى. - وتىرىك ايتقاننىڭ ءتىلى وسىلاي كەسىلەدى! -دەپ قارلىعاش قۋانىشتان سايراپ جىبەرگەن ەكەن. مۇنان كەيىن ول وزگە شابارمانداردىڭ دا الدىنان شىعىپتى وزگەلەردىڭ دە جاۋابى ماسانىڭ جاۋابىنداي بوپ شىعادى. ادامعا جانى اشىعان قارلىعاش سونانىڭ دا، ارانىڭ دا، كوك شىبىننىڭ دا ءتىلىن سۋىرىپ الىپتى. حابارشىلار تۇگەل جينالىپ بولعاندا، سۇلەيمەن پاتشا تاعىنا كەلىپ وتىرعان ەكەن. ول الدىمەن ماساعا سۇراق قويىپتى. - ال، كانە، كىمنىڭ قانى ءتاتتى ەكەن. سونى ايتشى؟ ماسا ءتىل قاتپاق ەكەن، ءبىراق «ۆززز» دەپ ىزىڭداعاننان باسقاعا شاماسى كەلمەپتى. - نەمەنە، ماسپىسىڭ؟ ءتىلىڭ جوق پا ءوزىڭنىڭ؟ ءتۇسىندىرىپ ايتشى.

 ءتىلى جۇلىنعان ماسا «ۆززز» دەۋدەن اسا الماعان ەكەن. ماسادان ماردىمدى ەشنارسە شىعارا الماسىن سەزگەن پاتشا الگى سۇراعىن اراعا دا، سوناعا دا، كوك شىبىنعا دا قويىپتى. الايدا ءبىرى «دززز» ، ءبىرى «ججججج» ، ءبىرى «ججۋۋۋ» دەپ توڭىرەكتى ىزىڭعا تولتىرىپ جىبەرگەن ەكەن. -بۇلارعا نە بولعان. مىنا ىزىڭنان بىردەمە ۇققاندارىڭ بار ما، ءسىرا، - دەپ سۇلەيمەن پاتشا اشۋ شاقىرادى. سول كەزدە قارلىعاش توپ الدىنا ۇشىپ شىعىپتى دا، پاتشانىڭ اياعىنا باس ءيىپ بىلاي دەپتى: - مەن ءتۇسىندىم. ۇلى پاتشام، بۇلاردىڭ ءبارى دە ءبىراۋىزدان باقانىڭ قانى ءتاتتى دەپ تۇر. سۇلەيمەن پاتشا تاعىنان تۇرىپتى دا، جارلىعىن بەكىتىپتى. - ايتقانىڭ بولسىن! باقانى ساعان بۇيىرتتىم، جىلان ەكە. حان تاعىنىڭ ەتەگىندە جاتقان جىلان الاس ۇرىپ جىندانعانى سونشا، تىپتەن ءوز ۋىنا ءوزى شاشالىپتى. - قارلىعاش الداپ تۇر. بۇل جالعان! - دەپ ىسىلداپتى جىلان. ايتقانىڭ بولسىن، -دەپ قايتالاپتى سۇلەيمەن پاتشا. پاتشا جارلىعى ەكەۋ بولمايدى. باقا قانى بۇيىردى ساعان. سوندا ايبارلى جىلان قارلىعاشقا تاپ بەرگەن ەكەن. الايدا قارلىعاش قانات قاعىپ ۇلگىرىپتى. تەك جىلان ونىڭ قۇيرىعىن ءتىلىپ ءوتىپتى. مىنە، قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى سودان ايىر بولعان دەسەدى، ەل اڭىزى، شىراقتارىم.   ال ماسا، سونا، شىبىن، ارانىڭ اۋزىنان ادام قانىنىڭ ءدامى ءالى كەتپەپتى دەسەدى اڭىز. سوندىقتان دا ادام ءسال مىزعىپ كەتسە، الگىلەر ءۇيىرىلىپ كەلىپ شاعىپ كەتەدى ەكەن، - دەپ اجەم اقجارقىن كەيپىمەن كۇلدى دە، مۇرنىمنان شەرتىپ قويدى. - ەندى ءتۇسىندىڭ بە، بوتام؟ سودان باستاپ مەن تاڭەرتەڭ كوز اشقاننان ەل ۇيقىعا كەتكەنشە قارلىعاشتىڭ سايراۋىنا سۇقتانىپ، دوس سەزىممەن قامقور بوپ جۇرەتىن بولدىم. اجەم ايتقان اڭىزدىڭ تاعى ءبىرى ويىما ورالىپ وتىر.. . ءبىراق ونى كەيىنىرەك باياندارمىن.. .

 مومىنقۇل كوكەم اتام مەن اجەمنىڭ ەڭ كەنجە بالاسى ەكەن. ۇزىن بويلى، سۇلۋ، سىمباتتى، دوڭگەلەك قارا كوزدى، كەرتپە مۇرىنداۋ، استىڭعى ەرنى دۇردىكتەۋ، اققۇبا جىگىت بولاتىن. اجەمە ءوز ۇلىنىڭ وسى دۇردەك ەرنى مەن كەرتپىش مۇرنى ۇناماۋشى ەدى. جايشىلىقتىڭ وزىندە جاراتپاي قىمسىنىپ وتىرعانى. ء«تاڭىردىڭ مۇنىسىنا امال بار ما.   ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋا بەرەدى دەگەن وسى دا. ايتپەسە وزىمە تارتايىن دەپ- اق تۇر ەكەن عوي» ، - دەيتىن ول. ونىڭ ەسەسىنە كوكەم اجەمنىڭ ەڭ ەركەسى، ەڭ سۇيىكتىسى بولاتىن. كەنجەنىڭ اتى كەنجە عوي. اجەم ونىڭ كوپتەگەن قىڭىر- قىشىقتارىن، بۇرىس مىنەزدەرىن كەشىرە بەرەتىن. كەيدە سونداي شالدۋارلىعىنا كۇيىپ كەتىپ جازالاماق بولعاندا، كوكەم ىرگەدەگى ۇيگە زىپ بەرىپ كەتىپ قالۋشى ەدى. قايتىپ كەلگەنشە، اجەمنىڭ اشۋىنان جۇرناق تا قالمايتىن. ايتەۋىر كوكەمە كەلگەندە اجەمنىڭ ۇمىتشاقتىعى دا ۇلعايادى. قايتا اينالىپ سوققاندا كوكەمدى ەركەلەتىپ وتىرعانى. كوكەم الدەنەنى ءبۇلدىرىپ كوپە- كەرنەۋ تايراڭداپ جۇرگەنىنىڭ وزىندە، اجەم باسىن شايقاپ ءتىل قاتىپ وتىرا بەرەتىن. - اي، تەنتەگىم! اي، تەنتەگىم! كىمگە عانا تارتتىڭ ەكەن؟ - دەيتىن وزىنە- ءوزى. - اكەڭ جۋاس ەدى.. . قۇددى ناعاشى كوكەڭە، مەنىڭ سەركەباي ىنىمە تارتقانسىڭ عوي سەن. سەركەباي دا توڭىرەگىن شاڭداتپاسا جۇرە المايدى. اجەمنىڭ اشۋى ودان ءارى اسپايتىن. مۇنىسى كەيدە اشۋدان گورى سۇيسىنۋگە ۇقساپ تۇرۋشى ەدى. ەركە بالانىڭ ءجونى بولەك قوي، شىركىن! اناسىنىڭ ەركەسى بولعانعا نە جەتسىن! جاس كەزىندە كوكەم شىنىندا دا شەكتەن شىققان ەركە، قولدى- اياققا تۇرمايتىن مازاسىز ەدى. جاياۋ جۇرسە، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، سەرمەگەن قولى اينالاسىن اداقتاپ جۇرەتىن. اتقا مىنسە، جاۋ شاپقانداي قۇيىنداتىپ، اي- شايعا قاراماي، وي- شۇقىردى ەلەمەي ەلىرىپ الاتىن. اتقا قارعىپ ءمىنىپ، شاۋىپ كەلە جاتقاندا قارعىپ تۇسەتىن. اتقا دا، اياققا دا باتىر ەدى. جاز ايىنىڭ مامىراجاي كەشى ەدى. التىن كۇن قۇلان تاۋىنا يەك ارتىپ، توڭىرەكپەن قوشتاسقىسى كەلمەي قىزارا قينالىپ تۇرعانداي سەزىلدى. باتىس جاق قارتتانىپ كۇلگىن شاپاققا شومىلىپ تۇرعان كەز. شاقپاق، جاباعىلى، بۇرالداي جوندارىندا سول شاپاق بۇلاڭ قاققانداي سەزىلەدى. الاتاۋدىڭ قۇزار باسىنان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەلەرى قۋات العانداي كوزدى ۇرادى. جايلاۋدى مامىق ءتۇن باياۋ كومكەرىپ، دالانىڭ بوياۋىن بىرەسە قوشقىلداندىرىپ، بىرەسە بوزعىلداندىرىپ جىبەرەدى. اق سامال اڭقىپ تۇر.

اۋىل ءىشى ازان- قازان. اركىم ءىڭىر قاراڭعىلىعى الدىنداعى قاربالاس تىرلىگىن تامامداۋعا تىرمانىپ جاتقان كەز. ايەلدەر سيىر ساۋىپ بولىپ، بۇزاۋلارىن قازىققا بايلاپ جاتىر. ءبىر شەتتە قوزى كوگەندەپ جۇرگەندەرى دە كوپ. بەتكەيدە ءۇيىر جىلقى شۇيگىننەن باس كوتەرمەي جايىلىپ ءجۇر. وسى كەشتە جىگىتتەر اساۋ قۋىپ، الاسارساڭعا ءتۇسىپ ەدى- اۋ. قۇرىق تيمەگەن تۋ قاشاعان جەلمەن جارىسىپ جەتكىزبەي- اق باعادى. ات قۇلاعىندا وينايتىن ايلاكەر جىلقىشى قۇرىعىن ەپتەيلەپ سوڭىنان قالار ەمەس. تاناۋىنان شىققان دەم تاس ۇشىرارداي جۇيتكيدى. قۇرىق تيەر- تيمەستە شۇرقىراعان داۋىسى جايلاۋدى باسىنا كوتەرگەندەي ەدى. جىلقىشى سوندا دا ىزىنەن قالماي ءجۇر. قۇرىق قاشاعاننىڭ جالىنا جاقىنداماي جاتىپ اساۋ جالت بەرەدى. سودان جىگىتتىڭ ەكى اياعى ات ءبۇيىرىن دالاقتاي سوعىپ، قايتىپ قايىرىلعانشا، الگى قاشاعان قارا جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ قۇرىقتان الىستاپ ۇلگەرەدى. اۋىل ادامدارى مىناۋ توسىننان باستالعان تاماشاعا تۇگەلدەي كوز تىگىپ، وزدەرىنشە دابىرلاسىپ تۇر. ارقاسى قوزىپ ايقايمەن ايبات شەگىپ تۇرعاندارى قانشاما. كەيبىرەۋدىڭ يىعى ءوز- وزىنەن قۇنجىڭداپ اناۋ قۇرىقشى جىگىتتىڭ قيمىلىن قۇپتايدى. - ەندى قۇتقارمايدى، - دەپ ايقايلايدى ءبىرى. - سولاي- سولاي.. . ەندى قۇرىق تاستا، - دەيدى ەكىنشىسى اۋلاقتان اقىل بەرىپ. - قاپ، اتتەگەن- اي، الدانىپ قالدىڭ- اۋ، - دەپ قورلانىپ تۇرعاندار دا بار. - ياپىراي، جاز بويى جالىن سيپاتپاي ابدەن اككى بولعان ەكەن، مىنا اساۋ، - دەپ وكىنەدى تاعى ءبىرى. قارا تەر بوپ ات ۇستىڭدە الەگى شىققان قۇرىقشىنى قۇرداستارى قاراپ تۇرىپ- اق مازاقتايدى. - وعان جىلقىنى ەمەس، سيىر ۇستاتۋ كەرەك قوي دۇرىسى. - جىگىت بوپ اتقا مىنگەن سوڭ، جۇگەنگە يەلەنە الماعانى ماسقارا عوي. - ءوزىڭنىڭ شاماڭدى كورەر مە ەدى.. . - ودان ءقايبىر ىلگەرىلەپ تۇر ەدىڭ سەن. وسىلايشا ەل دابىرلاسىپ، ەكەۋ- ەكەۋ پىكىر تالاستىرىپ تۇرعاندا، جىلقىشى جىگىت ات باسىن يگەرۋگە ءالى كەلمەي تۇرىپ ەدى. ەندى بەرى بۇرىلىپ كەلە جاتتى. جەيدەسى تەرگە مالىنىپ، جەلكەسى تومەن سالىنىپ، قۇيىسقانى دالاقتاپ، قۇرىعى بوسقا سالاقتاپ جينالعان جۇرتقا اتباسىن تىرەدى. دەمىن ازەر الىپ تۇر. استارىنداعى اتى اقكوبىك بوپ ەلىرىپ العان ەكەن. ءالى ءبىراز ەگەسكە شامام بار دەگەندەي، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ شاتىنايدى.

 وسى كەزدە كوكەم جايداق اتقا قارعىپ ءمىنىپ، قاشاعاننىڭ جولىنا كەسە- كولدەنەڭ قارسى قۇيىنداتا جونەلگەنى. توتەلەي تارتىپ، توتەپ شاۋىپ بارادى. - ەي، مىناۋىڭ جەلىككەن بە.. . جەلبەگەي شىققان باتىرشا ءجون- جوسىقسىز شابا جونەلگەنى نەسى! قۇر اساۋدى قۇرىقسىز ۇستاماق پا، - دەستى توپ ىشىنەن الدەكىم. وزگەلەرى دەمىن تارتىپ تىنا قالعانداي ەدى. ويتكەنى كوكەم وقىس قيمىل جاسادى. قاشاعانمەن قاتارلاسا بەرىپ قۇيرىعىنا جابىسقانى سول ەدى، جەرگە توپ ەتە ءتۇستى.   كوز تىككەن جۇرت شۋ ەتە قالدى. اتتان قۇلاپ مايىپ بولدى ما دەگەن وي اركىمدى دە ءبىر زىرك ەتكىزگەن ەدى. جوق، سويتسەم، كوكەم سول اساۋدىڭ قۇيرىعىنان ۇستاعان كۇيى اياعى جەرگە تيمەي بۇيىرلەي تارتقىلاپ بارادى ەكەن. مۇنىسى سىلتەگەن تۇياقتى دارىتپاۋدىڭ امالى ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. بوكسەسى بۇراڭداعان قاشاعاننىڭ ەكپىنى باسەڭدەپ، وسقىرىنا ويقاستاپ بارادى. ءبىر مەزەت اساۋدىڭ ءسال بۇرىلىپ شابىسىن كىدىرتۋى مۇڭ ەكەن، كوكەم قاس قاعىمدا ات ارقاسىنا ءمىنىپ ۇلگەردى. ءسويتتى دە جالعا جابىسىپ قىبىرسىز جاتىپ الدى. اساۋ بولسا، جايلاۋ جازىعىن جالعىز يەمدەنىپ بەتالدى جوڭكىلە بەردى. اقىرى دارمەنى كەتىپ، ءدامسىز شابىسقا شىدامادى بىلەم، الگى اساۋ ايدالادا قالت تۇرىپ قالدى. كوز تىككەن جۇرت قۋانىشتان دۋ ەتە ءتۇستى. ەندى كوكەم اساۋدى ىرقىنا يگەرىپ، جالىنان قاقپايلاپ بىزگە تاقاي بەردى. - و، ارۋاق، ساقتاي گور! - ءتىل- كوزدەن اۋلاق، ايتەۋىر. - ازامات دەپ وسىنى ايت. - ديۋعا دا قۇرىق تاستار قۇدىرەت يەسى بولار. - نە دە بولسا ەپتى ەكەن، شىركىن! جۇرت وسىلاي جەلپىنىسىپ تۇرعاندا اساۋدى اياڭعا سالىپ كوكەم دە كەلدى. كوكەم ماقتاۋدى جەك كورمەيتىن. سول ماقتاۋعا ىلىگەم دەپ ول وت پەن سۋعا ورىنسىز قويىپ كەتۋدەن تايىنباۋشى ەدى. ول مىقتىمىن دەپ جۇكتىڭ اۋىرىن كوتەرەتىن. كۇرەسكە دە دايار تۇرادى. جاياۋ جارىستان دا قالعان ەمەس. نە كەرەك، سونىڭ ءبىر دە ءبىرىن بەرىك تۇتىنىپ، ۇدەسىنەن شىقپايتىن. وسىعان وراي ونىڭ ەل قويعان اتى دا كوپ ەدى: «ەپتى» ، «الاڭعاسار» ، «قاراكۇش» ، «تاۋبۇزار» - سياقتى اتتىڭ تالايى كوكەمە ءۇيىر بولاتىن. شىنىندا دا، ول باپكەرى جوق تۇلپارداي، بايلاۋداعى سۇڭقارداي وزىنە- ءوزى سىيماي جۇرەتىن.

 ات ۇستىندە دە، قاراجاياۋ كەزىندە دە قاراپ جۇرگەن ءساتى جوق- تى. قاشان دا ەل كوزىنە ءتۇسىپ، ەرەكشە ءبىر قىرىمەن ەكشەلەنە بەرەتىن. وسىنداي مازاسىز مىنەزى ونى تالاي- تالاي تاسقا دا سوقتىردى. كوكەمنىڭ كوكپار دەسە ارقاسى قوزىپ تۇراتىن جانە سول كوكپاردان ءبىر جەرىن جارالاماي قايتقان كەزى جوق شىعار. ءبىر رەت بۇعاناسى شىعىپ كەلدى، ەندى بىردە - اياعى سىنىپ قايتتى، ال ەسىنەن تانىپ، ەل جىگىتتەرى كوتەرىپ كەلگەندە، زارە- قۇتىمىز قالماعان كەزى دە بولعان. ءبىراق باسىن كوتەرىسىمەن سول باياعى الاساپىران تىرلىگىنە سۇڭگىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. تولعاق ازابىن تەز ۇمىتقان ايەل سياقتى، كوكەم كورگەن تاۋقىمەتىن ەلەۋ دەگەندى بىلمەيتىن. ساقتانىپ ءجۇرۋ ساناسىنا دا كىرگەن ەمەس. جانى اۋىرىپ، جامباسى توسەككە تيگەندە كەيدە تىستەنىپ جاتىپ قاتتى ىڭىرسيتىن. سوندا بايەك بولعان اجەم شىجگوبەكتەنىپ كوزىنە جاس الاتىن: - سەن تەنتەك، مەنى اجالىمنان بۇرىن ولتىرەتىن بولدىڭ عوي. ءار جاراقاتىڭ مەنى جەگىدەي جەپ، بەلىم بۇكىرەيىپ بارا جاتقانىن، اياساڭ ەتتى تىم بولماسا! قانداي جىن ەكەن سەندەگى الىپ- ۇشىپ تۇرعان. قايتەيىن، شىراعىم، امان بول ايتەۋىر. سونان سوڭ لەزدە رەنىشىن ۇمىتىپ، اجەم باياعى قامقور پەيىلىنە كوشۋشى ەدى. - قاي جەرىڭ اۋىرادى، قۇلىنىم؟   سۋسىن بەرەيىن بە؟ جاستىعىڭ جايسىز ەمەس پە؟ راسىندا دا، كوكەمنىڭ ءاربىر اڭعال قادامى اجەمدى قاتتى قايعىرتاتىن.  ۇلىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەي، تىلەۋىن تىلەپ قالتىراپ وتىرعانى. مۇندايدا وزگە دۇنيە تۇگىلى ءبىز سياقتى نەمەرەلەرى دە شەت قالاتىن. بار ىقىلاسى كوكەمە اۋىپ، وزگە دۇنيەنى كوزگە ىلمەۋشى ەدى. مۇندايدا ءبىز اجەمىزدى كوكەمىزدەن قىزعانىپ، كادىمگىدەي قىنجىلاتىنبىز. اكەم تۋلاپ تۇرعان جىگىتكە بايسالدىلىق قونار دەپ، وقۋعا وتىرعىزدى. الايدا كوكەمە كىتاپتىڭ دا سەپتىگى تيە قويعان جوق. بۇدان ناتيجە شىقپاعان سوڭ، اكەم وعان قولونەر شەبەرلىگىن، زەرگەرلىك ونەرىن ۇيرەتۋگە كىرىستى. ۇيدە ءجۇرىپ مۇنىڭ دا ۇدەسىنەن شىقپايتىنىن بىلگەن سوڭ، كوكەمدى ناعاشىلارىمىزعا، اجەمنىڭ ءىنىسى - قاتال مىنەزدى سەركەبايدىڭ قولىنا بەرمەك بوپ شەشىپتى. سەركەباي ناعاشىمنىڭ سوندا اۋىلعا كەلگەنى ءالى ەسىمدە. ول كەزدە ناعاشىم الپىسقا تاياعان كىسى ەدى. بۇكىل اۋىل بوپ اياعىنان تىك تۇرىپ قارسى العانى بۇگىنگىدەي كوز الدىمنان كەتپەيدى. سوناۋ الىس كوكجيەكتەن قاتار تۇزگەن ءتورت سالت اتتى كورىنگەننەن- اق اۋىل ادامدارى كۇتىنە باستاعان. الدىڭعى جورعا توبەلدەگىسى سەركەباي ناعاشىم ەكەنىن ءبارىمىز اينىتپاي تانىدىق. ال جەلە جورىتقان ۇشەۋى قاسىنداعى قوسشىلارى بولسا كەرەك. -سەركەباي كەلە جاتىر. سەركەباي كەلە جاتىر! -دەگەندە، اجەمنىڭ قۋانعانى سونشا، جاس بالاشا ەلپەكتەپ كەتتى. كيىزدىڭ جاڭاسىن، كورپەنىڭ ءشايىسىن، جاستىقتىڭ جايلىسىن ازىرلەي باستاپ ەدى. اكەم مەن كوكەم تىسقا شىعىپ، قۇرمەت كورسەتكەن كەيىپپەن قول قۋسىرىپ تۇردى.

 بۇل ەكەۋىن كورگەندە سەركەباي ناعاشىم ۇزەڭگىسىن شىرەنىپ، ات ءجۇرىسىن ايالداتا باستادى. سەرىكتەرى دە تىزگىندەرىن تارتىپ باياۋ جۇرىسكە كوشتى. ۇيگە تاقاپ كەلگەندە اجەم كوكەمدى سەركەبايدىڭ اتىن ۇستاۋعا جۇمسادى.  كوكەم دە ەبەلەك قاعىپ «سالامالايكۇمىن» جولاي ايتىپ ات شىلاۋىنا جارماسىپ جاتىر. - الەيكۇم سالام! - دەپ سەركەباي ناعاشىم سالەمىن الدى دا، كوكەمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ اتتان تۇسە باستادى. كوكەم سول ساتتە ناعاشىمنىڭ قولتىعىنان سۇيەي قويدى. سونان سوڭ سەركەباي ناعاشىم الشاڭ باسىپ مەنىڭ اكەممەن سالەمدەستى. سەرىكتەرى دە اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەدى. اكەم اۋىل جىگىتتەرىنە ءامىر بەردى. - مەيمانداردىڭ اتىن ۇستاڭدار! جىگىتتەر جەدەل باسىپ، ات تىزگىنىنە جارماسا بەرىپ ەدى، سەركەباي ناعاشىم قامشىسىن كوتەرىپ، اقىرىپ قالدى. - ماعان كورسەتكەن قۇرمەتتەرىڭ ازداي نەسىنە ەلپەكتەيسىندەر، - دەپ توقتاتىپ تاستادى. ناعاشىممەن ەرىپ كەلگەن جىگىتتەرگە وسىناۋ كۇرت مىنەز شالدىڭ ادەتى ابدەن كۇرت مىنەز بولعان با، جىلميىپ قاراستى. نەمەنەگە ءماز بوپ تۇرسىڭدار! - دەپ تاعى دا زەكىردى ناعاشىم. - وزگە اۋىل بولسا، ءوزىم مەن سەندەر تۇگىلى، ەرىپ كەلگەن يتىمە دە قۇرمەت كورسەت دەپ شىرەنەر ەدىم. ال اپكەمنىڭ الدىنا كەلگەندە، ءبارىڭ دە ۇيدەگىدەي قىزمەت كورسەتىڭدەر. وسىناۋ اشۋى ادىرايىپ تۇرعان قاتال كىسىدەن جاسقانىپ بىزدەر جان- جاققا تىعىلىپ جاتىرمىز. جابىقتان سىعالاپ باقىلايمىز. اكەم مەيمانداردى ۇيگە باستاپ ءجۇردى. ەسىكتەن ەڭ الدىمەن سەركەباي ناعاشىم باس سۇقتى. اجەم ونى بالاشا ايمالاپ، ەركەلەتىپ جاتىر. وسى كەزدە ناعاشىمنىڭ اتقوسشى جىگىتتەرىىشكە قورجىن كوتەرىپ كىردى. سەركەباي تورگە جايعاسىپ بولعان سوڭ اجەمنىڭ قال- جايىن سۇرادى. -امانبىسىز، اپكە. اۋرۋ- سىرقاۋدان ساۋمىسىز. كوڭىلىڭىز جايلى ما؟ - قۇدايعا شۇكىر، شىراعىم، - دەيدى اجەم دە ەلجىرەپ. مۇنان سوڭ جاپپاي جاي سۇراسۋ باستالدى. ەل ادامدارىنىڭ ەسەندىگى، مال- باسىنىڭ تۇگەندىگى سۇرالدى. بۇل كەزدە قورجىننىڭ اۋزى سوگىلىپ، ناعاشىمنىڭ اكەلگەن سىيلىقتارى كورىنە باستادى. ورىك- مەيىز، قانت- شاي، باۋىرساقتان باسقا اجەمە ارنالعان كويلەكتىك ماتا دا شىقتى. سەركەباي اسىل كيىمدەردى قونىمدى ەتىپ، سىمباتتى كيىنىپتى: الدىمەن قۇندىز بوركى قۇلپىرىپ كوز تارتادى. بوركىن شەشكەندە، كوك تاقىر ەتىپ قىرعان باسىندا وقالى بارقىت تاقياسى قالدى. بەشپەت سىرتىنان بۋعان كەمەر بەلدىگىنىڭ جالپاقتىعى كەرە قارىستاي ەدى. سابى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن قامشىسىن سانمەن قوس بۇكتەپ قاسىنا قويىپتى. ەتسىز قىر مۇرىنى، قىسىڭقى وتكىر كوزى اشاق ءجۇزىن ايبارلاندىرىپ جىبەرەدى ەكەن. قياقتاي ەتىپ باستىرعان مۇرتىنىڭ ۇشى ەكى ەزۋىن جيەكتەپ كومكەرىپ تۇر. سەلدىر ۇزىن ساقالى كەۋدەسىنە تۇسەدى. ول از سويلەپ، ءار ءسوزىن نىعارلاپ، تاپتاپ، قارسى وتىرعان ادامىنا قاراي قامشىسىن نەمەسە سۇق قولىن نۇقىپ سەستى ايتادى ەكەن.

 ناعاشىم ەشكىمدى بەت قاراتپايتىن، اينالاسىن ايبارمەن مەڭدەپ العان، وركوكىرەكتەۋ كورىندى. ءوز قاتارلارىنىڭ ءوزىن مەنسىنبەيتىن كىسى، ءبىز سياقتى بالا- شاعاعا كوز قيىعىن دا سالعان جوق. ءبىر كەشتىڭ ىشىندە سەركەباي تالاي رەت كوكەمدى دە، قاسىنا ەرىپ كەلگەن جىگىتتەردى دە قىجعىرتىپ الدى. تۋا بىتكەن مىنەزى مە، الدە كوڭىلىنىڭ حوشى جوق پا، ايتەۋىر بۇل كەزدەسۋىندە ناعاشىم ناق ءبىر ەسكى ءداۋىردىڭ قاتال امىرشىلەرىندەي ەلەستەيدى. اجەم بىزگە ورىك- مەيىز ۇلەستىرىپ بەردى. اۋزىمىز تومپاڭداپ ءبارىمىز ءماز بولىپ ءجۇرمىز. مال سويىلىپ، وشاقتا وت مازدادى. جۇرت كۇندەگىسىنەن كوتەرىڭكى كوڭىلدە بولاتىن. ءبارى دە ابىر- سابىر اسىعىس ۇستىندە. ءبىز ودان بەتەر ءمازبىز. جەلىدەگى اتتاردىڭ ەر- ابزەلىنە سۇيسىنە قاراپ قىزىعامىز. كۇمىسپەن كومكەرىلگەن قۇيىسقان ەرىكسىز كوز تارتادى.. . قوناقتار كوپ جاتپادى. ەرتەڭىنە جولعا جينالا باستادى. كوكەمدى اكەتۋگە ارنايى كەلگەن ەكەن. كوكەم بۇرىنعىداي ەمەس، تىپتەن جۋاسىپ قالىپتى. اينالسوقتاپ اكەمە جالتاق- جالتاق قارايدى. سەركەباي ناعاشىم ءوزى اتقا نىعارلانىپ وتىرىپ العان سوڭ، باياعى ءامىرلى ۇنىنە كوشتى. تىپتەن قاتۋلانىپ العان. كوكەمدى قامشىمەن ەكى- ءۇش سالىپ قالدى دا اقىرىپ جىبەردى. - جامان كۇشىكشە نەمەنەگە جالتاقتاپ تۇرسىڭ؟ ۇزاتىلاتىن قىزداي سىزىلا قالىپتى عوي، قىزتالاق. مەن ساعان ءالى كورسەتەرمىن. اۋىلعا بارعان سوڭ ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىقپاسام با. - ءسويتتى دە اجەم جاققا الارا كوز تاستاپ، تىستەنە سويلەدى. - بالاڭنىڭ سۇيەگى عانا سەنىكى، اجەكە! قالعانىن وزىمە جىبەرىڭىز بۇل تەنتەكتىڭ.. . كوكەم اجەم جاققا سوڭعى رەت جالىنىشپەن قاراپ ەدى، اجەم دە شىداي الماي داۋسى دىرىلدەپ كەتتى.. . - قايدان بىلەيىن، شىراعىم. سۇيەك وزىڭدىكى عوي ايتەۋىر. ادام ەتسەڭ بولعانى دا. سەركەباي ۇزەڭگىگە شىرەنىپ تۇرىپ بىزبەن قوشتاستى دا، ات باسىن اۋىلىنا بۇردى. سوڭىنان ات ۇستىندە يىعى سالبىراپ ەرىكسىز ادامداي كوكەم ەرىپ بارا جاتتى. بۇرىنعى وجەتتىگىنەن، قايسارلىعىنان، جىگەرىنەن جۇرناق تا قالماعانىنا ءبارىمىز دە تاڭداندىق. جات قولعا تۇسكەندەي جابىعىپ كەتە بەردى. اجەم سوڭدارىنان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، جانارىنا ۇيىرىلگەن جاستى جاۋلىعىمەن ءسۇرتتى. ءتاڭىرىم جولىڭدى وڭعارا كورسىن، قۇلىنىم! - دەدى ول ۇلىنا ارناعان تىلەۋىن بولار- بولماس كۇبىرلەپ. ءبىر اي وتپەي جاتىپ اجەم كوكەمدى ساعىنا باستادى. جاتسا- تۇرسا اتىن اتاپ وتىراتىندى شىعاردى. اقىرى ءۇش ايدىڭ ءجۇزى تولار- تولماستا اجەم كوكەمنىڭ سوڭىنان ىزدەپ، توركىنىنە اتتاندى. بالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر اپتاداي بولىپ، ماۋقىن باسقان سوڭ ورالدى. الايدا ۇيگە كەلگەن سوڭ قايتا ساعىنىپ اھىلاپ- ۇھىلەپ اكەمە ءار جايدى ايتا بەرەتىندى شىعاردى. - شىراعىم، تىگىتەن ارىپ، قۇر سۇيەگى سورايىپ قالىپتى. سەركەباي ونى ەرتەلى- كەش كىتاپ وقۋدان باس الدىرمايدى ەكەن. بۇيتە بەرسە جاس بالانىڭ قۋ سۇيەگى قالادى عوي. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، سەركەباي كوكەمدى ماتاپ ۇستايتىن كورىنەدى. ءار قادامى ساناۋلى ەكەن. سودان ءبىر ەلى اۋىتقۋعا كوكەمنىڭ ەركى دە جوق، شاماسى دا جوق بولسا كەرەك.

 مەن كوكەمدەر اۋىلدان اتتاناردا سەركەباي ناعاشىم ەلىنە بارعان سوڭ، شىنىندا دا، كوكەمنىڭ «ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە» تىعىپ قويادى دەپ قينالعان ەدىم. سويتسەم ونىسى قاتال تارتىپتە ۇستايمىن دەگەنى ەكەن عوي. كوكەمە ۇزىن اق شاپان كيگىزىپ، باسىنا سالدە وراتىپ وقۋعا ءۇڭىلدىرىپ قويىپتى. - سەركەبايدىڭ ۇيىنە كىرگەنىم دە سول ەدى، -دەيتىن اجەم، قاراسام، ءبىر بۇرىشتا اق شاپان، اق سالدەلى جاس «عۇلاما» زاۋلاتىپ قۇران وقىپ وتىرعانىن كوردىم. اڭعارىپ قاراسام، ءوزىمنىڭ مومىنقۇل قۇلىنىم ەكەن، ءوز كوزىمە سەنبەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم.. . ەندى ءبىر بارعانىندا اجەم كوكەمدى اۋىلعا ءبىراز كۇنگە الىپ كەتەيىن دەپ سەركەبايدان وتىنگەن ەكەن، ناعاشىم تىيىپ تاستاپتى. - بۇل بالانى قولىڭا ادام ەتىپ بەرەم، اپكە. ال ادام بولماسا، يتاياق تازالايتىن قۇل ەتىپ قويامىن. اجەم قانشا جالىنسا دا، سەركەباي ايتقانىنان قايتپايدى. ەكى جىل وتكەن سوڭ عانا كوكەم اۋىلعا ورالدى. ۇستىندە اق شاپان، باسىندا سالدە. ازداپ ەدىرەيگەن تىكەنەك مۇرت قويىپتى. اۋىل ادامدارى جاس جىگىتتىڭ مىسىق مۇرتىنا سول كۇنى- اق كۇلگەن. ەرتەڭىنە- اق كوكەم سالدەنى تاستاپ، بۇرىنعى تۇلكى تۇماعىن كيىپ ەدى، كادۋىلگى وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى قالپىنا كەلدى. سودان باستاپ كوكەمدى اۋىلداعى ەكىنشى كوزى اشىق ءبىلىمدار ادام سانايتىن بولدى. اجەم ءوزىنىڭ كەيبىر كوڭىلسىز ساتتەرىندە ءبىزدى قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ اڭىز- ەرتەگىلەر ايتۋشى ەدى. بالكىم وسىنداي اڭگىمەمەن كوڭىلىندەگى كومەسكى، كولەڭكەلى ساتتەردى قۋاتىن شىعار. «بالالارىم، قۇلاق سالىڭدار» دەپ باستايتىن اجەم. - بۇل ءتاڭىرىنىڭ جەر بەتىندە تىرلىك ورناتقاننان كەيىن بولىپتى. ول كەزدە جاراتۋشى ادامزاتتى جارىلقاپ، توپان سۋىنان دا ساقتاعان ەكەن، - دەيتىن اجەم. - ادامدار ء«تاڭىر جارىلقاسىن» دەگەن ءسوزدى، العىس ايتۋدى بىلمەسە كەرەك. كۇننىڭ جىلۋىن، سامالدىڭ شيپاسىن، ايدىڭ اق ساۋلەسىن، جەر جەمىسىن كەرەگىنشە پايدالانعانىمەن، بىردە- ءبىر ءىش جىلىتار ىقىلاستى ءسوز ايتپاپتى.. . سوندىقتان قاجىعان كۇن اللا تاعالاعا ارىز ايتىپتى: - و، جاراتقان يەم، دامىلداۋدى بىلمەي، سابىرلاۋدى بىلمەي، ۇيقى كورمەي، كۇلكى كورمەي تىرلىك ءۇشىن قىزمەت ەتەم. دۇنيەنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى كەۋدەسىندە جانى باردىڭ ءبارىن شۋاعىممەن قىزدىرام. ءبىر تال شوبىنەن باستاپ، جەر بەتىنىڭ بارىنە شۇعىلا توگەم. تاڭ سارىدەن اراي شاشىپ عالامدى تۇنەكتەن ارىلتامىن. بارىنە نۇر بەرەمىن.

 جارقىراپ كورىنگەنىمدە، تىرلىكتىڭ ءبارى جادىرايدى، كۇلەدى، قۋانادى، جۇبانادى. سۋىقتان توڭعاندار جىلىنادى، جاۋىننان ماس بولعاندار دەنەسىن قۇرعاتادى. ال ءوزىڭ ءومىر بەرگەن دۇنيە بوي جازىپ كەرىلىپ، ساۋلەگە كومىلىپ، گۇل شاشاعى ءورىلىپ مامىراجاي كۇيگە ەنەدى. مەن ءتۇن مەن تۇنەك سياقتى دۇنيەگە اۋىر ءزىل، قوڭىرقاي ءتۇر اكەلمەيمىن. مەن وزىممەن بىرگە كۇلكى مەن قۋانىش اكەلەم. مەن باردا قار ەرىپ، ساي- سالا سىلدىراعان بۇلاققا تولادى. مەن باردابۇتاققا بۇلبۇل قونادى. ءبىراق وسىنشاما باعا جەتپەس ەڭبەگىمدى ەلەپ بىردە- ءبىر تىرلىك يەسى العىس 'ايتقان ەمەس. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە شىدار شاما قالعان جوق. و، ءتاڭىرىم، سوندىقتان مەنى بۇل ازابىڭنان بوسات. تىنىم بەر، ازداپ تىنىعايىن! - بارا بەر. باياعى قىزمەتىڭنەن تانبا، - دەپتى اللا تاعالا كۇنگە، - مەن سەنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىڭنىڭ العىسىن نەمەن وتەۋدى ويلانايىن.. . كۇن كەتكەن سوڭ اللانىڭ الدىنا اي كەلىپتى. جادىراي كۇلىپ، جارقىن سويلەپتى: - و، تىرلىكتىڭ تىرەگى، بار الەمنىڭ جۇرەگى - جاراتۋشى يەم، وزىڭە تىلەكپەن كەلىپ تۇرمىن.. . - نەدەن تارىقتىڭ، نەدەن ءتۇڭىلدىڭ، ءتۇن ەركەسى - التىن اي. - - اينالايىن ءتاڭىرىم. سەن ماعان كومەسكى نۇر بەرىپسىڭ، سۋىق ساۋلە سىيلاپسىڭ. كۇن كوزى جۇمىلعان سوڭ، ءزىل قاراڭعى ءتۇننىڭ بار تۇڭعيىعىن جارىق ەتەم دەپ مەن كەلەم! قارا اسپاننىڭ قاق تورىندە تۇرىپ توڭىرەكتى مامىق ساۋلەگە بولەيمىن، اداسقانعا نىسانا بولامىن.. . بەتىمنەن ساۋكەلەمدى بىرتە- بىرتە ىسىرىپ، كۇن ساناۋعا، اپتا مەن اي ساناۋعا كومەكتەسەم. ال ءجۇزىم تولعان كۇنى اسپاننىڭ اق ەركەسىندەي اشىق كەيىپپەن كۇلگەنىمدە، تورعىن ساۋلەمە توياتتاماي بار الەم ءۇنسىز راحاتقا باتادى. اي ساۋلەسى تۇنگى ۇيقىنى كۇزەتىپ، باقىتقا بولەيدى.

مەن بولسام، كۇن سياقتى شاقىرايىپ جالىنىممەن قارىمايمىن. مەنىڭ نۇرىم جۇمساق، ساۋلەم ساۋمالداي تاتىمدى. تىپتەن كۇندىزدىڭ وزىندە دامىل كورمەي، كۇن سوڭىنان ىلەسىپ جەر بەتىنە قاراۋمەن بولام. ءبىراق مەنىڭ بۇل قيماس قىلىعىمدى ادامدار بايقامايدى. ويتكەنى كۇننىڭ شاقىرايعان ساۋلەسى مەنىڭ ۇلپا نۇرىمدى تۇنشىقتىرىپ تاستايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىك مەنىڭ ۇزاق جىلعى ادال دا اينىماس، جايلى دا جاعىمدى ەڭبەگىمدى باعالاپ ءبىر ءتىرى جان العىس ايتقان ەمەس. قايتا ادامدار جۇزىندەگى داعىن، ماڭدايىنداعى ءاجىمىن مەنەن كورىپ، «اي بەتىندەي شۇبارلانىپ ءبىتىپسىڭ عوي» دەپ ءبىر- ءبىرىن كەلەمەجدەيدى. ال ابدەن تولىسقان شاعىمدا ەڭ سۇيكىمدى بولارمىن دەپ دامەلەنسەم، ول اۋ» ، - دەپ ويلاپتى جاراتۋشى. ءسويتىپ قايتادان جارلىق بەرەدى: - كۇن مەن اي، جەل مەن سۋ باياعىداي قىزمەت ەتسىن. سەندەردى تىرلىككە تىرەك بولسىن دەپ جاراتقام اۋەلى. سودان تانباڭدار، - دەپتى. بۇعان قاتتى اشۋلانعان كۇن ءوزىنىڭ ساۋلەسىمەن جارقاناتتىڭ كوزىن اعىزىپ جىبەرىپتى. - ەندى كوزىمە تۇسسەڭ، كۇل ەتىپ كۇيدىرىپ جىبەرەمىن، - دەپتى كۇن. جەل بۇرقانا دولدانىپ: - ماعان تاپ بولساڭ، پارشە- پارشەڭدى شىعارىپ، جۇنشە تۇتەرمىن، - دەيدى. - مەن سەنى تۇنشىقتىرىپ ولتىرەمىن، - دەپتى سۋ. ال اي ءوزىنىڭ جارقىن كۇلكىسىن توككەن كۇيى ءۇنسىز قالعان ەكەن. - ەندى ءقايتتىم مەن سورلى. جازىعىم جوق بيشارا ەدىم عوي. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، بۇكىل تىرشىلىك ءۇشىن تىلەك بىلدىرمەدىم بە، ءتاڭىرىم؟ - دەپ زارلاپتى جارقانات. سوندا جاراتۋشىنىڭ جارقاناتقا جانى اشىپ جارلىق بەرىپتى. - كۇن كوكجيەكتەن كورىنبەي، كوز بايلانا باستاعاندا؛ ايدىڭ ءجۇزى ءالى دە شىعا قويماعان ساتتە؛ جەل تىنىپ، جەكەن جاپىراعى ۇيىعان ساتتە ۇشىپ شىعاسىڭ. ال كۇندىز كۇن كوزىنەن جاسىرىنىپ، قۋىس- قۋىس جىرادا، تاستۇنەك سىنادا، ءۇيدىڭ جارەگىندە جاتاسىڭ. اشتان ولمەس ءۇشىن قوس ەمشەك بەرەمىن. بىرىندە ءسۇت، بىرىندە سۋ بولادى. وسىلاي تىرلىك ەتەسىڭ ەندى. سودان باستاپ جاسقانشاق ادام كۇن مەن ايدى، سۋ مەن جەلدى سىيلايتىن بولعان دەسەدى، تورتەۋىنە تابىناتىن بولعان دەسەدى. جارقانات بولسا ادامنىڭ ابىرجىپ، ۇرەيى قالماعانىن كورگەنى ءۇشىن ادام اتاۋلىدان تالاي- تالاي قورلىق كورەتىن بولىپتى. ادام دا جارقاناتتان جاسقانىپ قورعانىپ جۇرەتىندى شىعارىپتى. مىنە، بالالارىم، جاقسىلىققا جاماندىقپەن جاۋاپ بەرمەڭدەر. جاقسىلىقتىڭ وتەۋى دە جاقسىلىق بولسىن. ءبىز وسىلاي ۇلكەندەردەن عيبرات الىپ ءوسىپ ەدىك. ال ۇلكەندەردىڭ ءار وسيەتى - ونەر مەن ونەگەنىڭ ەڭ شىڭى عوي.

* * *

 اۋىلدا باس قوسىپ، بايىپتى اڭگىمە ايتار كەشتەر كوپ بولۋشى ەدى. مال ورىستەن قايتقان سوڭ، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ ۇلكەندەر شۇيىركەلەسەر ەدى. ەل جاڭالىعى، كۇندەلىكتى تىرلىك قامى، ەرتەڭگى كۇننىڭ ەنشىسى - ءبارى- ءبارى وسى باسقوسۋدا ورتاعا سالىناتىن. ەگەر اڭگىمە ارقاۋى ۇزاققا سوزىلماسا. كاريالار بالۋان كۇرەس، جاياۋ جارىس، تارتىسپاق سياقتى ويىندار ۇيىمداستىرىپ، قىزىعىنا ءماز بولىپ وتىرار ەدى. قاراڭعى قويۋلانىپ، كوز بايلاناردا ءبارى ءۇيدى- ۇيىنە تاراساتىن. كەيدە ەل ىشىنە اقىن كەلىپ قونار ەدى. بۇل - ەڭ ءبىر ءساتتى كۇن، ەڭ ءتاتتى كۇن بولاتىن. بارشا جۇرت اقىن تۇسكەن ۇيگە جينالىپ، يىنتىرەسىپ تۇراتىن. ۇيگە سىيماعاندارى جابىقتان سىعالاپ، ال كەيبىرەۋى اقىننىڭ ءۇنىن الىستان ەستىگەنىنە ريزا بولاتىن. كوكەم كەلگەلى، ەل ادامدارى اجەمنىڭ وتاۋىنا جينالاتىن. كوكەم اندەتىپ وتىرىپ حالىق جىرلارىن، حيسسالاردى وقىر ەدى. وزگەلەرى ەنتەلەي ءتۇسىپ، ۇيىپ مۇلگىپ، تەڭسەلە تولقىپ تىڭدايتىن. وسىلاي كوكەم جارىقتىق ولە- ولگەنىنشە ەل ءىشىنىڭ ەڭ قالاۋلى جىرشىسىنداي ءوتىپ ەدى- اۋ. حيسسالاردىڭ مارجانداي تىزىلگەن تازا ءتىلى، ورالىمدى ويى، قيال جەتپەس تەڭەۋلەرى، ەرتىپ وتىراتىن ەكپىنى، ۇيىتىپ تاستايتىن ۇيقاسى تىڭداۋشىنىڭ جان سارايىن جارقىراتىپ جىبەرگەندەي سەزىلەتىن. مەن وسىناۋ حالىق قازىنالارىن العاش رەت اقىنداردان، كوكەم سياقتى كوزى اشىق بىلىمدىلەردەن سىڭىرگەم. سولاردان ءدام تاتىپ، سولاردان سۋسىنداعام. كوكەمدى كورشى اۋىلدار قولقالاپ شاقىرىپ اكەتىپ، تۇنىمەن جىر وقىتاتىن. كوكەم دە مۇنداي كەشتەردەن باس تارتىپ كورگەن ەمەس. كوكەمە جىر قۇمار جاننىڭ ءبارى، حيسسانىڭ قاي جەرىن جاتتاپ العىسى كەلگەن ىنتىزارلار، جۇرت وتىرعان جەردە ءبىر جىردىڭ كەي شۋماقتارىن جىرىمداپ ايتسا دا «بىلەدى ەكەن» دەگەن اتقا يە بولۋ ءۇشىن قىزىققاندار دا كەلەتىن. كوكەم بولسا ەرىنبەي- جالىقپاي ءار تولعاۋدى ءبىر ايتىپ ەسكە تۇسىرەتىن. شىنىندا دا، وزدەرى قارا تانىمايتىن جىر قۇمارلاردىڭ كەيبىرەۋى كەلەسى ءبىر كەشتە وزىنشە جىر سوعاتىن. سوندىقتان ونداي كىسىلەردىڭ كوبى كوكەمدى «ۇستازىم» دەسەتىن.

 سەركەباي ناعاشىم كوكەمنىڭ ءدىن جولىنا تۇسپەي، سالدەسىن الىپ تاستاپ ويىن- ساۋىق، ءان- جىر قۋىپ كەتكەنىنە تالاي رەت رەنجىدى. «اۋىلدىڭ «جىن- شايتاندارىنىڭ» ءبارىن توڭىرەگىنە جيناپ الىپ الباستى باستى ما سەنى» دەيتىن. - ونان دا اتا- بابالارىڭنىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن دەپ قۇران وقىپ تۇرمايسىڭ با؟ «ە- ە» ، «ە- ە» دەپ ەشكىشە ماڭىراپ وتىرعاننان قاشان ارىلماقسىڭ، تۇگە؟ - دەپ كوكەمدى مازاقتاعانى دا بار. -قۇراندى جۇما سايىن وقيمىن عوي، ناعاشى، -دەپ كوكەم اقتالماق ەدى، انا كىسى بۇرىنعىسىنان بەتەر اشۋلاندى: - تفۋ، انتۇرعان نەمە. ءبىر جۇمادا ءبىر- اق رەت قۇران وقىعانىڭدى دا مىندەتسىنەسىڭ- اۋ وسى، سەن شىرىك. كۇنىنە نەشە رەتتەن وقىساڭ دا ارۋاقتاردىڭ پارىزىن وتەي المايتىنىڭدى ۇمىتتىڭ با؟ سونان سوڭ ناعاشىم ءوزىنىڭ باۋىرلارىنىڭ ىنجىق ەكەنىن، بۇكىل ەل نامىسى، ەل ارى ءوزىنىڭ موينىندا ەكەنىن، اۋىلدىڭ اتىن شىعارام دەپ ءجۇرىپ قۇرانعا قۇلاپ وتىرۋعا مۇرشاسى دا، ۋاقىتى دا جەتپەيتىنىن ايتىپ رەنجىدى. كوكەمدى وقىتقاندا ارناۋلى عۇلاما شىعار، قۇراندى سونىڭ قولىنا بەرەرمىن دەپ ۇمىتتەنگەنىن ايتتى. ەندى سول ءۇمىتىنىڭ اقتالماي، شاكىرتىنىڭ سەلكىلدەك شەگىرتكەگە ۇقساپ كەتكەنىنە وكىنەتىنىن ءبىلدىردى. بايقاسام، ناعاشىمنىڭ ءوزى دە قۇرانعا قۇلشىلىق ەتىپ وتىرۋعا موينى جار بەرمەيدى ەكەن عوي. جاسىنان ءدىن قۇدىرەتىنە يلانىپ، ءدىن جولىنا بەرىلىپ وسكەن سوڭ، ەندى ارۋاقتار الدىنداعى پارىزىنان قورقىپ، اقىرەتتىڭ تاۋقىمەتىنەن تايسالىپ كوكەم ارقىلى كۇناسىن جۋماق ەكەن. ءبىر قىزىعى - ناعاشىم ۇرىسقاندا، كوكەم شىنىمەن- اق كىنالى ادامداي موينىن سالبىراتىپ ءۇنسىز وتىرىپ الاتىن.

 مۇنىسى قاتال مىنەز سەركەبايدىڭ كوڭىلىن باسۋ عانا ەدى. ناعاشىم اۋىلىنا اتتانىسىمەن، كوكەم ەسكى ادەتىنشە جىر ايتىپ، حيسسا وقىپ ءوز قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ەسەيگەندە كوكەم ەلدى شۋلاتىپ ءجۇرىپ ءۇش رەت ۇيلەندى. ۇشەۋىندە دە داۋ- جانجال، ۇرىس- كەرىس، ايتىس- تارتىسسىز تىنعان ەمەس. ات- شاپان ايىپ تولەپ، قۇدالاردىڭ الدىنا جىعىلىپ جاتىپ، ەل اقساقالدارى ارەڭ دەگەندە ءبىتىستىرۋشى ەدى. جاس كۇنىندەگى ۇرىس دەسە ۇمتىلىپ تۇراتىن ۇرما مىنەزى، جانجال دەسە جانىپ كەتەتىن جارعىشاق قىلىعى كەيىن وسىلاي تىنعان بولاتىن. اكەمنىڭ ۇلكەن اعاسى تولەباي اتام ۇزىن بويلى، كەڭ جاۋىرىندى، ءتامپىش مۇرىن شال ەدى. اعارا باستاعان شوقشا ساقالىن تاراشتاپ تۇيىق وتىراتىن. قولىنان ۇزىن تاياعى تۇسپەيتىن. ۇيدە بايىزداپ وتىرۋ ادەتىندە جوق ەدى. بازارعا دا شىقپايتىن. مالمەن بىرگە ءورىپ، ورىستەن مالمەن بىرگە قايتاتىن ادەتى بولاتىن. وتار سوڭىنان قالىپ قويعان قوزى- لاقتى جيناستىرىپ جۇرگەنى. ءىشىم- جەمى ورتالاۋ، كوپ بالالى كىسى ەدى. وسىلاي باياۋ تىرلىكپەن ءىلبىپ ءجۇرىپ سول اتام ءبىر كۇندە دۇنيە سالدى. ىزىنشە ءۇش- ءتورت جىلدىڭ ىشىندە بالالارىنىڭ كوبى ءولىپ، جالعىز عانا قۇرمانكۇل اتتى قىزى قالعان بولاتىن. ونىڭ مەنەن ءۇش- ءتورت جاس ۇلكەندىگى بار. ال ۇلكەن اپكەم ءۇبىشتى مەن ەمىس- ەمىس قانا بىلەمىن. اكەمنىڭ ايتۋىنشا، ول ەرتە حات تانىپ، كىتاپ وقىپتى. جازۋ دا قولىنان كەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ايماقتا العاشقى قارا تانىپ، حات جازۋعا قولى جەتكەن قىز - سول اپكەمنىڭ جالعىز ءوزى كورىنەدى. اپكەمدى بايتانا رۋىنان رىسقۇلبەك وماروۆ دەگەنگە بەسىك كەرتى ەتىپ اتاستىرعان ەكەن. ول ساۋاتسىز، سالاۋاتى ازداۋ بوپ ءوسىپتى. قىز بوي تۇزەپ ەل كوزىنە كورىنە باستاعاندا، جۇرت ىشىنەن «قايران اقتوتىداي سايراپ تۇرعان قىز، اۋزىن اشپاس بىلىمسىزگە قور بولا ما» دەگەن سىبىستار كوبەيگەن ەكەن.

 اكەم باتا بۇزبايمىن، سەرتتەن كەتپەيمىن، بۇيرىقتان اسا المايمىن، ارىما تاڭبا تۇسىرمەيمىن دەپ 1912-13 -جىلدارى اپكەمدى ۇزاتقان ەكەن. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ون كەم ۇزاتىلىپ بارعان سوڭ، ءبىر جىلعا جەتپەي دۇنيە سالدى. ەل بۇعان قاتتى قايعىردى. اكەم ءومىر بويى قىزىنىڭ مەزگىلسىز ولىمىنە كۇيىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. بالكىم، ءوزى وكىنىش ءورتىن تۇتاتقانىن سەزگەن شىعار. وسى وكىنىش ونىڭ وزگە قىزدارىنا دەگەن كوزقاراسىن، تىپتەن بۇكىل ايەل قاۋىمىنا دەگەن ۇعىمىن وزگەرتىپ جىبەرىپتى. ۇنەمى قامقورلىقپەن قاراۋشى ەدى. اۋىل جاتاعان كەسەك ۇيلەردە قىستاپ شىعاتىن دا، كوكتەمدە الىس جايلاۋعا قونىس تەبەتىن. شابىندىق پەن ەگىندىكتى ات تۇياعى شيىرلاماسىن دەپ سودان كۇز تۇسكەنشە مال بىتكەندى جايلاۋدىڭ ءبىر تانابىنان ەكىنشى تانابىنا كەشىرىپ جۇرەر ەدى. اۋىل ادامدارى ەگىندى از ەگەتىن. اعاش سوقامەن ازداعان جەردى اتىزداپ جىرتىپ، ءدان سەپسە بولدى دەپ جۇرە بەرەتىن. تەك كۇزدە عانا ەگىن ورۋعا ورالادى. ەگىندى قول وراقپەن ورىپ، ات تۇياعىمەن باستىرۋشى ەدىك. مۇندايدا اسىرەسە ات تىزبەگىن شىر كوبەلەك قۋالاپ، ايقاي- شۋعا قارىق بوپ قالاتىن دا بالالار، جۇرتتان كوڭىلدى جۇرەتىن دەبالالار. اقىرى تاماعىمىز قارلىعىپ، ابدەن شارشاعانىمىزدا ايداۋعا تۇسكەن مالداردى ەركىنە جىبەرەمىز. سونان سوڭ ۇلكەندەر سابانىن ەكشەپ، ءدان سۋىرار ەدى. جەل تۇرعىزۋ ءۇشىن بار بالا جيىلىپ ىسقىراتىنبىز. «جەل شاقىرعانعا كەلەدى» دەگەن ءسوزدى وندا ءجيى ەستيتىنبىز. استىق سۋىرىپ، اق سابانىنان تازالاعان سوڭ - قالبىرعا سالىپ ەلەيتىن. ونان سوڭ بارىپ بالا بىتكەن ءداننىڭ ءىرى تاسىن تەرۋشى ەك. ۇلكەندەر استىقتى تاقياداي ەتىپ ۇيەتىن دە، شىنتاقتاپ ولشەيتىن. سول ارقىلى قانشا باتپان ءونىم العانىن ەسەپتەپ شىعارادى. اۋىلدىڭ اقساقالى قىزىل قىرمانعا كەلىپ، ۇيىلگەن ءداننىڭ جانىنا تىزەرلەپ وتىرار ەدى. بەرەكە سۇراپ، مولشىلىق تىلەپ، ىرىس دامەتىپ الاقان جايىپ اق تىلەۋ ارنايتىن. ءداننىڭ الدىن قاپقا سونان كەيىن عانا كوسىپ سالاتىن. ديقان بابانىڭ بەرگەن ريزىعىنان اركىم نىسابىنا قاراي قاپتاپ- دوربالاپ الاتىن. ەشكىم دە ءبىر- ءبىرىنىڭ قولىن قاقپايتىن مۇندايدا. ويتكەنى ەگىن جيناپ- باستىرۋ، ءدان تازالاپ ەكشەۋ سياقتى بار تىرلىك ورتاق كۇشپەن، اسارمەن بىتكەن سوڭ، جەمىسى دە ورتاق دەپ بىلەتىن ولار.

 بالا كەزىمدە ەگىنشىنىڭ وسىنداي ادەمى ءداستۇرىن كورىپ ەدىم. كەيىن ورىس ديقانشىلارىمەن ىرگەلەس قونىپ، وتىرىقشىلىققا ۇيرەنە باستاعان اۋىل ادامدارى بىرتە- بىرتە جەردى ساپالى جىرتۋدى، ەگىندى بابىمەن ەگۋدى ۇيرەنە باستادى. «اتتىڭ جالىن قامىت قاجاپ، ات ساۋىرىن قايىس سوققىلاعاننىڭ نەسى جاقسى» دەيتىن قازاقتار، جەردەن العان جەمىستىڭ دامىنە تۇسىنە بەردى. سونان سوڭ ورىستارمەن ورتاقتاسىپ ەگىن سالۋدى ادەتىنە اينالدىردى. ال تاقىر كەدەيلەر بايلاردان كۇش- كولىك، كيىم- كەشەك، تاماق الىپ ءدان سەپسە، ءوز جەرىنىڭ ونىمىنە ءوزى قوجا بولا الماي، ءتۇسىمنىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا يەمدەنىپ ءجۇردى. كوشپەلى تىرلىكتىڭ كولەمى تارىلىپ، اۋقىمى ازايا باستاعان سايىن ەگىنشىلىك ۇلعايا بەردى. مالدى اۋىل قىس بويى قاراتاۋدىڭ ار جاعىن جايلاپ، ەرتە كوكتەمدە ەلگە ورالار ەدى. ءسويتىپ كەدەيلەرگە قوس بەرەتىندى شىعاردى. ءبىزدىڭ ۇسەن اۋلەتىنەن نياز بايدىڭ تۇقىمدارى جارلىلارعا قوس بەرىپ- اق تابىسقا بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ءۇي قوسقا جالدانۋدى بىلمەيتىن. ءوزىنىڭ شاعىن تىرشىلىگىن كۇيتتەپ، قىسى- جازى ەلدەن ۇزاي قويمايتىن. ونىڭ ەسەسىنە ۇسەننىڭ ءبىر بۇتاعى بايمەن مەن تويتابايدان تاراعاندار كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭىنە دەيىن جالشىلىقتان ارىلىپ كورگەن ەمەس. جۇپىنى شارۋاسىمەن جۇرت قاتارى تىرلىك ەتەتىن ۇسەندىكتەر. بايلىعى تاسىعان نياز ۇرپاعىنا قاراعاندا، وزدەرىن ءبىر- بىرىنە جاقىنداۋ سەزىنەتىن. كەيىن جۇتقا ۇرىنىپ جۇتاپ قالعان نياز ۇرپاعىنىڭ جارىمى الگى قارابايىر اعايىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتتى. مەنىڭ اكەم ۇلكەن ءۇيدىڭ يەسى ەسەبىندە ۇسەندىكتەردىڭ ىشىندەگى قۇرمەتتىسى سانالاتىن. ديقان اۋىلى اكەمدى مۇلتىكسىز تىڭداپ، وعان ارقا سۇيەپ وتىرۋشى ەدى. نياز ۇرپاعىنىڭ ەكىنشى جارتىسى 1925 -جىلدارى ءبىر تويدىڭ جانجالىنا كيلىگىپ، مال- مۇلىكتەن جۇتادى دا، ءبىزدىڭ ديقانشىلارعا قوسىلعان بولاتىن.

 * * *

 «سوعىس» دەگەن ءسوزدى قاشان ەستىگەنىم جادىمدا جوق. 1916 -جىلدىڭ   وقيعالارىن دالمە- ءدال ەلەستەتە المايمىن. ايتەۋىر ايەلدەردىڭ جاس توككەنى، ەرلەردىڭ ۇرەيلى ءجۇزى، كۇننىڭ تۇتىلعانى كوز الدىمدا. ەلگە كەلگەن جولاۋشىلار «جۇمىسشىلار الىپ جاتىر! جۇمىسشى قولى كەرەك ەكەن! ور قازۋعا جۇمسايتىن كورىنەدى! جەر قازدىرادى!» دەگەن سۋىق حابارلاردى قاپتاتىپ جىبەرگەن. ءالى اۋىلدان ەشكىمدى شاقىرتپاسا دا، الگى حابارلاردىڭ ءوزى- اق كوزگە جاس، كوڭىلگە قايعى اكەلە باستاعان ەدى. كۇنى بۇرىن كۇڭىرەنىپ زار يلەگەندەر دە تابىلدى: «ەندى قايتەم، قاراعىم- اۋ؟ سوعىسقا سەنى دە شاقىرتار كۇن جەتكەنى مە شىنىمەن.. . جارىعىم- اۋ، قانداي امال تابايىن» ، - دەپ ەڭىرەگەن انالاردىڭ كوز جاسىن كورگەندە، جاس جىگىتتەر ابىرجىپ، ەركىنەن ايرىلىپ قالعانداي بولۋشى ەدى. كۇڭىرەنگەن اۋىلدا كۇي بولار ما. بۇرىنعى ءان- جىر توگىلەتىنكومەيلەردەن زار شەرتىلسە، اۋىلدا نە ءسان بولار. كۇندىز- ءتۇنى قاباقتارى اشىلماي، مويىندارىنا بۇرشاق سالىپ تىلەۋ تىلەگەن اجەلەر، بەبەۋ قاققان انالار، مۇڭايعان جاس كەلىنشەكتەر بار تىرلىكتى ۇمىتقانى سونشا، مال- مۇلىك تۇرماق، ءبىز سياقتى بالا- شاعالار دا نازاردان تىس قالىپ قويىپ ەدىك. امال تاپپاي باستارىن تاۋ- تاسقا ۇرعان ەرلەر الدىمەن كوز كورمەس جاققا كوشپەك بولدى. ونان سوڭ اسكەرگە ادام جيناۋشىلارمەن بەلدەسىپ ۇرىسپاققا بەكىندى.. . ودان بولماعان سوڭ جاس جىگىتتەردى جەكجات- جۇراتتارىنا، تۋعان- تۋىستارىنا، ناعاشىلارىنا جەدەل جونەلتىپ جاتتى. بۇل الاساپىران بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى. ۇلكەندەر الدەقايدا ءبىر جيىنعا بارىپ، سۋىق حابارمەن ورالىپ ءجۇردى. اقىرى ايەلدەر كوز جاسىن تىيىپ، بەلدەرىن بەكەم بۋىپ، ءۇي باسىنان قارجى جيناي باستادى. ءشوپ تارتىپ جىگىتتەردىڭ باعىن سىناۋدى شىعاردى. سونان سوڭ ءشوپ تۇسكەن جىگىتتەردى اۋىل بوپ ۋلاپ- شۋلاپ ستانتسياعا اتتاندىرىساتىن. كەشكە قاراي الگى «اسكەرگە الىنعاندار» قايتىپ ورالادى. ەرىپ بارعان ەل جاقسىلارى «جاستاردى باستىقتان قۇن تولەپ الىپ قالدىق» دەيتىن. قايتادان تۇڭلىك باسى اسكەرگە بەرەر ادام ىزدەۋگە كوشكەندە، اۋىلدان ون جىگىتتىڭ ورنىنا جالعىزباستى قوجامقۇل جارلىنى عانا بوداۋ ەتەتىن. وعان جىلى كيىم كيگىزىپ، ءۇي باسى قارجى جيناپ، كوپ بولىپ ستانتسياعا دەيىن شىعارىسادى. تاپ سول كۇنى كەشكە كۇن تۇتىلىپ، باتىس جاق ۇرەيلى كۇلگىن تۇسكە مالىنىپ ەدى. «كۇن كۇيدى! كۇن كۇيدى!» دەسىپ، جاماندىققا جورىپ زارلاعان ايەلدەردىڭ ءۇنى قۇيقا تامىرىڭدى شىمىرلاتادى. - اقىر زامان! اقىر زامان كەلەدى! - دەسىپ ەل قورقىنىشپەن كۇبىرلەسەدى. - ءبىر شەتتەن مولدا شىعىپ ازان شاقىرا باستادى. - اللا اكبار، اللا اكبار!  يليا ي لياحا يلاللا، ليا يلياحا يلاللا! مۋحاممەد راسۋللا. مۋحاممەد راسۋللا! اللا اكبار! اللا اكبار! ليا يلياحا يللالا! - دەپ كۇڭىرەنتىپ الا جونەلدى. ازان ۋاقىتىندا جۇرتتىڭ ءبارى سىلتىدەي تىنىپ، ىشتەي دۇعا قايىرىپ وتىردى.

 اكەم مەن كوكەم قوجامقۇلدى اتتاندىرىپ سالۋشىلارمەن بىرگە كەتتى. مەن الدەبىر بەيمالىم كەسەپاتتىڭ كەلگەنىن جۇرەگىممەن سەزگەندەي شوشىنىپ اجەمنىڭ ەتەگىنەن جارماسىپ الدىم. - بيسميلليا دە! بيسميلليا دە! - دەيدى اجەم مەنىڭ سۇپ- سۇر وڭىمە ءۇڭىلىپ. جۇرت ەس جيىپ ءوزدى- وزدەرىنە كەلگەنشە، كۇن بەتىندەگى قارا داق قايتىپ تا قالعان ەدى. مۇنى كورگەندە ءبارى شۋ ەتە ءتۇستى. - ءا، قۇداي! ءا، ءتاڭىرىم، جار بولا گور! ايەلدەر ەندى قۋانىشتان جىلاپ ءجۇر. ءبارى مولداعا تابىنىپ، اقىر زاماننان الىپ قالعان ناق ءبىر سونىڭ وزىندەي تاعزىم ەتىپ جاتىر. اركىم اتاعان قۇدايىلارىن، سىي- سياپاتىن دا مولداعا توگە باستادى. سول كەشتەن باستاپ ەل ءبىر اپتا بويى قۇرباندىق شالىپ، قۇدايى تاراتۋمەن بولدى. ۇلكەندەر «قۇدايىڭ قابىل بولسىن» دەپ ءدامدى ەتكە كەكىرە تويىپ ءجۇردى. ءبىز بولساق، سولاردىڭ سارقىتىنا ءماز بوپ، كەشەگى ۇرەيلى كۇندى ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدىك. ەل جادىراپ ەركىن تىرلىگىنە قايتا اۋىستى. بىرنەشە ايدان سوڭ قوجامقۇلدان حات الدىق. ولەڭمەن جازىلعان ەكەن. قوجامقۇل الىستا ءجۇرىپ اۋىلدى اڭساعانىن، جات جەردە جالعىزدىق شەككەنىن، كوڭىلى قايعىعا، كوكىرەگى شەرگە تولى ەكەنىن، تۋعان- تۋىستارىنىڭ ءجۇزىن كورۋگە زار بولىپ جابىعىپ جۇرگەنىن جىرمەن شاعىنىپ ايتىپتى. اۋىل ادامدارى باس قوسقان جەردە سول حاتتى وقىپ، كوزدەرىنە جاس الىساتىن. اركىم جاتتاپ الىپ ەلدەن- ەلگە تاراتىپ جىبەرگەن ەدى. مەن ءالى كۇنگە دەيىن قوجامقۇلدىڭ سول حاتىنان كەيبىر جىر جولدارىن ۇمىتقام جوق. كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەر، امان بول، شورتانداي جۇزگەن ايدىن كول، امان بول! ءبىر باسى ەر جىگىتتىڭ نە كورمەيدى كەلگەنشە بىزدەر قايتىپ ەل، امان بول! نە كەلىپ، نە كەتپەيدى ەر باسىنا، ەرمەيدى ەر جىگىتتىڭ ەل قاسىنا. كەلەرمىز ءتورت- بەس ايدا ەلگە قايتىپ، از ۋاقىت ويناپ ءجۇرىپ ور باسىندا. قوجامقۇل حات تانىمايتىن. ونىڭ ۇستىنە جىر شىعارىپ كورگەن ەمەس. شاماسى وكوپتا جاتقان قازاقتار ەلىن ساعىنعاندا ەلجىرەپ وتىرىپ بىرىگىپ ولەڭ جازسا كەرەك. جازۋ بىلەتىن بىرەۋى قالاعان كىسىنىڭ بارىنە كوشىرىپ بەرگەن سياقتى. ەل سۇيگەن ازاماتتاردىڭ وسى ءبىر شىنايى جىرى بالا كۇنىمنەن جۇرەگىمدە قالىپ قويىپتى. بۇكىل اۋىل بولىپ قوجامقۇلعا قارجى جىبەرىپ تۇردى. ايتقانداي- اق، ءبىر جىلدان سوڭ ول ەلگە امان- ەسەن ورالىپ، بارشامىزدى قۋانتقانى بار. ءار ءۇي كەزەككە تۇرىپ. قوجامقۇلدى تالاسا قوناق ەتەتىن بولدى. جاز بويى ءبىزدىڭ اۋىلدا سىيلى ادام بولىپ ءجۇردى دە، كەيىن سىي- سياپات جيىپ الىپ، ءوزىنىڭ قارا جۇمىستا بىرگە بولعان تاعدىرلاس جولداستارىنىڭ ەلىنە اتتانىپ كەتىپ، سودان قايتىپ ورالعان جوق. العاشقى يمپەرياليستىك سوعىس جايلى مەنىڭ ەسىمدە قالعانى وسى ەدى.

 * * *

«جامانشىلىق جىلى» نەمەسە «جىلان جىلى» ، «اشارشىلىق جىلى» دەپ اتاعان سوناۋ 17-18 -جىلداردىڭ اۋىرتپالىعى ەسىمدە قالىپ قويىپتى. ەكى جىل قاتارىنان ءبىزدىڭ جاقتا قۇرعاقشىلىق بولىپ، جەردەن ءدان ونبەدى. كوكتەمنىڭ وزىندە- اق كوگەرىس ءشوپ قۋراپ، اينالا سارتاپ بولىپ سازارا باستاعان ەدى. مالدىڭ اۋزىنا قورەك ىلىنبەي، cap دالانى كەزىپ ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە قىس تا قۇتىرىنىپ كەلىپ ەدى. قولدا قورى جوق كىسىدە نە شارا بولسىن. قىستىڭ العاشقى كۇنىنەن- اق مال بيشارا جاپپاي قىرىلدى. قورا ءىشى ولەكسە ساسىپ قاڭسي بەردى. قورادان مال، قولدان امال كەتكەن. ادامدار شاماسىز، شاراسىز قايعىعا ءتۇستى. وسىلايشا ولار كەلەسى كوكتەمدى قۇر الاقان جايىپ قارسى الدى. ءبىزدىڭ مالدان نەبارى ءۇش ەشكى امان ەدى. «جۋاننىڭ سوزىلىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى» تۇسكەندە سول ءۇش ەشكىنىڭ شاندىرىن تارتقىلاپ امالدادىق. از عانا سۇتكە سۋ قوسىپ اعارعان اتىن كوبەيتكەن بولامىز. شالاپ بولسا دا، تالشىعىمىزعا جارايتىن سول ەدى. كەيدە اكەم ءۇي مۇلىكتەرىنە ايىرباستاپ بىرەر قاداق ءۇن اكەلسە، بىلامىق كوجە ءىشىپ كوتەرىلىپ قالامىز. سول جىلى كوكتەمدە بۋرنوە ستانتسياسىنا شويىن جول تارتىلدى دا، بۇل جەر ساۋدا- ساتتىقتىڭ قىزۋ ورتالىعىنا اينالدى. اكەم جارتى پۇت ۇن، بىرنەشە قاداق قۇمشەكەر تاپقان ەدى. ستانتسيادان جاتاق ءۇي قاراستىردى دا، كوكەم مەن اجەمدى سوندا ورنالاستىردى. ءسويتىپ الگى ءۇن مەن شەكەردى اجەم مەن كوكەم بازارعا ساتىپ ازىن- اۋلاق پايدا تۇسىرمەك، اجەم مەنى وزىمەن بىرگە الا كەلدى. ەڭسەلى ۇيلەردى، ىعى- جىعى كوشەنى، ساپىرىلىسقان سان حالىقتى، اۋقىمدى قۇرىلىستى العاش كورگەنىم وسى ەدى. بۇرىن ەسەكتىڭ اقىرعانىنان كۇشتى داۋىس جوق دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. سويتسەم، پاروۆوزدىڭ جاي ىسقىرعانىنىڭ ءوزى قۇلاعىڭدى بىتەپ جىبەرەردەي اشى كەلەدى ەكەن. ءبىر كۇندە كورگەن جاڭالىعىم مەن ءارتۇرلى اسەردەن قاتتى شارشاپپىن.

 اۋىل مەن ستانتسيا اراسى ءتورت شاقىرىمداي ەدى. مەنى شارشاتقان جولدان بۇرىن جولاي كورگەن قىزىقتارىم سياقتى. اكەم ءبىزدى اكەپ سالدى دا، قايتىپ كەتتى. اجەم بولسا بىردەن ءوز تىرلىگىن قامداستىرا باستادى. مەنى توسەككە جاتقىزعان سوڭ، ءوزى ءۇن مەن قۇمشەكەردى ارالاستىرىپ جەنت جاساي باستادى. اجەمنىڭ قيمىلىنا كوز سالىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاڭەرتەڭ اكەم كەلىپتى. كوزىمدى اشسام ۇيدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ ءجۇزى قۋارىپ وتىر ەكەن. ۇرەيلەنىپ سىبىرلاسادى.   ەش نارسەدەن بەيحابار جاتقان مەن «نە بولدى؟ » دەپ ۇشىپ تۇرىپپىن.. . الايدا اجەم باسىمنان سيپادى دا: «ۇيىقتاي بەر، قۇلىنىم» دەپ سىبىرلادى. ءۇي- ءىشى دىمقىل تارتىپ كۇڭگىرتتەنەدى. توبەدەن تامشى اعىپ تۇر. تۇندە نوسەر جاۋىن جاۋعان ەدى. - جوق، aعa,- دەدى از ۇنسىزدىكتەن كەيىن اكەم، - جينالىڭىز، اۋىلعا قايتامىز. تاۋەكەل دەيتىن تۇك تە قالعان جوق. كوك پىسكەنشە، امالداپ كۇن كورەرمىز. - مەن ءوزىم قالا بەرەيىنشى، - دەيدى كوكەم. اكەم اشۋلانا ءتىل قاتتى. - ساعان سەنگەن تاۋەكەلىڭ بار بولسىن! تەز ارادا جينالىپ تا ۇلگەردىك. تورتەۋمىز تىسقا شىقتىق. كورشى ءۇيدىڭ الدىندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرت توپتالىپ تۇر. ءبىز جىلدامداتىپ وتە شىقتىق. جولاي اجەمنەن ۇققانىم: «كورشى ۇيدە ءبىر جاپىراق نان ءۇشىن ادامدى تاماقتاپ ءولتىرىپ كەتىپتى» . ەندى كوكەم ۇيدە بادىرايىپ وتىرا المايتىن بولدى. جاياۋلاتىپ قاراتاۋ جاقتاعى اپكەلەرىنە تارتىپ كەتەدى. مىنەر كولىك جوق. الايدا ول جاقتان كوكەم قۇر قول، سالبىراپ قايتىپ كەپ تۇرعانى. اۋىلىمىزدىڭ ەكىنشى قاپتالىنان تاشكەنت - پىشپەك (فرۋنزە) تاس جولى ءوتۋشى ەدى. ءبىز ونى «قارا جول» دەپ اتايتىنبىز. مىڭبۇلاقتىڭ ءبىر كوزى - كولباستاۋدا پوچتا ستانتسياسى بولاتىن. كوكەم سوندا بارىپ ات ايداۋشى بولىپ ورنالاستى. اجەم كوكەممەن بىرگە سول «بەكەتكە» كەتتى. ۇيدە قالعاندارىمىز اق شالاپ پەن بىلامىقتى قاناعات تۇتىپ وتىرا بەردىك. ءبىر كۇنى اكەم جولاۋشىلاپ بارىپ كوگەرىپ كەتكەن ەكى قاپ بيداي اكەلدى. سول بيدايدى قايناعان سۋمەن جۋىپ، كەپتىرىپ، شەتىنەن قۋىرىپ جەپ قاۋجالاقتاپ قالدىق.

 ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ كۇن جىلىنىپ، جەر كەبە باستادى. اكەم ارى- بەرى شاپقىلاپ ءجۇرىپ ولمەس اۋقات تاۋىپ ءجۇر. ءبىر كۇنى ول بىرنەشە قاداق قۇمشەكەر، جارتى پۇت ۇن جانە ءبىر ءتۇيىر شاي اكەلدى. مۇنى سوۆەتتىك ازىق- تۇلىك كوميتەتى كومەككە بەرىپتى. ءسۇت كوجە جاساپ، ازدان تويىنىپ قالدىم. كۇن كوزى ابدەن جىلىنعان سوڭ، اكەم مەنى ەرتىپ «بەكەتكە» اجەمە اكەلدى. اجەم قاتتى ساعىنعان ەكەن. ءبىزدى كورگەندە كوزىنە جاس الىپ بوساپ كەتتى. ءبارىمىز دە جۇزدەسىپ جادىراپ وتىرمىز. اكەلگەن شاي- قانتىمىزدى، ۇن مەن جارمامىزدى بەردىك. كوكەم جولعا شىعىپ كەتىپتى. بارلىق ات ايداۋشىلار ۇزىن سارايعا ۇقساس جاتاقتا تۇرادى ەكەن. جاعدايلارى ءماز ەمەس. ءبىز كوكەمنىڭ كەلۋىن كۇتتىك. كوكەمنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. مەنى ايمالاپ ءسۇيىپ، اسپانعا كوتەرىپ، اپكەلەرىمنىڭ حال- جايىن سۇراپ جاتىر. ءبىراز شۇيىركەلەسىپ وتىرعان سوڭ، اكەم مەن كوكەم ستانتسيا باستىعىنا كەتتى. ءبىرجولا ەسەپ ايىرىسىپ، جۇمىستان بوساپ قايتىپ كەلدى. كوپ ايالداماي تورتەۋمىز اۋىلعا قۋانىپ قايتىپ ەدىك. اجەم ات ايداۋشىلاردىڭ ايەلدەرىمەن، بالا- شاعالارىمەن كوڭىلدى قوشتاستى. - قۇدايعا شۇكىر، نەمەرەم كەلىپ ەرتىپ بارادى. ءتاڭىرىم بۇل قۋانىشقا دا جەتكىزدى. سەندەر دە جاقسىلىققا جەتىڭدەر، - دەدى اجەم جولعا شىعار الدىندا. جولاي اجەمنىڭ دوسى - يمانقۇلدىڭ ۇيىنە ايالدادىق. ايەلى ءبىزدى ايرانمەن سۋسىنداتىپ، بارىن الدىمىزعا توستى. جولعا شىعاردا يمانقۇل بۇزاۋلى كەر سيىردى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتتى. اكەم اقشاسىن تولەپ، كوكەمە جەتەلەتتى. يمانقۇل بىزگە ءبىر پۇت تارى سىيلاپ، قوشەمەتپەن شىعارىپ سالىپ ەدى. اۋىلعا كەلگەن سوڭ اق كوبەيىپ، اۋزىمىز قويۋ ايرانعا تيە باستادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ماي ايى دا تۋعان ەدى. كوكەم ءتورت كۇن بويى جەر اۋدارىپ، وعان تارى سەپتى. اپكەلەرىم دالادان الدەبىر شوپتەردى تەرىپ اكەلەتىن. قانداي ءشوپ ەكەنى ەسىمدە جوق. اجەم سول شوپتەردى سۇتكە قايناتىپ، كەيدە قۇر سۋعا سالىپ اس جاسايتىن. ءبىز سونى جەپ قاناعات ەتەمىز. بىردە سونداي كوك سورپانى ىشكەن سوڭ، ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ شەتىمىزدەن باۋداي ءتۇسىپ قۇلاعانىمىز بار. مەنىڭ جاعىم قارىسىپ، كوزىم تۇنىپ كەتتى. باسىم اينالىپ، لوقسي بەردىم. اجەمنىڭ زارە- قۇتى قالمادى. ءارقايسىسىمىزدىڭ باسىمىزدى ءبىر سۇيەپ زىر جۇگىرىپ ءجۇر. جالما- جان سيىردىڭ جەلىنىنە جابىسىپ، ءسۇت ساۋىپ اكەلدى. سول ءسۇتتى كەزەك- كەزەك ءبىزدىڭ ەرنىمىزگە توسادى. كەشكە كەلگەن اكەم مەن كوكەم ءبىزدىڭ قيراپ جاتقانىمىزدى كورگەندە كوزدەرى شاراسىنان شىعا جازدادى. ءبىز بەلگىسىز شوپتەن ۋلانىپ قالساق كەرەك. سودان باستاپ كوك سورپا جاساۋدى مۇلدە دوعاردىق.

اكەمنىڭ استىنا ات ءبىتىپ، اۋىل- ەلدى ارالاي باستادى. كوكەم ۇيدەن ۇزاعان جوق. ىرگەمىزگە بوتەن ءبىر باي ادامى قونىس تەپكەن ەكەن. كوكەم سوندا بارىپ قويلارىن قىرقىسىپ، قوزىلارىن وتاپ جالدانىپ ءجۇردى. كەيدە ستانتسياعا بارىپ جۇك ءتۇسىرىپ، تاپقانىنا ءبىر بولكە نان اكەلەتىن. اكەم ءتورت قوزىلى قوي اكەلىپ تاستادى دا، قايتىپ جول ءجۇرىپ كەتتى. ءبىر ايدان سوڭ ۇيگە وگەي شەشە الىپ كەلدى. وسىلايشا قاز تۇرىپ، قاڭباقشا قالتىراپ ءجۇرىپ، ەكىنشى جىلدى دا اياقتاپ ەدىك. كورشىلەرىمىزدىڭ كوبى كۇن كورىس قامىمەن جان- جاققا تاراپ كەتكەن. سولاردىڭ كەيبىرى ءۇشىنشى جىلى عانا باس قوستى. بۇل جىلى ەل مەملەكەتتەن تۇقىمدىق قور العان ەدى. پاتشا قۇلاپتى، «قىزىلدار» مەن «اقتار» ايقاسىپ جاتىر دەگەندى سول كەزدە ەستىدىك. ۇلكەندەر «كۇنىمىز تۋدى، كەدەيلەردىڭ تاڭى اتتى» دەسىپ ءجۇردى. «ەندى پاتشانىڭ شابارماندارى حالىقتى قالاي الدايدى. ەل مەن ەلدى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرگەن زاڭ شىعىپتى» دەسكەن جۇرتتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. «قارا ءتىزىم» جاسالىپ، بايلار سوعان تىركەلدى. التى اي سايىن سايلاۋ جۇرەتىن بولدى. ستارشىندار دامىلسىز اۋىسا بەردى. «قوسشى» وداعىنىڭ باستىعى سايلاناتىن بولدى. جاڭا زامان، جاڭا زاڭ، جاڭا تىرلىك جايلى، ۇلى توڭكەرىستىڭ كوسەمى لەنين جايلى ەل ءجيى ايتاتىندى شىعاردى. سوۆدەپتىڭ توتەنشە وكىلدەرى كەلە باستادى. باسشىلار كەدەيدەن سايلاندى. ءاربىر ون ۇيدەن ءبىر بەلسەندى سايلاناتىن ەدى. سول بەلسەندىلەردىڭ ىشىندە كوكەم دە ءجۇردى. ونى تالاي رەت اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلىنە دە سايلادى. جاڭاشا جەر ءبولىس ورنادى. بۇرىن كەدەيدىڭ جەرىن يەمدەنىپ شالقىپ وتىرعان بايلار جەرىنەن ايرىلدى. جەر كىم باپتاسا، سونىكى بولدى. جۇرت يىعى كوتەرىلىپ، جاڭا ومىرگە جۇمىلا قۇلاش ۇردى. باس- اياعى بەس جىلدىڭ ىشىندە ءبارى تويىنىپ، قاباعى جادىراپ، قايعىسى ازايىپ ەدى. اكەم مەنى ارابشا، ورىسشا وقۋعا ۇيرەتە باستادى. ەسەپتى دە ۇيرەتىپ ءجۇردى. ءارتۇرلى تىرلىككە ارالاستىرىپ، بۇعانامدى قاتايتا باستاعانىن سوندا سەزدىم. ات سۋارىپ، اقىرعا جەم سالۋ، وگىزگە ءمىنىپ تاس باستىرۋ سياقتى جۇمىستار ەندى مەنىڭ دە قولىمنان كەلە باستادى.

 * * *

ءبىزدىڭ وتەۋلى تۇقىمىنان باباس دەيتىن كىسى وتكەن. باباستىڭ قاباش اتتى ءىنىسى بولىپتى. قاباش جەكجات- جۇرات، تامىر- تانىستاردى ارالاعىش ەكەن. ءبىر اتتانسا، ۇيىنە ايلاپ ورالمايتىن ادەتى بولسا كەرەك. ۇيگە كەلۋىن كەلگەنمەن، بايىز تاۋىپ وتىرا المايتىن كورىنەدى. ەرتەرەك ەل قىدىرۋعا شىققانشا اسىعىپ جۇرەدى ەكەن. وسىنداي كەزەكتى ءبىر ساپار الدىندا اتىن ەرتتەپ جاتقان ىنىسىنە باباس ءتىل قاتىپتى: - ەي، سەن قايدا تاعى دا.. ء.ىنىسى دە وجارلاۋ بولسا كەرەك. اعاسىن قاعىتا سويلەپتى: - سەندەر سياقتى قاشانعى ۇيكۇشىك بولىپ وتىرايىن. وشاق ءتۇبىن اڭدۋدى ساعان- اق بۇيىرتسىن. مەنىڭ قاتىنىم جوق، بالام جوق. سالت باستى، ساباۋ قامشىلى، ارقام كەڭ ادام ەمەسپىن بە. سەن- اق قاتىنىڭدى قۇشاقتاپ جاتا بەرگىن. - قاباجان- اۋ، قولىمىزدى مال قىسقارتىپ وتىر عوي. ايتپەسە وتاۋ تىگىپ بەرىپ، كەلىنىمنىڭ قولىنان ءدام تاتىپ وتىرماس پا ەدىم. اعاسىنىڭ مىنا مايموڭكە سوزىنە قاباش تاعى دا قياس جاۋاپ بەرىپتى: - قولىڭ ۇزارعانشا، جولىم اشىق شىعار. مەنىڭ قايدا جۇرگەنىمدى قاداعالاپ قايتەسىڭ، - دەپ اتتانىپ كەتىپتى.. . سودان قاباشتان حابار بولماي ءۇش ايدىڭ ءجۇزى ءوتىپتى. باباس قوبالجىپ، ءۇي- ءىشى ۇرپيىسە باستاعان ەكەن. وسىنداي ءبىر كۇپتى كۇنى تۇلكىباستاعى تەمىر رۋىنىڭ ادامدارى قاباشتىڭ قولىن بايلاپ اۋىلعا الىپ كەلىپتى. قاشان دا داۋشىنىڭ داۋسى وكتەم شىعاتىن ادەتى ەمەس پە. قاباش بولسا، قاباعى ءتۇسىپ، ەلگە قاراي الماي جەر شۇقىلاپ تۇر. ونى بايلاپ اكەلگەن جىگىتتەر ەل ادامدارىنا قامشى ۇيىرگەندەي قارا بۇلتتى توندىرە سويلەيدى. - مىنەكي، مىناۋ سۇماياق، سۋىققول تۋىسقاندارىڭدى شىمكەنت بازارىنان ۇستاپ اكەلدىك. اۋىلىمىزدان ات ۇرلاپ اكەپ ساتقالى تۇرعان جەرىنەن تۇتىلدى بۇل بەتسىز.. . باباس قاتتى ابىرجىپ قالبالاقتاي بەرسە كەرەك. «ەل اراسىنا جىك تۇسپەسىن، الا ءجىپ اتتاعان الاياق اتانبايىق» دەگەن نامىس ءىشى- باۋىرىن جەگىدەي جەگەن جايى بار كورىنەدى. - اينالايىندار- اي، امالىم قانشا! قاتار جاتقان ەل ەدىك. الىس- بەرىس، بارىس- كەلىسىمىز جاراسقان اۋىل ەدىك قوي. اتتان ءتۇسىپ، اياق سۋىتىڭدارشى تىم بولماسا. ءدام ۇستىندە، داستارقان باسىندا وتىرىپ كەلىسىمگە كەلەلىك. ايىپ بىزدەن، اعايىن، اۋىرتپالىقتارىڭتسى كوتەرۋگە ءازىرمىن، - دەپ باباس قول قۋسىرىپ، تىزە بۇگىپتى. جوق ىزدەپ، ۇرىسىن ۇستاعان اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ات ۇستىندە شاتقاياقتاپ، شامالارى كەلگەنشە شىرەنسە كەرەك. باباس ونان سايىن شىجگوبەكتەنىپ جالىنادى. - تىلەگىمىزدى قابىل ەتىڭدەر. جەرگە قاراتىپ كەتە كورمەڭدەر، اينالايىندار. ايىپتىنىڭ ءجۇزى تومەن عوي، اۋىل ادامدارى تەمىر ەلىنەن كەلگەن جىگىتتەردى جۇگىرىپ ءجۇرىپ كۇتىپتى. اياعىنىڭ ۇشىمەن كىرىپ، قاڭباقشا قالقىپ، دامىل الماي داستارقان تاسىپتى. ءبارى دە مال يەسى قۋعىنشىلار مەن داۋ يەسى - بيلەردىڭ الدىنا شالا جۇگىنىپ قىزمەت كورسەتىپتى. مەيلىنشە ەگىل- تەگىل شاشىلادى.

 قۋعىنشىلاردى المەمبەت ءبيدىڭ بالاسى باسقارىپ كەلگەن ەكەن.   «ولار دا ءبىرقاۋىم ەل عوي. ءجون- جوباسىن بىلەتىن كىسىلەرى بار شىعار. مىنا جىگىتتى اۋىلىنا الىپ بارىڭدار. ءبىر جىلقىنىڭ داۋىن وزدەرىڭ- اق شەشەرسىڭدەر» دەپ كىشى بالاسى مەن ءۇش جىگىتتى جۇمساسا كەرەك. ءبيدىڭ ءوزى كەلسە، سالماعى اۋىر تۇسەتىنىنە تۇسىنگەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ بيلەرى لايىقتى ءجون- جوبا تابا الماي، قينالىپ وتىرعاندا. باباستىڭ ءوزى رەتىن تاپقان كورىنەدى: - مەنىڭ التى قارام بار. ەندى تاعى دا التى قارا كەرەك. - بۇنىڭ قاي ساسقانىڭ؟ التى قارا ىزدەگەنىڭ نە؟ - دەپ بيلەردىڭ بىرەۋى سوزگە ارالاسىپتى. - ە- ە، اقساقالدار- اي، ايتەۋىر كوڭىلدەن شىعىپ، كوپكە تۇرتكى بولماساق دەگەنىم عوي. توعىز قارا ايىپقا دەڭىزدەر، ال قالعان ءۇش قارا سىزدەردىڭ ءادىل قازىلىقتارىڭىزعا تولەنەدى. مۇنى ەستىگەن بيلەر تاپقىر شەشىمگە ءتانتى بولعان ەكەن. - دۇرىس ايتاسىڭ باباس. المەمبەت ءبيدىڭ كەلگەنىنەن كەلمەگەنى بىزگە اۋىر ءتيىپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ ايتقان ءسوزىڭ عوي بۇل.. . - دەپ كۇرسىنەدى بي. - ال وندا نە وتىرىس بار، الگى جەتپەي جاتقان مالىڭنىڭ بىرەۋىن مەم بەرەيىن. - ويباي، بيەكە! جاسىڭىزعا قۇلدىق، - دەپ باباس قول قۋسىرىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرادى. - سابىر ەت، باباس. ءالى ءسوزىمدى اياقتاعان جوقپىن، - دەپ بي قولىن سەرمەپ، مەنىڭ بابام يماشقا قاراپتى. - ال، يماش ءاجىبالاسى نە بەرمەك. - ءبىز دە ءبىر جىلقى بەرەمىز عوي، بيەكە. - اقاباي- اۋ، يماشتان سەنىڭ جولىڭ ۇلكەن ەمەس پە. سەنىڭ لەبىزىڭ قالاي ەكەن، - دەيدى بي ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ۇلكەنىنە. - ءبىز دە قاتاردان قالماسپىز، بيەكە. بي از ۇنسىزدىكتەن سوڭ، باسەڭ ۇنمەن توڭىرەگىندەگى بيلەرگە ءتىل قاتىپتى. - ءيا، ەندى مىنە توعىز قارا بولدى.. . - دەپ جەر شۇقىلاپ وتىرادى. - جەتەر وسى دا.. . وزگە ەر ءبىر جولعا تىلەگىمدى اياقسىز قالدىرماس دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىن. وسى جولى ەكى تىزگىن مەن شىلبىردى ماعان بەرىڭدەر، كەيىننەن كورە جاتارمىز. وزگە بيلەر ادىلدىككە جۇگىنىپ، الگى ءۋاجدىڭ الدىن كەسپەپتى. - سىزدىكى ءجون، سىزدىكى ءجون، - دەپ ءبارى دە قۇپ الادى. وسىلايشا باباستىڭ ەسەبىنشە جەتپەي جاتقان ءۇش قارانىڭ دا ورنى تولىپتى. ايىپ تولەنىپ، داۋشىلار اۋىلدارىنا اتتانادى. بارىن بەرىپ قارا جەرگە قاراپ قالعان باباستىڭ ءۇيى، ەسكى قونىستان كوتەرىلە الماي وتىرىپ قالعان ەكەن. ەل ماڭىنان وتكەندەر «قاراقشىلار قونىسى» ، «ۇرىنىڭ ۇياسى» ، «الاياقتار اۋىلى» دەپ وتەتىن بولسا كەرەك. قارا تاڭبا اركىمنىڭ بەتىنە شىركەۋ بولىپ، جۇزدەرى تومەن جۇرەدى. تىپتەن باس قوسىلا قالعان جەردە الگى ايعاقتى ات بادىرايىپ شىعا كەلەدى ەكەن.

 بىردە سەيسەنبى بازارىنا بارعان ءبىزدىڭ بازارشىلاردى بىرەۋلەر مۇقاتىپتى: - ە- ە، سەندەر ۇرى اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى ەكەنسىڭدەر عوي. بۇل سوزگە جاۋاپ قاتا الماي. اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر، ىزدەرىنشە ات باسىن اۋىلعا بۇرعان ەكەن. بازارشىلاردىڭ الدىنان شىققان ەل، قۇرالاقان جىگىتتەردى كورىپ اڭتارىسىپ قالعان كورىنەدى. - نەمەنەگە تەسىلە قالدىڭدار. ەلگە قاراۋعا بەتىمىز كۇيىپ، «ۇرى» دەگەن اتاقتان قاشىپ كەپ تۇرمىز، - دەيدى بازارشىلار. مۇنى ەستىگەن باباس قايعىدان قاتتى كۇيىپ، قاھارعا مىنگەن ەكەن. قاباشتىڭ شاشىن ۇستارامەن قىرىپتى. سونان سوڭ قۇيقاسىن ماڭدايىنان جەلكەسىنە دەيىن، وڭ سامايدان سول سامايىنا دەيىن تىلەدى. باسىنا جارعاق تۇماق، ۇستىنە اينالدىرعان تون كيگىزەدى دە، قولىنا تاياق ۇستاتادى. - ەندى قايدا بارساڭ، وندا بار. سەندەي ارام اعايىننان ادال ارىم ارتىق، - دەپ تەرىس باتاسىن بەرىپ، اتا قونىستان الاستاپ شىعارعان ەكەن. ول زاماندا قارعىس اۋىرى «تەرىس باتا» ، جازانىڭ ۇلكەنى «قاسقا» ەتىپ ايگىلەپ، ەلدەن قۋىپ قاڭعىتىپ جىبەرۋ بولىپتى عوي. سول باباستىڭ كەنجە ۇلى ورمانقۇل مەنىڭ كوكەم مومىنقۇلمەن جاستى ەدى. ناعاشىمىز تەكەباي ءبيدىڭ كەنجەسى قۇلجاباي دا بۇلارمەن قۇرداس بولاتىن. ورمانقۇل قىرىقتان اسقانشا كەدەيلىك قولىن كەسىپ، ۇيلەنە الماعان. ال قۇلجابايدىڭ اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى ءولىپ، ونىڭ 8-9 جاستاعى ءسىڭلىسىنىڭ بوي جەتۋىن كۇتىپ، امالسىز جۇرگەن كەزى ەكەن.   ول كەزدە قوس بويداقتىڭ دا جاستارى وتىزدى يەكتەپ قالىپ ەدى. قىسقى شىلدە كەزىندە قۇتىرىنعان بوراننىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي قۇلجابايدىڭ اۋىلدا جاتىپ قالعانى بار. قۇلجاباي مىنەز جاعىنان اعاسى سەركەبايعا مۇلدەم تارتپاعان. ول سابىرلى، بيازى، ءوزىن- ءوزى قاي جەردە بولسا دا، قاي ورتادا بولسا دا ۇستاي بىلەتىن بايسالدى، ورتا بويلى، قارا تورى جىگىت ەدى. سونداعى بوز بورانعا قاراماي ول مومىشقۇلدى ەرتىپ الاتىن. - ءجۇر، مالتامعا بارىپ، قايتايىق، - دەپ قىمتانا كيىنىپ ۇيدەن شىعىپ ءجۇردى. ازدان سوڭ قاس- كىرپىگىنە دەيىن قار بولىپ قايتىپ كەلەدى. - ۋھ! استاپىراللا- اي، مۇنداي بوراندى كىم كورگەن، ۇيىتقىپ ۇلىپ، ۇيىرە بوراپ تۇر عوي تەگى. كوز قاراتار ءتۇرى جوق. تىنىس الدىرمايدى. جوتانىڭ جازى جاقسى بولعانمەن، قىسى تاپا قيامەت قايىمنىڭ ءوزى عوي، - دەپ كيىمدەرىن شەشىپ، قارىن سىلكىلەيتىن. مۇندايدا قىسقا كۇننىڭ ءوزى ىبىلجىپ تۇرىپ الاتىنى بار عوي. ءبارىمىز ۇيگە سىيماي، ەرمەك ىزدەيمىز. سودان كەشكى تاماقتان سوڭ ەرتەگى، جۇمباق، كۇلدىرگى اڭگىمەلەر ايتىپ، قۇلجاباي ءبىزدى ەلىكتىرىپ وتىرۋشى ەدى. وي، شىراعىم- اي، سەن بولماساڭ، اسىرەسە مىناداي قارلى كۇن، قاراڭعى تۇندە ءىشىمىز پىسىپ، جارىلىپ كەتەتىن ەكەنبىز عوي. تىپتەن سەنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىڭ مىنا بالالارعا راحات بولدى- اۋ، - دەپ اجەم قۇلجابايعا العىس ايتىپ وتىراتىن. ءبىر كەشتە ول «سۇرمەرگەندى» ايتىپ بەردى. ەكىنشى كەشتە «سۇرمەرگەندى» اسىقپاي قايتالادى. مومىنقۇل كوكەمە جازدىرىپ وتىردى.

 مەنىڭ ەكى قۇلاعىم سولاردا بولاتىن. ءۇشىنشى ەستىگەندە مەن وزىنە ايتىپ بەرگەنىمدە: - وۋ، باۋىرجان- اۋ، ءوزىڭ قۇيما قۇلاق ەكەنسىڭ عوي، شىراعىم، - دەپ قۇلجاباي ارقامنان قاقتى. - ە- ە، ناعاشىسىنا تارتقان عوي، - دەپ اجەم ماقتانىپ قالدى. ونىڭ ەرتەڭىنە اكەم اسپاپتارىن قۇرىپ، مومىنقۇل سۋ جىلىتىپ، بالشىق يلەدى. ودان اكەمنىڭ ايتۋىنشا قالىپتار قۇيدى. مەن ۇلكەن تابانشانىڭ ۇستىنە اعاشتان كۇركەشەلەپ وتىن جاعىپ، كورىك باسىپ وتىرمىن.   - Aل، aپa, كۇن قىسقارسىن، ءبارىمىز دە تىرلىك ىستەپ وتىرالىق، - دەيدى اكەم اجەمە. سويتەدى دە ءار جەردە شوقشيىپ زەرىگىپ وتىرعان قىزداردى نۇسقادى. - ءسىز مىنالاردى دا قاراپ وتىرعىزباڭىز، aپa. اجەم ورنىنان تۇرىپ، ۇلكەن الاشانى بولمەنىڭ ءبىر بوساعاسىنا جايادى. - سەن، بالام، اۋىزعى بولمەدەن ءبىر قاپ ءجۇن الىپ كەل، - دەپ قىزداردىڭ ۇلكەنى ءۇبياندى جۇمسايدى. ءوزى مۇيىشتەن ەكى ۇرشىقتى اكەلىپ، الاشانىڭ ءتور جاقتاعى بۇرىشىنا قويادى. ءۇبيان الىپ كەلگەن ءجۇندى الاشانىڭ ورتاسىنا ءۇيىپ، قىزدارعا ورىن كورسەتە باستايدى. ءوزى دە كورپەشەنىڭ ۇستىنە جايعاسادى. اجەم بارىنە تيەسىلى جۇمىسىن تاپسىرىپ جاتىر. - سەن، ءاليمان مەن قۇرمانكۇل، ەكەۋىڭ ءجۇن تۇتەسىڭدەر. اسىقپاي ۇلپىلدەتىپ جىبەكشە تۇتىڭدەر. ەكى قىز اجەمنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، ىسكە كىرىستى. ەندى اجەم ءۇبيانعا بۇرىلدى: - سەن مىنا ۇرشىقتىڭ بىرەۋىن قولىڭا ال. ەكەۋمىز ءجىپ يىرەلىك. جالتاقتاپ وتىرعان كەلىندەرىنە كوزى تۇسكەن اجەم، ولاردى دا قۇر قول قالدىرعان جوق. - ۇيلەرىڭدى سىپىرىپ، ىدىس- اياقتارىڭدى جۋىپ، كۇلدەرىڭدى شىعارىپ، قازان- وشاقتارىڭدى رەتتەپ، تاماق ءپىسىرۋدىڭ قامىنا كىرىسىڭدەر. سەندەرگە سول دا جەتەر. - اپكە! ماعان دا ءبىر نارسە جۇكتەسەڭىزشى.. . - سەن قوناقسىڭ عوي، قاراعىم! - قاشانعى قوناق بولىپ وتىرا بەرمەكپىن، اپكە. - ىڭىلداپ ولەڭىڭدى ايتىپ وتىرا بەرسەڭشى، قاراعىم، قۇلجاتاي، - دەگەندە ءبارىمىز كۇلىپ جىبەردىك. - توبا، سونداي دا تىرلىك بولادى ەكەن- اۋ، - دەپ قۇلجاباي دا كۇلىپ جاتىر. ءجۇن ءتۇتىلىپ، ۇرشىق يىرىلە باستادى. كورىك باسىلىپ، كومىر وتتانىپ، كۇمىس ەرىپ قالىپقا قۇيىلدى. قورىتىندىنىڭ بەتى قارايىپ قاتايا باستاعاندا، ونى قىسقاشپەن الىپ، تەمىر تەگەنەدەگى سۋعا تاستاپ جىبەرگەندە، سۋ باج ەتىپ شاشىراپ، بۋى بۇرقىرايدى. سۋىعان كۇمىسكە ءتوس ۇستىندە بالعا سوعىلادى. وسىلايشا ءارقايسىمىز ءوز تىرشىلىگىمىزبەن وتىرعاندا بايقاماپپىن. قايدان الىپ كەلگەنىن بىلمەيمىن، قۇلجاباي جۋاندىعى سۇق ساۋساقتاي، ۇزىندىعى ءتورت- بەس قارىستاي الشىبىقتى باكىسىمەن جونىپ وتىر ەكەن. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ۇيدە ء«وندىرىس تسەحتارىنىڭ» جۇمىستارى قىزا باستادى. بىرەۋمەن بىرەۋدىڭ ءىسى جوق. اركىم ءوز تىرلىگىن ۇدەلەپ وتىرعان. تۇسكى تاماققا قويۋ مايلى بىلامىق ىستەلگەن ەكەن. سول كەزدەردە ءبىزدىڭ اۋىلدا سۇيىق تاماقتى دا «ەكەۋارا» ، «ۇشەۋارا» تاباقتاسىپ ءبىر قاسىقپەن ىشەتىن ادەت بار ەدى. بىلامىقتىڭ ءتۇرى دە كوپ بولاتىن. ەڭ سۇيىعىن «اتالا» ، كۇبىگە اشىتسا - «اشىعان بىلامىق» ، ايران قاتسا - «اق بىلامىق» ، سۇتكە پىسىرسە ء«سۇت بىلامىق» ، تەك سۋعا پىسىرسە - «قارا بىلامىق» ، وعان قۇرت ەزىپ قاتسا - «قۇرت بىلامىق» ، ماي سالسا - «مايلى بىلامىق» دەۋشى ەدى. قۇلجاباي تاماق ۇستىندە بىلامىق تۋرالى تالاي كۇلدىرگى سوزدەر ايتىپ وتىردى.. .

 الىس جولدان ارىپ كەلگەن ەكى جولاۋشى ءبىر ۇيگە تۇستەنگەلى ات باسىن تىرەپتى. ءۇي يەسى شايدان كەيىن وزگە راۋەت بىلدىرمەي، تىمپيىپ وتىرا بەرسە كەرەك. قارنى تويىپ، قاباعى جادىراماسىن بىلگەن جولاۋشىنىڭ بىرەۋى تىسقا شىعىپ كەلگەن سوڭ، سەرىگىنە «اتتانالىق» دەپ تىقىر سالىپتى. - تۇر ەندى، اتتانالىق. وتىرا بەرگەنمەن وڭالا قويماسپىز، - دەپتى. سەرىگى ورنىنان قوزعالعىسى كەلمەي قيپاقتاي بەرگەن ەكەن. - ءاي، تۇرساڭشى ەندى.. . - دوسىم- اۋ، قالاي تۇرايىن. جاي- كۇيىم وزىڭە ايگىلى عوي، - دەپ مىناداي ولەڭ ايتقان ەكەن: ىشسەم تاماق بولمايدى شاي انتۇرعان، ءايت، ءشۇۋ دەسەم جۇرمەيدى تاي انتۇرعان ات بەر دەسەم بەرمەيدى باي انتۇرعان شاي شىركىندى شىعارعان باي انتۇرعان. شۋ دەگەندە سۋىرىلعان قۇلا مىقتى، سىنىعىڭدى بەكىتكەن سىنا مىقتى. قالاي عانا قۇر اۋىز اتتانايىن، تىم بولماسا قيمادى- اۋ بىلامىقتى. ءبىزدىڭ ەلدە جۇقپا دەيتىن تاماق بولادى. قامىردى جۇقالاپ جايىپ، ىستاعان قازان تۇبىنە كەپتەپ جاپسىرىپ پىسىرەدى. قامىر جابىسىپ كۇيمەس ءۇشىن قازان ءتۇبىن قۇيرىقپەن مايلاپ وتىرادى. جۇقا پىسكەن ناندى قاتىرما دەيدى. قاتىرمانى سۋعا نە سۇتكە سالىپ قايتا ءپىسىرىپ بىلبىراتادى دا، ۇستىنە سارى ماي سالىپ وراپ داستارقانعا قويادى. ءبىر ۇيگە قوناقتار ءتۇسىپتى. ءۇي يەسى ساراڭ باي ەكەن. اۋزىنان بەرەكەلى ءسوز شىقپاي، ايەلىنە قايتا- قايتا «قوناقتار جۇقپا ىستەڭدەر، جۇقپا ىستەڭدەر» ، - دەي بەرىپتى. پەيىلى تار ۇيدەن تاماق ءىشىپ جارىماسىن بىلگەن قوناقتاردىڭ ۇلكەنى مۇقاتا سويلەپتى. -بايەكە، سونشا«جۇقپا- جۇقپا» دەي بەردىڭىز. جۇقپايتىن بولسا، قۇداعيدى اۋرەلەپ قايتەسىز، - دەپ ورىندارىنان تۇرىپ شىعىپ كەتكەن ەكەن.. . وسى سياقتى اڭگىمەلەردى كوپ بىلەتىن قۇلجاباي ناعاشىم ءبىزدى كۇلكىگە قارىق قىلىپ وتىرۋشى ەدى. تۇسكى تاماقتان كەيىن قۇلجاباي شىبىقتارىن قايتادان جونۋعا كىرىستى. كەيبىرەۋىن ىستىكتەپ، ۇستىكتەپ جاتىر. جۋانداۋ شىبىقتىڭ ەكى ۇشىنان ۇستاپ ءيدى دە، العا سوزىپ قارادى. كەندىر جىپپەن ەكى باسىنان بايلاپ تارتتى. ۇشتالعان شىبىقتىڭ بىرەۋىن الىپ ءوزى جاساعان «ساداقپەن» كىرەر ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىن كوزدەپ اتتى. «وعى» نىساناعا ءدال ءتيدى. - مىنەكي، سۇرمەرگەن وسىلاي «اتقان» ، - دەدى. وتىرعاندار كۇلىسىپ، ءبىز سياقتى بالالار ءماز بولىپ جاتىرمىز. ارينە، ساداقتى ماعان بەردى. سودان باستاپ مەن اۋىلداعى ساداقشى «سۇرمەرگەن» اتاندىم.. . بوران سايابىرسي باستادى. ۇلكەندەر اۋا رايىن بولجالداپ: - ءاي، ەرتەڭ جوق، ارعىكۇنى قويىپ قالار، - دەسىپ وتىردى. ايتقانداي- اق بوران دا باسىلدى، كۇن دە اشىلدى. بۇعاۋدان بوسانعان دولى ارىستانشا قايراتتانىپ، مومىنقۇل مەن قۇلجاباي ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا دەيىن باسىپ قالعان ۇرتىك قارعا كۇرەك سالدى. كۇرەگەن جوق، تەكشەلەپ ويىپ لاقتىرىپ، ەسىك الدىنان سىرتقا جول اشتى. ساي- جىلعانىڭ قايدا ەكەنىن اڭعارا الماي اڭ- تاڭبىز. اينالانىڭ ءبارى كۇنگە شاعىلىسىپ كوز قاراتپايدى. اپپاق داستارقانداي تەپ- تەگىس، تىپ- تيپىل توڭىرەك شەتسىز- شەكسىز ۇلعايىپ كەتكەندەي. ءۇش- ءتورت كۇنىمىز قار باسقان ءۇيدى ارشىپ، سۋاتقا جول سالۋمەن ءوتتى. بۇلاق باسىنداعى بىتىراپ جاتقان اۋىلدىڭ ءتۇتىنىن كورگەنىمىز بولماسا، ءالى قارىم- قاتىناس جوق.

 * * *

1921 -جىل ەدى. ەل ەتەك- جەڭىن جيناپ تويىنا باستاعان كەز. جازدىڭ بەل ورتاسى بولاتىن. اۋىل قارا جول ۇستىندەگى جايلاۋدا. ۇلكەندەر قىستاۋ باسىندا پىشەن شاۋىپ، ەگىن سۋارىپ جۇرگەن. مالشىلار اقساي بوكتەرىندەگى جايلاۋدا قونىس تەپكەن. مەن قوزى باققان بالالارمەن بىرگە جۇرەمىن. شىلىك وينايمىز. وسىنداي ويىن قىزعان شاق ەدى. كەنەت قارا جولدىڭ بۇيرا شاڭىن باياۋ ءتۇتىپ تورقاسقا مىنگەن جولاۋشى كەلەدى ەكەن. بىزگە جاقىنداعاندا ات تىزگىنىن تەجەپ، ءتىل قاتتى. - ءاي، بالاقايلار، بەرى كەلىندەر!بىز توبىمىزبەن جۇگىرىپ باردىق. ءبىر بايقاعانىمىز - جولاۋشىنىڭ ات- تۇرمانى، كيىمى ەل ادامدارىنا قاراعاندا وزگەشەلەۋ ەكەن. شيراتقان قارا مۇرتتى، قىرىنعان كوك يەكتى، قارا كوز، اتجاقتى، قىر مۇرىن جىگىت بىزگە قاراپ جىميىپ تۇر. جاس شاماسى وتىزدى جاعالاپ قالعان سياقتى. ول كىلەم قورجىنىنا قول سالىپ ءبىر- ءبىر ۋىس ورىك ۇلەستىردى. سونان سوڭ قامشىسىن شوشايتا سىلتەپ، بىزگە ءتىل قاتتى. - انا اۋىل ۇسەن اۋلەتىنىڭ تۇراعى ما؟ - ءيا، - دەپ شۋ ەتە تۇستىك ءبىز. - داۋرەنباي ءتىرى مە؟ - ءيا، اتام ءالى ولگەن جوق، - دەدى مەنەن ەكى- ءۇش جاس كىشى مىرزاباي. ات ۇستىندەگى جىگىت ەزۋىن جيىپ كۇلىپ الدى. - سەن ءوزىڭ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ - مىرزابايمىن عوي. جىگىت تاعى دا مەيىرلەنە جىميدى. - اتاڭنىڭ كىمى بولاسىڭ؟ - اتام مەن اپامنىڭ بالاسىمىن عوي. ەگەر سەنبەسەڭىز، مىنا بالالاردان سۇراڭىز. جىگىت ەندى قارق- قارق كۇلدى. - نەگە سەنبەيىن، اينالايىن. سەندىم، قاراعىم، سەندىم. - بۇل - داۋرەنباي اتامنىڭ ۇلكەن ۇلى ورمانتاي كوكەمنىڭ بالاسى، - دەدىم مەن بىلگىرسىنىپ. - ال، سەن ءوزىڭ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ - مومىشتىڭ بالاسىمىن. - الگى مولدا مومىش پا؟ - ءيا، مولدا اتامنىڭ بالاسى، - دەپ مەنەن بۇرىن مىرزاباي جاۋاپ قاتتى. جولاۋشى بىزگە تاعى دا ءۇش- ءتورت ورىكتەن ۇلەستىرىپ بەردى دە، اۋىلعا قاراي تارتتى. ءبىز تانىمايتىن كىسىنىڭ بەرگەن بازارلىعىنا ءماز بولىپ قوزىمىزعا قاراي جۇگىردىك.. . اكەم ءبىر كۇمىس بىلەزىككە مايموڭكە شاۋىپ ناقىستاپ وتىر ەدى. سىرتتان داۋىس ەستىلدى. - مومىش! ۇيدەمىسىڭ؟ الدەكىمنىڭ قىرىلداقتاۋ ءۇنىن ەستىگەندە، اكەم ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، سىرتقا ۇمتىلدى. - اسسالاۋماعالەيكۇم. - ۋاعالەيكۇم سالام. - ۇيگە كىرىڭىز، داۋكە.. . الگى قالتىراق ءۇننىڭ قارت كىسىنىڭ داۋسى ەكەنىن ەندى ءبىلدىم. داۋرەنباي اقساقال تورگە جايعاسىپ، بۇكىل ومىراۋىن قاپتاعان، (جاس كەزىندە ول كىسىنى جەڭگەلەرى «قاباساقال» دەيدى ەكەن) اپپاق ساقالىن سيپادى.

 داۋرەنباي اتامنىڭ ادەتتەگىدەي وزگەشەلەۋ تولعانىپ وتىرعانىن سەزدى مە، اكەم مەنى سىرتقا جۇمسادى. - ءاي، سەن بارا بەر.. . - وتىرا بەرسىن. ەشقانداي وڭاشالايتىن اعات ءسوز جوق، - دەدى داۋرەنباي اتام. داۋرەنباي باباستىڭ ۇلكەن بالاسى ەكەن. ءوز بەتىمەن اۋىل قىدىرمايتىن، شاقىرماسا بارمايتىن ەرەكشە سىپايى كىسى دەسەتىن. سول كەزدە جەتپىستەن اسقان شاعى بولار، شاماسى. - ال، داۋكە، ەكى قۇلاعىم سىزدە، - دەدى اكەم ازدان سوڭ. - سەنەر- سەنبەسىمدى بىلمەي وتىرمىن، مومىش. - نەگە؟ نە بوپ قالدى، داۋكە؟ - ولگەن ءتىرىلدى دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ - دەپ ۇلكەن قوي كوزىمەن اكەمە تىك قارادى. - سەن دەسەڭىز، سەنەيىن، داۋكە، - دەپ اكەم جىميدى. - جۇمباقتاماي- اق ايتا بەرسەڭىزشى. - جۇمباق پا، جوق الدە شىنىمەن- اق اقيقات پا. سەنەر- سەنبەسىمدى بىلمەي وتىرمىن دەگەنىم سول عوي. - ءتاڭىرى- اي، ەندى نە بولسا دا ايتساڭىزشى، - دەپ اكەم تىقىرشىپ تاعى دا جىميدى. - ءجۇر ءبىزدىڭ ۇيگە. ەسىتەرىڭدى سوندا ەستيسىڭ، - دەپ داۋرەنباي ورنىنان تۇردى.. . 68 ولار كەتتى. مەن اڭ- تاڭ بولىپ ۇيدە قالدىم. اكەم ءتۇن ورتاسىندا ورالىپتى.. . مال ورگىزىپ بولعان سوڭ ءوزى تاعى دا داۋرەنبايدىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى دە، جۇمباق ءۇستى جۇمباكتى شەشە الماي مەن قالدىم. «كەشەگى جىگىت كىم ەكەن؟ » ، «داۋرەنباي اتام نەمەنەگە سەنەر- سەنبەسىن بىلمەي ءجۇر ەكەن؟ » ، «اكەم ول ۇيگە نەگە قايتادان كەتتى؟ » ، «ولگەن ءتىرىلدى دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ » ، «سەن دەسەڭىز، سەنەيىن.. .» - شىراعىم- اۋ، سەن ءالى ۇيدە ەكەنسىڭ عوي. وزگە بالالار ورىستە قوزىلارىنىڭ سوڭىندا ءجۇر، - دەگەن اجەمنىڭ داۋسىنان سەلك ەتە قالىپ، ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم. جالما- جان ۇيدەن جۇگىرە شىقتىم.. . ەكى كۇن ءوتتى. قوزى قايىرىپ جۇرگەنبىز. قوس سالت اتتى قارا جولمەن كۇنباتىستى بەتكە الىپ اتتانىپ بارادى ەكەن. بىرەۋى - بۇرناعى كۇنى بالالارعا ورىك ۇلەستىرگەن تورىق اسقا اتتى جىگىت، ەكىنشىسى - كوك دونەنگە ءمىنىپتى. بۇل - مىرزابايدىڭ اكەسى ورمانتاي. ءۇشىنشى كۇنى مىرزاباي دا قوزى قايىرىسۋعا شىقتى. ءبارىمىز جاڭالىق بىلۋگە قۇمارتىپ مىرزابايدى ورتاعا الدىق. الايدا جارىتىپ ەشتەمە ايتا العان جوق. - قايدان بىلەيىن. مەنى اتامنىڭ ۇيىنە جولاتپاي قويدى. ايتەۋىر وزدەرى كۇبىرلەسىپ سويلەسەدى. كوپ ادامنىڭ باسىن دا قوسپادى. مولدا اتام، اققۇل اتام، توقمىرزا اتامداردان بوتەن ەشكىم دە بولعان جوق. مىرزاباي ودان وزگە اۋىز تۇشىر اڭگىمە ايتا المادى.. . - مولدەكە، اناۋ كۇنى داۋرەنبايدىڭ ۇيىنە كەلگەن جىگىت كىم ەكەن؟ - دەپ سۇرادى اكەمنەن ءبىر تۋىسىمىز. - ورمانتاي ورالعان سوڭ، ءبىر- اق بىلەرسىڭدەر. ازىرشە سابىر ەتە تۇرىڭدار، -دەدى اكەم وعان.. . قارا جولدان قوس دوڭگەلەكتى ءۇش سارت اربا، ءبىر توپ اتتىلار كورىندى. اتتى توپتان ءۇش جىگىت سۋىرىلا شىعىپ، اۋىلعا قاراي قۇيىنداتا شاۋىپ كەلدى. - ءسۇيىنشى!  ءسۇيىنشى.

 داۋرەنباي اتام كوزى جاساۋراپ، قول- اياعى دىرىلدەپ، قىزىل تۇلكىنىڭ تەرىسىن الگى جىگىتتەرگە ۇسىندى. مەنىڭ اكەم جارتى ۋىس كۇمىس تەڭگە سالدى. وزگەلەر دە جامىراسىپ، جاقسى حابار اكەلگەن جىگىتتەردى سىيلاپ جاتقاندا، ەستىگەنىمىز قۋانىشتى جالعىز ءسوز ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى: - جاڭا تۋىسقاندار كەلدى. جاڭا تۋىسقاندار كەلدى، - دەپ ەلپىلدەي جۇگىرىسىپ ءجۇر.   اۋىل ادامدارى قارسى الۋعا شىقتى. ەكى جاق ءبىر- بىرىنە جاقىنداعاندا، ءبىر شوقشا ساقالدى شال اتىنان ىرعىپ ءتۇسىپ، ەلپەلەكتەي جۇگىرگەن كۇيى اۋىل ادامدارىن باستاپ كەلە جاتقان داۋرەنباي اتامنىڭ الدىنا: - ءارۋاق! ءارۋاق! - دەپ ەتپەتىنەن جىعىلدى. ۋ- شۋ، ىعى- جىعى. بۇرىن بەيتانىس كىسىلەر كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ، سىڭسىلاسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ وپىر- توپىر ارالاسىپ كەتتى.. . «ولگەن تىرىلەدى دەگەنگە سەنەيىن بە، مومىش؟ » «سەن دەسەڭىز سەنەمىن.. .» دەگەن جۇمباقتىڭ شەشىمى وسى ەكەن دەپ ەكى نۇكتە قويا تۇرايىق: سويتسەك، الدەقاشان ۇمىتىلعان قاباش ءتىرىلىپ ەلگە، ءوزى قارابەت بولىپ قۋىلعان اتاتەگى، ادال قونىسىنا قايتقان ەكەن. ونىڭ بالاسى الپىستان الدەقاشان اسقان باپىش دەگەن كىسى بولىپ شىقتى. داۋرەنباي اتامنىڭ الدىنا جىعىلعان سول كىسى ەكەن. قاباشتىڭ نەمەرەلەرى ىستىقۇل مەن ءابدىش ەكەن. ەلىن ىزدەپ كەلگەن جىگىت سول ىستىقۇل بولىپ شىقتى. ال شوبەرەلەرى ايناش، وسپان، ءامىر، ءاليالار دا كەلىپتى. باپىشتىڭ كەمپىرى مەن ەكى كەلىنى جانە بار. قاباش ءتىرىلىپ قايتتى دەگەننىڭ ءمانى وسى ەدى. قاباش ەلدەن جيىرما بەسىندە كەتكەن ەكەن. ال ونىڭ تۇڭعىش بالاسى باپىش اۋىلدى العاش رەت الپىستان اسقاندا كورىپ وتىر. ولار كەلگەن جىلى اكەم الپىستىڭ بەسىندە بولاتىن. داۋرەنباي اتام شاماسى جەتپىستىڭ بەسەۋىنەن اسقان كەزى بولسا كەرەك. سوندا داۋرەنباي اتام قاباشتى ون ءبىر- ون ەكى جاسىندا كورسە كەرەك. قاباش ەلدەن كەتكەن سوڭ، تاشكەنتكە جاقىن شىرشىق وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ ءبىر- اق توقتايدى. وسىندا ءبىر ورتا ديقانعا جالدانىپ جۇرەدى. كۇرىش، باۋ- باقشا، ماقتا ءوسىرۋدى ۇيرەنەدى. كىرپىش قۇيىپ، ءۇي تۇرعىزۋ، اياق- كيىم جاماۋ سياقتى ونەرلەردىڭ دە ءدامىن تاتادى. وسىلايشا ول قولىنان ءىس كەلەتىن يكەمدى جىگىتتەردىڭ ساناتىنا قوسىلىپتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ول ەكى جىلدان سوڭ جالدانعان ۇيدەگى كىشى كەنايمدى (جەڭگەي) .. . الىپ قاشىپ، ىزىنە سۋ قۇيىپ جوق بولىپتى.. . باپىش تەرمەز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى وزبەك اۋىلىندا تۋادى. باپىش جەتىگە كەلگەندە، سامارقاننىڭ سالقىن تاۋلارىنىڭ بوكتەرىنە قونىس اۋدارادى. - ءيا، بالام، ءبىز قۇلي دەگەن ەل بولامىز. اتامەكەنىمىز الاتاۋدىڭ اقساي- كوكساي دەگەن بوكتەرلەرىنىڭ باۋرايىندا ەدى. مىڭبۇلاق اتالاتىن جايساڭ جەر ەدى عوي. جازى سالقىن، قىسى قاتال كەلەدى.. . قۇليلاردىڭ ىشىندە ءبىز ۇسەن دەگەن تاراۋىنا جاتامىز. ۇسەم بولسا وتەۋلى، باتىربەك، ءاجى ۇرپاقتارىنا بولىنەدى. ءبىز بولساق وتەۋلىدەنبىز. مەنىڭ اعام باباس دەيتىن كىسى بولعان. مەنەن مۇشەل جاس ۇلكەن ەدى.. .

 مەن اعايىنىممەن ارازداسىپ جيىرما بەس جاسىمدا وسى جاققا اۋىپ كەتكەنمىن.. . سەندەر مەنىڭ بەتىمدى جاۋىپ، اسىمدى بەرگەننەن كەيىن، سول ەلدى تاۋىپ، ۇيىرلەرىڭە قوسىلۋ جاعىن ويلاڭدار، - دەپ قارت قاباش كوز جۇمعان ەكەن.. . -ول كەزدە مەنىڭ كىشكەنە بالا كەزىم. نەگە رەنجىسكەندەرىن اڭعارا الماپپىن. قايدان بىلەيىن، - دەيدى داۋرەنباي. - مەن وندا جارىق دۇنيەگە كەلمەپپىن دە.. . اعايىن اراسىندا بولا بەرەدى عوي، قاپەكە، ول جاعىن قازبالاي بەرىپ قايتەسىز.. . قۇدايعا شۇكىر، ۇيىرىڭىزگە بالا- شاعا، نەمەرەلەرىڭىزبەن توپتانا قوسىلىپ وتىرسىز، - دەپتى مەنىڭ اكەم. - ايتەۋىر ماعان ءبىر جۇمباق، - دەپتى باپىش تەرەڭ كۇرسىنىپ. جاڭا تۋىسقاندار ۇقىپتى ەڭبەكقور ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلعا تەز ءسىڭىسىپ كەتتى. ىستىقۇل اۋىلسوۆەت، اۋداندىق سوۆەتتەرگە قاتىسىپ، ەل ىشىندەگى بەلگىلى اكتيۆتەردىڭ قاتارىندا بولىپ ءجۇردى. ونىڭ وسپان دەيتىن ۇلى مەنىمەن تۇيدەي جاستى ەدى. بىرگە وستىك.   71 ابدەش تە ءوز قاتارىنان قالىپ كورگەن ەمەس.. . «جاڭا تۋىسقان» دەگەن جاناما ات ءبىر- ەكى جىلدا- اق ۇمىتىلىپ ەدى.

 * * *

 قاباشتىڭ باسىن «قاسقالاعان» باباستىڭ كەنجەسى ورمانقۇل ەدى. ول مومىنقۇل، قۇلجابايلارمەن قۇرداس ەكەنىن ايتتىق قوي. اتىن اتاعان سوڭ سول كىسىنىڭ دە قۇلاعىن ازداپ شۋلاتالىق. ورمانقۇل ورتا بويلى، ات جاقتاۋ، قالىڭ قارا قاستى، مۇنار كوز، قىر مۇرىن، قارا مۇرت، قاباساقال جىگىت ەدى؛ جالعىز اتى جازاتايىمدا مەرتىگىپ ءولىپ، ورمانقۇل ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تىلىمەن ايتقاندا پيازدا كەدەيلىك كەشكەنىنە ءتورت- بەس جىلداي بولعان. «اتسىزدىڭ اياعى تۇساۋلى» دەگەندەي، قۋ تومار كەدەيدىڭ ءوزى بولعاندىقتان، ول جيىن- تويدان قاشقاقتاپ، قىستاۋىنان ۇزاي قويمايتىن. تۇيىق تىرلىك كەشىپ، كوڭىل كوتەرەرى جالعىز دومبىراسى ەدى. جۇرت ارالاپ جۇعىمسىز بوپ تا كورگەن ەمەس.  ءبىزدىڭ ۇيدە كوپ جاتىپ زەرىككەن قۇلجاباي باسقا جەگجاتتارىن ارالاعان سوڭ قايتا ورالدى. - ادەيى ىمىرت جابىلعاندا كەلدى.. . مىنا ورمانقۇلدى بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ كورىگى قالا ما دەپ قارا جولدان قايرىلىپ وراعىتىپ جەتتىك، اپكە، - دەدى اجەمە كۇلىمسىرەي قاراپ. - جاقسى بوپتى، شىراعىم. كەلگەندەرىڭە قۋانىشتىمىز، - دەدى دە اپام ەندى ورمانقۇلعا ويىستى. - اپاڭ قالاي، جاقسى ما، قاراعىم؟ - شۇكىر، انەۋ كۇندەرى ازداپ تۇماۋراتىپ ەدى، ەندى ايىقتى. - مىنا قاقىراعان قىستا مەنىڭ دە وقتا- تەكتە تۇشكىرىپ- پىسقىرىپ قالاتىنىم بار. ونداي- ونداي بولا بەرەدى. اپاڭنىڭ اماندىعىنا شۇكىر، قاراعىم. قىسىلماي- قىمتىرىلماي جايباراقات جايعاسىپ وتىرعىن، شىراعىم. سونان سوڭ اپام وشاق باسىنداعى كەلىنىنە ءتىل قاتتى: - قازانعا ورمانقۇلدىڭ سىباعاسىن اتاپ سالىڭدار. تاماق الدىنداعى شايدى تەزدەتىڭدەر. اكەمنىڭ جاي سۇراسقانىنا ورمانقۇل: - ءيا، سولاي. شۇكىر، مولدەكە.. . ءلاپباي.. . ارينە.. . ابدەن ءسويتتى عوي.. . ءجۇدا بولماياق قويدى عوي.. . تىپتەن ايتپاڭىز، مولدەكە.. . ءسويتتى بىلەم، - دەپ قىسقا جاۋاپ قاتىپ وتىردى. شاي ۇستىندە قۇلجاباي جۇرگەن جەرلەرىنىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ وتىردى. ءبىراز اڭگىمە ارالاسقاننان كەيىن بىرنەشە شۋماق ولەڭنىڭ اياعىندا: ورمانقۇل، سەن قايداعى، مەن قايداعى، بىرەۋدىڭ مەن دە وزىڭدەي cap بويداعى. وسىنداي وقتا- ساندا جولىققاندا ولەڭ ايت سىرىڭدى اشىپ قاي- قايداعى، - دەپ كەزەك بۇردى. ورمانقۇل تومەن قارادى. - مەنىڭ ولەڭ ايتپايتىنىمدى بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ دومبىرا بولماسا.. . - ە- ە، وندا دومبىراڭدى قولىڭا العىن. ماعان دا سونىڭ كەرەك ەدى، - دەپ قۇلجاباي كۇلدى. - قىسىلما، قاراعىم. بۇندا بوتەن ەشكىم جوق قوي، - دەدى اجەم. «مەن اقىن ەمەسپىن - ءانشىمىن» ، - دەيدى بىرەۋ «مەن ءانشى ەمەسپىن - كۇيشىمىن» ، - دەيدى بىرەۋ. ورمانقۇل كۇيشى ەدى. ءبىر عاجابى، ول دومبىرا تارتقاندا دۇنيەنى ۇمىتىپ، تىلدەن قالاتىن  .

 دومبىرا كومەيىنەن قايداعى ءبىر زارلى مۇڭدى توگىپ وتىرادى. ال ەندى كۇي تارتقىسى كەلمەسە، دومبىرا اتاۋلىنى تاڭداپ: - جوق، بولمايدى ەكەن، - دەپ جاراتپايتىن. ورمانقۇل ايتەۋىر توماعا- تۇيىق جان ەدى. ىشىنەن كۇي قايتارىپ، ىشتەي تىنىپ، وزىمەن- ءوزى سىرلاساتىن ساياق جان ەدى. بۇل جولى دا ءۇن قاتپاي، دومبىراسىن باپتاي بەرەدى. تيەگىن تۇزەپ، قۇلاعىن بۇراپ ءۇنىن بابىنا كەلتىرگەننەن كەيىن باياۋلاتىپ تارتا باستادى. ول دومبىرانىڭ قۇلاعىنان باسقا ەشكىمگە قاراعان جوق. ءوز تارتقانىن ءوزى شىن زەيىنىمەن تىڭداپ وتىرعانداي، وزگە دومبىراشىلارداي وڭ ساۋساعىن سەرپي قاقپايدى، سول 73 ساۋساقتارىن ەربەڭدەتە جۇگىرتپەيدى.   ارقاسىنىڭ قۇرىسىن جازعانداي جۇلقىنىپ سىلكىنبەيدى. تۇنىق تەرەڭ وي تۇبىندە مامىرلاپ قالعىپ كەتكەندەي، ءبىر كۇيدى اياقتاعان سوڭ الدىنداعى شايىن ۇرتتاپ تىنىس الدى. وسى كەزدە قۇلجاباي جەلپىنە سويلەدى. - ءاي، مىناۋىڭ سارقىراپ اعىپ جاتقان اقساي سۋىنىڭ سارىنى ەمەس پە؟ - ءاي، مىناۋىڭ شاقپاقتىڭ كەيدە بايسال، كەيدە ىزعارلى جەلى شىعار؟ - ءاي، مىناۋىڭ كوكپاردىڭ قيقۋى مەن سايىس- تارتىس ءدۇبىرى عوي. - ءاي، مىناۋىڭ كەشەگى جۇماداعى ۇلەي- تۇلەي ۇيىتقىعان، ۇلىعان بورانعا ۇقسايدى، ەي. ورمانقۇل باسىن يزەپ ءۇنسىز قۇپتادى. - قاپ، ولەڭدى جازىپ الۋعا بولادى، ءاندى تىڭداپ ۇيرەنىپ الۋعا بولادى. كۇيدى جازىپ الۋعا بولمايدى ەكەن- اۋ، - دەدى سانىن سوعىپ قۇلجاباي. - ءانشىنىڭ داۋسى دومبىرانىڭ كومەيى ەمەس. ولەڭنىڭ جولى دومبىرانىڭ پەرنەسى ەمەس. كۇيدىڭ ءۇنى - دومبىرانىڭ ءتول مەنشىگى.. . ونى كۇيشىنىڭ جۇرەگى عانا ۇعا الادى، - دەدى ورمانقۇل. - سەنىكى راس، ورمانقۇل، - دەدى قۇلجاباي ويلانا وتىرىپ. قازاقتىڭ حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ نوتادان حابارى بولماعان عوي. ولاردىڭ كۇيلەرى دارىندى شاكىرتتەرى ارقىلى ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرعان. كۇيدى دە جازىپ الۋعا بولاتىنىن تاپ سول كەزدە ورمانقۇل مەن قۇلجاباي دا، اجەم مەن اكەم دە، مەن دە بىلمەپپىز عوي. ەندى ويلاپ وتىرسام، ورمانقۇل ءسوزسىز كومپوزيتور بولۋى كەرەك. ول نوتا تۇگىل حات تا تانىماعان. ول كەدەيلىكتىڭ زاردابىنان جالعىز ەدى، ساياق ەدى. قولى قىسقالىقتان قورىنىپ ونىڭ ۇستازى دا، ونىڭ ءىزىن قۋعان شاكىرتتەرى دە بولعان ەمەس. ونىڭ شىعارمالارى وزىمەن كەلىپ، وزىمەن بىرگە كەتتى عوي، اتتەڭ.. .

* * *

 قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە اكەم بىزگە ەرتەك ايتىپ بەرەتىن. ولەڭ ۇيرەتىپ، داۋىستاپ كىتاپ وقيتىن. شاعاتاي تىلىنەن وقيتىن بولۋ كەرەك، سويلەمدەرى «بولادۋر» ، «گەلادۋر» «بەرەدۋر» ، ء«ۇشبۋ» دەپ كەلەدى ەكەن. كەيبىر تۇسىنبەگەن سوزدەرىمىزدى اكەم ەجىكتەپ وتىرىپ ماعىناسىن ۇعىندىرادى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى ءبىزدىڭ ولكەمىزدە بۇرقىراپ تەز وتە شىقتى. قىم- قيعاش تارتىسپەن، تاپتىق كۇرەسپەن، رۋلىق ايتىسپەن، جىكشىلدىكپەن، توپ ۇيىمداستىرىپ تور جايۋمەن، جالا جاۋىپ، جارعا يتەرۋمەن شۇعىلدانعان بۇرىنعى بايلار جاسىرىن تۇزاق قۇرىپ جانتالاسىپ باقتى. ولار كەدەي تۋىستارىنىڭ تاساسىندا تۇرىپ الىپ جاڭا ومىرگە تاس اتقىلادى، ادال جانداردى اياقتان شالۋعا ۇمتىلدى. اۋىلداعى ۇستەمدىككە، بولىستىققا، ۋەزدەگى ىقپالعا يە بولۋعا قول سوزدى. ادەتتە مۇنداي قىم- قيعاش تالاس سايلاۋدىڭ الدىندا باستالۋشى ەدى. بايلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ. سونىڭ سويىلىن سوققاندار مۇنداي تارتىستاردى لەزدە ءوز پايداسىنا جاراتىپ، قاراپايىم ەڭبەككەر حالىقتىڭ نازارىن نەگىزگى نىسانادان اۋىتقىتىپ جىبەرۋگە تىرىستى.   بۇل سياقتى جىكشىلدىكتىڭ سالدارىنان اۋىل اراسىنىڭ بىرلىگى شىتىناي بەرگەن ەدى. ەلگە ۋاكىل كەلگىشتەپ الدى. ولار جاڭا ءتارتىپتىڭ، جاڭا نۇسقانىڭ ءمانىن، كەدەيلەردىڭ پراۆوسى جايلى جينالىستاردا ءتۇسىندىردى. مۇنداي ۋاكىلدەردىڭ كوپ كەلەتىنى سونشا، تىپتەن ەل ولاردىڭ اتى- ءجونىن دە ءبىلىپ ۇلگەرمەيتىن. سوندىقتان وزدەرىنشە ات قويىپ، ايدار تاعىپ الادى. ۋاكىلدىڭ ءتۇر- تۇرپاتىنا، ءجۇرىس- تۇرىسىنا، مىنەز- قۇلقىنا، اقىل- ويىنا قاراي ءارقايسىسى وزىنە لايىق اتقا يە بولادى. دۋدارباس، شاش قويعانىن - «شاشتى ۋاكىل» ، تاقىر يەك قىرما ساقالدىسىن - «كوك يەك ۋاكىل» ، شوشايما باس كيىم كيگەنىن - «مولدا تورعاي» تاعى ءبىرىن «جاۋ تۇماق ۋاكىل» دەپ اتايتىن. ەندى ءبىر ۋاكىل ءاربىر ءسوزىن «بويەۆوي پريكاز» دەپ ايتا بەرگەن سوڭ، ونى «بووبوي پركەز» دەپ اتاعانى ەسىمدە. تاعى ءبىر ۋاكىل استىنا ات مىنسە، قارا سورپا ەتىپ قامشىلايتىن دا جۇرەتىن. مۇنى كورگەن ەل ۋاكىلدى «ات سورى» دەپ اتاپ كەتتى. كەلگەن وكىلدىڭ ءمان- جايىنا، ءجون- جوباسىنا قاراي قويىلعان اتتار قانشاما ەدى: جەر ۋاكىلى، سۋ ۋاكىلى، سالىق ۋاكىلى، اعارتۋ ۋاكىلى، سايلاۋشى ۋاكىلى، ايداۋشى ۋاكىلى دەگەندەردىڭ ءبارى دە - ءبىزدىڭ اۋىلعا ات ءىزىن سالعاندار. ۋاكىلدەر نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تەز اۋىسۋشى ەدى. ەل مۇنى ءار ساققا جۇگىرتىپ ءجۇردى. مەنىڭ بالا قيالىم سونىڭ ءبارىن ەگجەي- تەگجەي بايىپتاي بەرمەيتىن. اكەم بۇل كەزدە الپىستى القىمداپ قالعان ەدى. سوندىقتان، اۋىلداعى قىزۋ ومىرگە بەلسەنە ارالاسا العان جوق. ونىڭ ەسەسىنە كوكەم ءۇي بەتىن كورمەيتىن بولدى. جينالىس اتاۋلىنىڭ بارىنە قاتىسىپ، سايلانباعان قىزمەتى قالمادى. سوندىقتان ەلۋلىكتىڭ، جۇزدىكتىڭ اراسىناندەلەگات بوپ سايلاندى، اۋىل سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى دا بولدى، «قوسشى» وداعىنىڭ باستىعى دا بولدى، ءبىر رەت بولىستىق «قوسشى» وداعى باستىعىنىڭ ورىنباسارىنا سايلانعانى دا بار. دەگەنمەن، قانشا تالپىنىپ، قانشا قۇلشىنعانىمەن، كوكەم «ايگىلى ادام» بولا المادى. سايلاۋ سايىن كوتەرىلۋدىڭ ورنىنا، قىزمەتىنەن زىرعىپ ءتۇسىپ جاتاتىن.

 بۇعان كىنالى ونىڭ قابىلەتىنىڭ ازدىعى ەمەس ەدى. كوكەم اۋىلداعى جىكشىلدەردىڭ جەمى بوپ قالا بەرەتىن. سەركەباي ناعاشىم كوكەمە كەزدەسكەن سايىن قىجعىرىپ، ء«وز ورنى ءۇشىن تالاسا الماعان ىنجىقسىڭ، ناعاشى باباڭ تەكەباي بيگە تارتپاي ءتۇپ سۇيەگىڭدى قورلاپ ءجۇرسىڭ. سونىڭ ءبارى قۇراننان بەزىپ، قۇلدىق ەتۋدى ۇمىتقانىڭنىڭ كەسىرى» ، - دەپ كەيىپ وتىراتىن. - ەل جاقسىلارى قارا تىزىمگە ىلىگىپ جۇرگەندە، التى اي قىزمەتكە اقىماق تورعاي دا شىدايدى، - دەپ كەلەمەجدەۋشى ەدى ناعاشىم. - مىنە، مەن جارىقتىق اكەم تەكەباي ءبيدىڭ ارۋاعىنا تاڭبا تۇسىرمەي ءالى كۇنگە دەيىن سەركەباي بي اتانىپ جۇرگەم جوق پا، - دەپ قامشىسىمەن جەر سابالايدى. - ال سەن كۇشىك بولساڭ ماس كىسىدەي ءار قىزمەتتەن ءبىر قۇلاۋمەن كەلەسىڭ. نامىستانىپ ولەتىن بولدىق قوي، تۇگە. كوكەم اقتالماق بوپ، جاڭا ءتارتىپ جايلى تۇسىندىرە باستايدى. وندايدا: - تاۋىققا جۇمىرتقاسى اقىل ۇيرەتەتىن بولعان با، - دەپ كەكەتەتىن سەركەباي ناعاشىم. - ەسەردىڭ ەستىگە ءجون ۇيرەتكەنى مە، شىنىمەن! - ناعاشى- اۋ، ءسىزدىڭ شالقىعان ءداۋىرىڭىز ءوتىپ بارادى عوي. ەندىگى ءومىر تالابى وزگەشەلەۋ. - سەن نە دەپ وتىرسىڭ، ەي ىنجىق، - دەپ سەركەباي كوكەمنىڭ كەۋدەسىنەن قامشىسىمەن نۇقيدى. - قالاي دەپ كوكيسىڭ، شىرىك؟ نە دەدىڭ سەن؟ ! - تۇك تە دەگەنىم جوق. جاي اۋزىمنان شىعىپ كەتتى، - دەپ مىڭگىرلەدى كوكەم.  ۇلكەننىڭ بەتىنەن العاندى ساعان كورسەتەرمىن مەن، - دەپ ناعاشىم بۇلقان- تالقان بولادى. - كىممەن باسەكەلەسەتىنىڭدى تاپقان ەكەنسىڭ. قوتىر بۇزاۋداي ارقانداپ قويۋعا ءالى شامام كەلەدى. كوكەم ارقاسىن قامشى وسىپ كەتپەسىن دەپ ءۇنسىز وتىرا بەرەتىن. وڭتايلى ءساتى كەلگەندە وسىناۋ ادۋىندى شالدان اۋلاق جۇرۋگە تىرىسىپ، سىرتقا زىپ بەرىپ شىعىپ كەتەدى. شال ونىڭ سوڭىنان ءبىراز ۇرسىپ، بۇرقىلداپ وتىرادى. - ياپىراۋ، زامان نە بوپ بارادى. الديلەگەن بالاڭ ادەپتەن اسىپ، ارپالىسا باستاسا، جاقسى ادام بولا ما دەپ ۇمىتتەنگەن ادامىڭ وزىڭمەن جاعالاسسا نە دەرسىڭ. اتتەڭ، مىنا تاسىراڭداعان جامان نەمە ءوز سۇيەگىم عوي. ايتپەسە اياق- قولىن كەرىپ تۇرىپ كوكپار ەتەر ەدىم.. . سونان سوڭ قاباعىن تۇنجىراتىپ، ساقالىنىڭ ۇشىن شايناپ ءبىراز ءۇنسىز وتىرادى دا، اجەمە تيىسەدى: - مۇنداي اۋمەسەر جيەندى نەسىنە تۋدىڭ، اپكە؟ و، نە دەگەنىڭ، قاراعىم، - دەپ اجەم ابىرجي قالاتىن. اللانىڭ بەرگەنى وسى بولسا، امالىم قانشا. - ءيا ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسە المايسىڭ. ايتپەسە عوي، ايتپەسە!.. مىناۋ وڭشەڭ شولاق بەلسەندىلەر- اق تيتىعىما ءتيىپ بولدى، - دەپ اشۋلانادى سەركەباي. - ەڭ اقىرى ءوز جيەنىڭ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي.. . ءسىزدىڭ ءداۋىرىڭىز وتكەن دەپ بىلجىرايدى. بۇل قارتايعاندا ەسىتەر ءسوزىم بە ەدى. - سەن ەندى، سەركەشجان، بالاعا كەشىرىمدى بولا عوي. بايقاماي ايتىپ قالعان شىعار، - دەپ اجەم باسەڭ ۇنمەن كۇبىرلەدى. - بايقاماي قالعان شىعار!.. قايداعى بايقاماي!.. ەح- ەح! -دەپ سەركەباي كەكەسىنمەن كۇلدى. -مەن وعان بايقاماعاندى كورسەتەرمىن. مەن ەسىرگەن بەلسەندىلەردى يتكە تاستايتىن سۇيەككە تالاستىرارمىن ءالى. اش قاسقىرداي ارسىلداتىپ قويارمىن دا. - و نە دەگەنىڭ، سەركەش! ءوز ادامدارىڭ ەمەس پە؟ - دەپ شوشىپ كەتتى اجەم. - ءاي، ەسەك! - دەپ ايقايلايدى سەركەباي. - ۇيگە كىر. كوكەم سوندا عانا قايتىپ ورالادى. - اياعىما جىعىلىپ كەشىرىم سۇرا! - دەپ بۇيىرادى شال. كوكەم نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇرىپ قالدى. - مومىنتاي- اۋ، ونىڭ نە، كەشىرىم سۇراي عوي، جاسى ۇلكەن ناعاشىڭ عوي، - دەپ اراعا اجەم تۇسەدى. كوكەم وجەتتىگىن قويىپ، تىزە بۇگەدى. سەركەباي ناعاشىم دا اشۋىن لاق ەتكىزىپ توگە سالىپ، كوكەمنىڭ تەنتەكتىگىن لەزدە كەشىرەتىن.. . ءبىزدىڭ ۇيدەگى تاپ تارتىسىنىڭ تاڭباسى وسىلاي ەسىمدە قالىپ قويىپتى. ال ەل اراسىنداعى تاپتىق كۇرەستى مەن جول- جونەكەي بايانداپ، ءوزىمنىڭ ومىرگە ارالاسقان ساتتەرىمە وراي ايتارمىن. اۋىلدىڭ قوعامدىق جاعدايى، ەل ءىشىنىڭ ورەسى قانداي بولعانىن ءوزىمنىڭ دە ءوسۋ ورەمە سايكەس اڭگىمەلەرمىن. ازىرشە اسىقپاي- اق قويالىق.

* * *

 «ايەلدەر تەڭدىگى» ، «قالىڭمال جويىلادى» ، «قىزدار سۇيگەن جىگىتىنە شىعادى» . ريەۆوليۋتسيا جىلدارىندا ايەل تەندىگى جونىندە العاش ەسىتكەن سوزدەرىم وسىنداي. بۇل ءسوز كوپ ادامدى ويلاندىرسا، كوپ ادامنىڭ كوڭىلىندە كۇدىك تە تۋدىردى. ايەلدەر نە دە بولسا ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانىن ىشتەي ۇققانداي ءۇنسىز قۋانىپ ەدى. الدەنەنى اسىعا كۇتىپ، تاعاتسىز تولعانىسقا تۇسكەن جايلارى بار سياقتى. اجەم عانا بۇل سوزگە قۇلاق اسا قويعان جوق. اتامزاماننان قالىپتاسقان، سۇيەككە ءسىڭىپ ءسىرى بولعان ادەت لەزدە سەڭدەي بۇزىلىپ جۇرە بەردى دەگەندى ءبىر ءتۇرلى ۇعىمىنا سىيدىرا المايتىن سياقتى.  بۇل ويىن بىزگە دە ءبىلدىرىپ قويادى. - قالىڭمال دەگەن اتا- بابامىزدىڭ سالىپ كەتكەن جولى عوي. قاشاننان قالىپتاسقان كادەمىز ەمەس پە. مەنىڭ شەشەمە دە قالىڭمال تولەگەن، ماعان دا قالىڭمال تولەدى. قىزدارىمنىڭ قالىڭمالىن الىپ قۇتتى ورنىنا قوندىرعانمىن، ۇلدارىما قالىڭمال تولەپ كەلىن تۇسىرگەم. ەندى نەمەرەلەرىم قالىڭمالسىز- اق جوندەرىن تابادى دەگەنى نەسى ەكەن؟ -ول وسىلايشا كۇڭكىلدەپ قويادى. -قالىڭمالسىز وزگە بوساعانى اتتاعان قىزدا قانداي قاسيەت بار دەيسىڭ؟ قۇنى جوق قىزدى كىم سىيلاماق؟ ونداي قىزدى بايلارى تەگىن الىپ، تەگىن قۋىپ جىبەرمەي مە؟ ءوز اياعىمەن كەلىپ، ءوز اياعىمەن كەتتى دەگەن ءسوز بولماي ما؟ قالىڭمال المادىم دەگەنشە - جاساۋ جاسالمايدى، توي وتپەيدى دەسەڭشى. ونىڭ نە قاسيەتى قالار دەيسىڭ، - دەپ ءوز- وزىنەن بۇرقىلدايدى. - جوق، ولاي بولا قويماس. مەن ءتىرى تۇرعاندا قالىڭسىز قىز بەرمەسپىن. مەنىڭ جولىممەن، مەنىڭ جونىممەن جۇرەسىڭدەر. ال مەن ولگەن سوڭ نە ىستەسەڭدەر دە ەرىكتەرىڭ. سالالى تاراشتاپ ورگەن سەگىز بۇرىمى يىعىنا توگىلگەن اپالارىم تۇككە تۇسىنبەي، اجەمە اڭتارىلا قارايتىن. اجەمنىڭ قاتۋلى ءجۇزى، تۇنەرگەن قاباعى، ءزىلدى داۋسى ولاردىڭ نازىك جانىن قالتىراتىپ، وزدەرىن ابىرجىتىپ تاستاۋشى ەدى. وسىناۋ ءسابي سەزىمنىڭ قايعىسىنا ماساتتانعانداي مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم دا، اجەمە ءتىل قاتتىم: - ال مەنى قالاي ۇيلەندىرمەكسىڭ؟ اجەم كۇلىپ الدى: - الدىمەن مىنا شۇيكەباستارعا قۇدا تۇسكەندەردەن قالىڭمال الايىن. قابىرعامىزعا شىر بايلاپ، الدەنىپ الايىقشى. سونان سوڭ ىزدەپ ءجۇرىپ سۇلۋ قالىڭدىق تاۋىپ بەرەم. قالىڭمالىن دا اياماي تولەپ، ءوزىڭدى دە اياقتاندىرامىن. سونان سوڭ ءۇي بولدى دەگەن وسى. ءوز وتاۋىڭ بار. تومپاڭداعان كەلىنىمدى جۇمساپ قويىپ، جىلى- جۇمساعىن جەپ، ىزەتىن كورىپ، كوسىلىپ وتىرمايمىن با، - دەپ مەيىرلەنە كۇلىپ ءسوزىن جالعاستىردى. - تەك ءتاڭىرىم سوعان جەتكىزسىن، سول قۋانىشتى كەزگە دەيىن ءتىرى جۇرسەم دەپ تىلەيمىن تاڭىرىمنەن. اجەم كۇرسىنىپ قويدى. قيالى الدەقايدا جەتەلەپ كەتكەندەي ءوز سەزىمىنە كەنەلىپ وتىرعان سياقتى.

 اپالارىم مەن جاققا الا كوزبەن قاراپ، جاۋىعىپ العانداي. ويتكەنى اجەم مەن ءۇشىن، مەنىڭ بولاشاق كەربەز كەلىنشەگىم ءۇشىن ولاردى قوساقتاپ كۇيەۋگە بەرەتىندەي كورىپ تۇر. مەن بولسام، ولاردى تابالاعان جانارمەن تالاپ تاستاعانداي ماڭعازدانىپ كيىز ۇيدەن شىقتىم دا، ويناۋ ءۇشىن ءاۋىت جاققا جۇگىرە جونەلدىم. كۇن اشىق ەدى. اسقار تاۋدىڭ الىپ بەينەلەرى ايناداي تازا سۋدىڭ تۇبىنەن كورىنىپ تۇر.  بالشىق يلەپ بالالىق ويىنعا بەرىلىپ كەتكەن ەكەم. كەنەت الدەبىرەۋ ءوزىم يلەگەن بالشىعىممەن ءوزىمدى توپەپ، ءۇستى- باسىما جاعىپ، باس- كوزگە قاراماي جۇمارلاپ، كەز كەلگەن جەرىمە سوققىلاپ ەسىمدى كەتىردى. نە بولعانىمدى بىلمەي شىڭعىرىپ جىبەرىپپىن. بايقاسام ءارى ەركە. ءارى وجەت، ءارى نامىسقوي، مەنەن ەكى- اق جاسى ۇلكەن ورتانشى اپام ءاليمان ەكەن. مەن دولدانىپ قۋا جونەلدىم. كەسەكپەن اتقىلاپ كەلەم. ءاليمان كويلەگىنىڭ ەتەگى دالباڭداپ بەزىپ بارادى. سول كۇيى ءۇي توبەسىنە شىعىپ، جيۋلى تۇرعان پىشەنگە جاسىرىندى. سوندا وتىرىپ مەنى مازاقتايدى. - ماسقارا- اي، الباستىداي ساۋىم- ساۋىم، كىر- قوجالاق قۇبىجىق ۇسقىنىن قاراي گور. كوزىنەن سوراسى اعىپ تۇر. تاعى سۇلۋ قىزعا ۇيلەنەم دەيدى- اۋ! سونان سوڭ پىشەن توبەسىندە جاتقان جارتى قىشتى ۇستاپ ءتۇستى. كەۋدەسىن مەنمەنسي تىك كوتەرىپ: - ەسى بولسا، بىردە- ءبىر سۇلۋ قىز ساعان تيە قويماس، - دەدى. - اجەمە ايتىپ سازايىڭدى تارتقىزارمىن. سەنى ءوزى اقساق، كوزى كور، ءتىسى كەتىك، مۇرنى پۇشىق، كەميەك، باسى تاز سۇمەلەك بىرەۋگە بەرگىزەرمىن، - دەپ دۇنيەدەگى ۇسقىنسىز نارسەنىڭ ءبارىن اسىعىپ- ۇسىگىپ ساناپ جاتىرمىن. شىداي الماعان اپام: - وندايىڭا بارا قويماسپىن. باسىڭا شايناپ جاق! - دەپ قولىنداعى كەسەگىن ماعان قاراي اتىپ جىبەردى. مەن بۇعىپ قالدىم دا شەگىنشەكتەي بەردىم. اپام ماعان تيگىزە الماعانىنا ىزالانىپ جۇدىرىقتى جاۋدىرىپ جىبەردى. قالاي قارسىلاسارىمدى دا بىلمەي جانتالاسىپ جاتىرمىن. بۇيىعى ايەل قاۋىمىمەن العاش رەت وسىلاي قاقتىعىسىپ ەدىم. تۇڭعىش رەت ورتانشى اپام ءوز وجدانىن قورعاۋ ءۇشىن مەن سياقتى «قالىڭمال يەسىمەن» اشىق ايقاسقا شىققانىن كورىپ ەدىم. اجەمنىڭ ايتقانى بولدى. مەنىڭ اپكەلەرىمنىڭ ءبارى اجە جولىمەن ۇزاتىلىپ، قالىڭمالعا ساتىلدى.

 * * *

 ءۇبيان جاستايىنان شەگىر رۋىنان جارىلقاپ بايدىڭ مامىت دەگەن بالاسىنا اتاستىرىلعان ەكەن. ولاردىڭ ەلى شاقپاق تاۋىنىڭ ەتەگىندە ەدى. جارىلقاپتىڭ ءبىزدىڭ نىعمەت اۋلەتىنە جاقىندىعى دا بار كورىنەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ وتىرعان ەكى ەل سۇيەك جاڭعىرتپاق بولىپ ءۇبيان مەن مامىتتى اتاستىرسا كەرەك.  جۇت كەزىندە جارىلقاپتار مال- مۇلىكتەن جۇرداي بولىپ، قاراتاياق كەدەيلەرگە تەڭەسكەن ەكەن. سودان كوپ ۇزاماي اكەسى مەن شەشەسى دۇنيە سالىپتى دا، مامىت پەن كىشى ءىنىسى نىعمەت بايدىڭ سايلاۋباي دەگەن ۇلكەن بالاسىنىڭ قولىنا كەلىپتى. مامىتتىڭ ءىنىسى مەنىمەن قۇرداس ەدى. نىعمەت ۇرپاعى ەكى انادان تاراعاندىقتان، باس قوسىپ، ەكى توپ بوپ اتالاتىن. بايبىشەنىڭ بالالارى «قارا كەمپىردىڭ ۇرپاعى» ، توقالدان تۋعاندار «اق كەمپىردىڭ نەمەسە انارگۇل كەمپىردىڭ بالالارى» دەپ ءبولىنۋشى ەدى. نىعمەت بىتكەندەر تۋمىسىنان ىسكەش، ساقاۋ ءتىلدى كەلەتىن. مامىت سولاردىڭ قولىندا جالشىلىق ەتتى دە. ءىنىسى بايدىڭ قوزىسىن باقتى. نىعمەتتەردى مەن ءبىزدىڭ جايلاۋعا كوشىپ كەلگەن جازدان باستاپ بىلەمىن. ەل باسىنا اۋىرتپالىق ءتۇسىپ، ارىپ- اشقان كەزدە نىعمەتتىكتەر اۋىلعا جولاماي، الشاق ءجۇرۋشى ەدى. ەندى ەڭسەمىز كوتەرىلە باستاعاندا، قايتادان ىرگەلەس بولا باستاپتى. بايدىڭ مالى ەگىنگە، شابىندىققا قىرعيداي ءتيىپ، بەرەكەمىزدى الا بەردى. ا ل ايدا باياعىداي باي تىزەسى باتىپ قالعان كەدەيلەر بۇل باسىنۋعا باس كوتەرە العان جوق. سىرتتاي جەك كورىپ، الىستان ايبات شەگۋمەن شەكتەلىپ ءجۇردى. اسىرەسە بايدىڭ شالىق مىنەز، ەسۋاستاۋ كەمپىرى انارگۇل شايپاۋ ەدى. ول ەتەك- جەڭى ەلبە- دەلبە بولىپ، ورىستەگى مال سوڭىنان قالمايتىن. بالالارىنان باستاپ كورىنگەن كىسىنىڭ ءبارىن قارعاپ- سىلەپ شاڭىتىپ بارا جاتقانى. ءوزىم ورتاسىندا جۇرمەسەم مالىمدى بىرەۋلەر تالاپ الادى دەپ تابانى جەرگە تيمەيتىن. كەش باتسا، ءتۇنى بويى كوز ىلمەي قيقۋلاپ قورانى اينالىپ ءجۇرىپ الادى. ءوز باسىم ول كىسىنىڭ جايلاسىپ وتىرعانىن كورمەپپىن. ءاردايىم جەلە جورىتىپ بارا جاتادى. اۋىل ادامدارى انارگۇلدەن اۋلاق جۇرۋگە تىرىسۋشى ەدى. ەگەر ابايسىزدا ۇشىراسىپ قالساڭ، ءبىر بالاعات ءسوز ەستىمەي قۇتىلمايسىڭ. ەلدى باسىنعانى سونشا، ول قورا- قورا قويلاردى ەگىندىكتىڭ ۇستىنەن ايداپ وتۋدەن دە تايىنبايتىن. بالالارى وعان قوي دەپ، توقتاۋ ايتىپ كورگەن ەمەس. وسىعان وراي وزدەرى دە شەتىنەن ساراڭ، قۇناماقور. قىرۋار ايران اشىپ، كۇبى- كۇبى قىمىز قىجىناپ كەتسە دە، نە وزدەرىنە قيماي، نە جۇرتقا قيماي وتىرا بەرەتىن. اۋىل ادامدارى بايدىڭ باسىنعان قىلىعىنا اشىق قارسى شىعا المايتىن. سوندىقتان الىستان جاماندىق شاقىرىپ، ىرىمشىل بايدىڭ كەۋدەسىنە ۇرەي ۇيالاتۋعا تىرىساتىن. «اي قيسايدى» ، «جۇلدىز ورنىنان اۋىتقىدى» ، «بۇلت كەرۋەنى ءبۇلىندى» ، - دەمەك ءبىر جاماندىق جاقىن دەيتىن ولار كەمپىرگە. سوندىقتان مالعا جۇت كەلە مە، الدە توپالاڭ تيە مە، ايتەۋىر ءبىر وپات بولاتىنى حاق دەگەندى ايتاتىن. كەمپىردىڭ سۋقانى قاشىپ، اركىمنەن امال سۇراپ، بالەدەن قۇتىلۋعا تىرىساتىن. - قۇداي- اي، سۇمدىعىڭدى ساقتاي گور. بۇعان نە امال تابامىن، - دەيتىن. سوندا وزگەلەر: - مۇنىڭ ءبارى ديقان اتانىڭ قارعىسىنا ۇشىراعاننان. ەگىندى تاپتاپ، ءشوپتى ءراسۋا ەتكەن مالعا اللا تاعالا جاپپاي جاماندىق اكەلەدى.

 بۇدان امان قۇتىلۋ ءۇشىن ەگىندى تاپتاعان قوي مەن سيىردىڭ ەكى ساۋىن ءسۇتىن ەلگە تاراتىپ بەرگەن ءجون. ءسويتىپ ساۋابىن الماسا، ەل قارعىسى اتادى، -دەپ شوشىتادى ەكەن. ساراڭ كەمپىر بۇعان كونسىن بە. سوندىقتان جۇرت وزگە ءبىر وقيعا ويلاپ تابۋعا كىرىسەتىن. ايتكەنمەن ەسى- دەرتى بايلىعىنان ايرىلىپ قالماۋعا اۋعان كەمپىر ەكى- ءۇش كۇن ەگىندىككە جولاماي، مالدى ويقاستاي قايىرىپ ءجۇرۋشى ەدى. سونان سوڭ باياعى تاز قالپىنا قايتا تۇسەدى. 82 اۋىلدىڭ جاماق دەگەن ادامى بار ەدى. قىلجاقپاس، جۇرتتى ازىلمەن جازالاۋعا جاقىن جۇرەتىن كىسى بولاتىن. جاس ەت اڭساپ، قالايدا تىسكە باسار تابۋ كەرەك دەپ ويلاپتى دا، ول ءبىر كۇنى قۋلىق ىستەپتى. اسقاباقتان بۇركەنشەك باس كيىم جاساپتى دا، كوزى كورەتىن، دەم الاتىن، ءتىلى شىعاتىن تەسىك ويىپتى. سونان سوڭ ەسكى توندى تەرىس اينالدىرىپ كيەدى دە، ءار جەرىنە سىلدىرماق قوڭىراۋ ىلەدى. ءسويتىپ وسىناۋ الباستىداي كەيپىمەن بەيىت اراسىنا بارىپ جاسىرىنىپ جاتادى. مەزگىل بەسىن كەزى بولسا كەرەك. انارگۇلدىڭ ۇلى داۋلەت تۇيە ءمىنىپ ديىرمەننەن كەلە جاتادى. داۋلەت بەيىت ماڭىنان وتە بەرگەندە، جاماق جالبىر تونىن سۇيرەتىپ، قوڭىراۋىن جاڭعىرتىپ، داۋسىن دارىلداتىپ شىققان ەكەن. داۋلەتتىڭ قورىققانى سونشا، ەس- ءتۇسسىز تۇيەدەن قۇلاپ ءتۇسىپتى. جاماق جانىنا كەلەدى دە، جاعاسىنان الىپ بىرنەشە pەت سىلكىلەيدى. داۋلەت ەسىن جيا باستاعاندا، كۇڭگىرلەك ۇنمەن زەكىپ سويلەيدى. - مەن دە تىلەۋلەرىڭدى تىلەپ، اۋلەتتەرىڭنىڭ اۋلەتتى بولۋىنا اق باتامدى ارناپ جۇرگەن ءارۋاقتارىڭنىڭ ءبىرى ەدىم. ءبىراق سەندەر بايىعان سايىن ءبىزدى ۇمىتىپ باراسىڭدار. ءارۋاققا اتايتىن جاندى قۇدايىلارىڭ كەمىدى، ءبىز اشىعۋدامىز. ءبۇيتىپ ساراڭدانا بەرسەڭدەر، سەندەردى ءارۋاق اتادى. ءبىز سەندەردى قارعايمىز - مالدارىڭدى اربايمىز، جاندارىڭدى جالمايمىز. توبەلەرىڭە قۇيىن ويناتىپ، شاڭىراقتارىڭدى جەرگە تۇسىرەمىز. اۋىزدارىڭدى اسقا جەتكىزبەي، كوزدەرىڭدى جاستان كەتكىزبەي قاڭعىرتىپ جىبەرەمىز. وسىدان ۇيىڭە بارعان سوڭ، اناۋ پىرىنەن بەزگەن اتا- اناڭ مەن اعايىندارىڭا ايت. ءارۋاققا اتاپ بەس مال قۇدايى بەرسىن. قۇران وقىتىپ، اۋىلدىڭ تايلى- تۇياعىنا دەيىن تەگىس شاقىرىپ ەتىن تاراتسىن. ايتپەسە اجالدارىڭ دا بىزدەن، ازاپتارىڭ دا بىزدەن.. . وسىنى ايتىپ جاماق زىپ بەرىپ كەتىپ قالادى دا، داۋلەت كۇن باتقاندا سۇيەگىن ارەڭ سۇيرەتىپ ۇيىنە كەلەدى. ءوڭى قۇپ- قۋ، قان- ءسولسىز قالجىراپ ءتۇر. ءتىسى- تىسىنە تيمەي قالشىلدايدى. جاعى قارىسقانداي جارىتىپ ءسوز دە ايتا الار ەمەس. اقىرى بەيىت اراسىنان ءارۋاققا كەزدەسكەنىن ارەڭ جەتكىزىپتى. جامان سوز جاتسىن با، اۋىلدىڭ وسەكشى ايەلدەرى ەستىگەندەرىنە ماي قۇيىپ مازداتىپ، ەلگە جايا بەرەدى. سودان قۇدايىعا مال سويىلىپ، تالاي كۇن ەل جيىلىپ ەت جەسىسەدى. ارينە، ورتالارىندا جاماق تا جۇرەدى.

 ءبىر كۇنى ول ماس بولىپ وتىرىپ ءوزىن- ءوزى اشكەرەلەپ الىپتى. كەيىن جاماقتىڭ اكە- شەشەسى دۇنيە سالعان سوڭ، بالالارى بايعا جاقپاي جالشى بولىپ ەدى. انارگۇلدىڭ سول بالالارعا كورسەتكەن ءبىر قورلىعى، اسىرەسە، ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى. جارىلقاسىن جالشى بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى بولاتىن. قوزى سوڭىندا تىرسەكتەرى سوعىلىپ، كەۋدەسىن ارەڭ سۇيرەتىپ ءجۇرۋشى ەدى. جارىتىپ تاماق ىشپەي، جايعاسىپ ۇيىقتاماي زار قاعىپ جۇرگەن بالا ءقايسىبىر وڭۋشى ەدى. ايتەۋىر سونى كورگەندە ايانىشتان جۇرەگىڭ سىزداپ كەتەتىن. مويىلداي قارا كوزى جايناپ تۇرادى. قاسىنا كەلسەڭ، ءيىسى كوك تاتىپ، ەرىندەرى جاپىراق تۇستەس جاسىلدانىپ جۇرەتىن. بىردە ويىن بالالارى انارگۇلدىڭ سۇمدىق قاتىگەزدىگىنە تاپ بولدىق. ول وزگە قوزىلاردان قالىپ قويعان ءبىر قوزىنى كوتەرىپ الىپ، جارىلقاسىندى قارعاپ- سىلەپ بارادى ەكەن. جارىلقاسىنعا جەتىسىمەن تاياقپەن ساباي باستادى. -قۋ جەتىمەك، كوزىڭە شەل ءبىتتى مە؟ وسى قوزىمەن ۇشىقتاپ جىبەرەيىن بە. ولىگى سۇراۋسىز سۇمەلەك؟ - دەپ باجىلدايدى. بايعۇس بالا قۇتىلماق بوپ تىرمانىپ جاتىر. ءبىراق انارگۇلجىبەرمەيدى. بالانىڭ تاقىر باسىنا تاياقپەن ۇرعان سايىن ءىسىپ شىعادى. وسىلايشا باس تەرىسى تۇگەلدەي بۋىلتىقتانىپ، جارىلقاسىن شىر- شىر ەتىپ جالبارىنادى. - اپاتاي! اينالايىن، اپاجان! اياڭىزشى! ءولدىم- اۋ، - دەيدى ءۇنى السىرەپ. ءبىراق قۇتىرىنىپ العان دولى كەمپىر بالانى تۇلاقشا سۇيرەتىپ ەسكى قۇدىققا الىپ كەلدى. - سەن جۇگەرمەكتى قۇدىق ىشىندەگى قۇرت- قۇمىرسقانىڭ جەمى ەتەيىن، - دەيدى انارگۇل شابالانىپ. جارىلقاسىننىڭ قورىققانى سونشا، تىپتەن ءۇنى ءوشىپ قالدى. كەمپىر قارشاداي بالانىڭ سيراعىنان ۇستادى دا، قۇدىق اۋزىنان تومەن سالبىراتىپ تۇر. ءبىز دە شىر كوبەلەك اينالىپ دارمەنسىز ءجۇرمىز. جارىلقاسىن قىر- قىر ەتىپ تىرمانىپ جان دارمەن دالباسامەن قۇدىقتىڭ قابىرعالارىنان تايانىش ىزدەيدى. تىرنالاي- تىرنالاي الاقانى مەن تىرناعىنان قان اعىپتى. كەمپىر سوندا دا راقىمى تۇسەر ەمەس. بىرەسە كوتەرىپ، بىرەسە قۇدىققا قايتا سۇڭگىتىپ بالانى ءالى سىلكىلەپ تۇر.  جارىلقاسىن بولسا ەندى قارمانۋعا دا شاماسى كەلمەي ەسىنەن تانا باستادى. بىلق- سىلق ەتىپ، وقتا- تەكتە قورقىراعان داۋىسى شىعادى. ءبىز شىداي الماي شۇرقىراپ جىلاي بەرىپپىز. كەمپىر ونىمىزدى ەلەگەن دە جوق. قيمىلسىز سالبىراپ قالعان بالانى كوتەرىپ الدى دا، جەرگە زىرك ەتكىزىپ تاستاي سالدى. ءوزى جەمتىككە تونگەن قۇزعىنداي تورۋىلداپ بالانىڭ قيمىلىن باعىپ وتىر. الدەن سوڭ بارىپ جارىلقاسىن ەسى كىرگەندە، كەمپىر ونى دەدەكتەتىپ اۋىلعا قاراي سۇيرەي جونەلدى. ءبىز جاسىمىزدى تىيا الماي سوڭدارىنان قارادىق تا تۇردىق. ويىنىمىز جايىنا قالدى. كوز الدىمىزدان جارىلقاسىننىڭ بوپ- بوز بوپ تالىپ جاتقان كەيپى كەتەر ەمەس. كەشكە بۇل كورگەنىمىزدى اكەمە ايتتىم. اكەم تۇنەرگەن كۇيى ءۇنسىز كيىندى دە، نىعمەتتىڭ ۇيىنە بەت الدى. اكەم بارعاندا، جارىلقاسىن ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ساندىراقتاپ جاتىر ەكەن. الاقانىنا سالىپ كوتەرىپ اكەلدى. اۋزىنا ءسۇت تامىزىپ ەدى، جارىلقاسىن قۇسا بەردى. اكەمنىڭ ءتۇسى تۇتەپ كەتىپتى.

 بالانى توسەككە جاتقىزدى دا، ىرگەنىڭ كيىزىن ءتۇرىپ قويدى. «بايعۇس بالانى مازالاماڭدار» ، - دەدى دە ءوزى تىسقا شىعىپ كەتتى. جارىلقاسىن قىبىرسىز جاتىر. قينالا دەم العانى سونشا، كەۋدەسى قىر- قىر ەتەدى. كەيدە الدەنەنى ايتىپ، قاتتى باقىرىپ جىبەرەدى. ەرىندەرى قانسىز بوزارىپ، ەمىس- ەمىس جىبىرلايدى. ءبىز دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ، ورىن- ورنىمىزدا وتىرعان كۇيى جارىلقاسىننان كوز الار ەمەسپىز.. . اكەم دالادان ءدارى ءشوپ تەرىپ اكەپتى. سول شوپتەردى قايناتىپ، سۋىن تۇندىرىپ الدى دا، سۋىعان سوڭ بالانىڭ اۋزىنا قاسىقتاپ قۇيدى. اپكەلەرىم جارىلقاسىننىڭ ماڭدايىنا سۋ شۇبەرەك تاڭىپ قويدى. ونىڭ قىزۋى كوتەرىلگەنى سونشا، شەكەسىنە تاڭعان ورامال كەبە بەردى. ءتۇنى بويى كىرپىك قاقپاي، ءال ۇستىندەگى جارىلقاسىندى كۇزەتىپ وتىردىق. تەك تاڭ الدىندا عانا بالا كوزىن اشىپ، توڭىرەگىنە قارادى. قايدا جاتقانىن اڭعارا الماي باج ەتە ءتۇستى. اكەم ماڭدايىنان سيپاپ ەركەلەتە ءتىل قاتتى. جۇباتىپ وتىر. - قورىقپا، قاراعىم، قورىقپا، - دەيدى ءوزى تەرىس اينالا بەرىپ كەمپىرگە سىرتتاي كىجىنە اشۋلاندى. - الجىعان قاقپاستىڭ ايۋاندىعىن قاراشى. اكەم جارىلقاسىندى الدىنا وتىرعىزىپ، ءدارى ءشوپتىڭ، سۋىنان ىشكىزدى. سونان سوڭ جۋىندىرىپ الدى. جارىلقاسىن قايتادان بەزگەك تيگەندەي قالشىلداپ كەتكەن سوڭ ءسۇت بەرىپ، توسەككە قايتا جاتقىزدى. بۇل كەزدە كۇن شىعىپ قالعان ەدى. جارىلقاسىن تىنىشتالىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ءبارىمىز دە قۋانىپ، كوز شىرىمىن الۋعا قيسايا- قيسايا كەتىپپىز. وسىلايشا جارىلقاسىن ءبىر جۇما توسەكتە جاتىپ ايىعا باستادى. الايدا شوشىنعانى سونشا، تىپتەن ەسى اۋعان جانداي ەلەرمەلەنىپ ءجۇردى. ءبىز قولىمىزدان كەلگەن بار جاقسىلىعىمىزدى اياماۋشى ەدىك. انارگۇل بۇكىل اۋىلدا اكەمنەن عانا يمەنەتىن. اكەمنىڭ مولدالىعى بار، قۇران بىلەدى دەپ قورقادى ەكەن. تىپتەن جاس كەزىندە «وقىعان بالا» دەپ اتىن تەرگەيتىن بولىپتى. سودان با، ايتەۋىر ول جارىلقاسىندى ىزدەپ كەلمەدى. ءبىر كۇندەرى انارگۇلدىڭ بالاسى سايلاۋباي كەلدى. اكەمنىڭ بەتىنە قاراي الماي، مىڭگىرلەپ كەشىرىم سۇرادى دا، جارىلقاسىندى الىپ كەتپەك بولدى. سوندا اكەم قاتتى اشۋلانىپ، بىلاي دەپ ەدى: - مۇنىڭ اكەسى سەنەن دە باي، سەنەن دە باسالقالى ەدى. سەنىڭ دە جارىلقاسىننىڭ اكەسى سياقتى جۇتقا كەزدەسپەسىڭدى قايدان ءبىلدىڭ. جارىلقاسىن سياقتى سەنىڭ بالالارىڭ دا پاناسىز قالماسىن قايدان ءبىلدىڭ. سەنىڭ ەسۋاس شەشەڭنىڭ تاياعىنان ءولىپ كەتسە، بۇكىل شەگىر ەل بولىپ كەلىپ، ەر قۇنىن داۋلار ەدى. سوندا كۇنىڭ ءبىر ۋىس بولماس پا، سايلاۋباي؟ - اكەم تاعى دا كوپتەگەن اتالى ءسوز ايتتى دا، ءسوز سوڭىن انارگۇلگە بۇردى. - ال سەنىڭ شەشەڭمەن ءوزىم كوزبە- كوز سويلەسەمىن. بيشارا جارىلقاسىن ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ بىزگە جالتاقتاي بەردى. سايلاۋباي ونى دارعا اپارا جاتقانداي امالسىز ىلەستى. انارگۇلمەن اكەم ايتقانداي- اق جەكە سويلەستى. سودان ءبىرشاما ۋاقىت كەمپىر تىنىش ءجۇردى دە، قايتادان باياعى تاز قالپىنا ءتۇستى. مەنىڭ ءۇبيان اپكەم سول جارىلقاسىننىڭ اعاسىمەن اتاستىرىلعان ەكەن. ءوزىنىڭ بولاشاق ومىرلىك جولداسىن اۋىلدا العاش كورگەننەن- اق ءۇبيان جاقتىرماپتى. ەكەۋى ءبىر- بىرىنەن قالاۋ تاپپاي الشاقتاي بەرىپتى. اكەم ەرتەدە بەرگەن ۋادەسىن بۇزباي، الىسقان باتادان اتتاعىسى كەلمەي، كوپكە دەيىن قىزىنىڭ قارسىلىعىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق. وسىلاي ءۇش جىل ءجۇردى. الايدا اجەم نەمەرەسىنىڭ كۇن سايىن سولعىنداپ، ۋايىمشىل بولىپ بارا جاتقانىن كورىپ، اكەمدى العاشقى شەشىمىنەن قايتاردى. بۇل تۋرالى مامىتقا ەسكەرتىپ، اكەم بۇرىنعى العان قالىڭمالىن قايتارماق بولدى.

* * *

 بايتانا رۋىنداعى ەڭ سىيلى ادامنىڭ ءبىرى، اتاقتى دا قادىرمەندى، ىقپالى مول، ءال- اۋقاتى مىعىم نۇرباي دەگەن كىسىنىڭ ءزاپيرا اتتى سۇلۋ قىزىنىڭ اۋىلىمىزعا العاش كەلگەنىن ۇمىتا الماسپىن. ونىڭ ءۇي- ءىشىنىڭ ءبارى تاڭداپ تاپقانداي ءبىر- بىرىنە ساقاداي ساي، بىرىنەن- ءبىرى وتكەن جاقسى ادامدار ەكەن. بەس ۇلىنىڭ ءبارى دە سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى دا كورىكتى، ازداپ اقسيعان الدىڭعى كۇرەك تىستەرى وزدەرىنە جاراسىمدى ادەمى جىگىتتەر بولاتىن. جۇرت ءىشى ءمىن تاپقىش، سىن ايتقىش، ات قويعىش كەلەدى عوي.   ولارعا دا ول لەزدە «كۇرەك تىستەر» دەپ ات قويىپ الدى. نۇربايدىڭ جالعىز قىزى ءزاپيرا دا اعالارى سياقتى سىمباتتى، سۇڭعاق بويلى، تولىقسىعان قىز ەدى. ونىڭ اۋىلىمىزعا كەلىن بوپ كەلىپ، العاش اتتان تۇسكەنى، باسىن تىك ۇستاعان كۇيى ماڭعاز باسىپ ۇيگە كىرگەنى ءالى ەسىمدە. ول نىعمەت بايدىڭ. انارگۇل دەگەن ەسۋاس ايەلىنەن تۋعان بەسىنشى ۇلى - رەڭسىز، مىرتىق، كەكەش داۋلەتكە ەكىنشى ايەل بوپ كەلدى. العاشقى ايەلىنىڭ قايتىس بولعانىنا دا كوپ ۋاقىت وتكەن جوق ەدى. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن» نەمەسە «قۇرىعى ۇزىن قۋىپ ءجۇرىپ الادى، قۇرىعى قىسقا قۇرى قول قالادى» دەگەندەي، ايدىن كولدىڭ اققۋىن قالىڭمال داۋلەتكە اياق- قولىن بايلاپ بەردى.. . وسىناۋ تەڭسىزدىك قۇرىعىندا بۇلقىنعان قايعىلى نەكە كۇنى: .. .مال بەرگەنى بارادى الىپ كەتىپ، قولىمدى كەدەيشىلىك كەسىپ وتىر، - دەپ ءبىر ساباز سۇيگەنىنەن ايرىلىپ، قۇسادان كۇيىپ- جانىپ، قاراشا ۇيدە قان قۇسقانداي، ءوز تاعدىرىنا تاعىلىق زاڭىنا لاعىنەت ايتىپ، ءزاپيراسىن جوقتاپ كۇڭىرەنگەن دە بولار. ءزاپيرا كەلبەتتى كەلگەن جان ەدى. تالدىرماش سۇڭعاق بويىنا اركىم- اق سۇقتانا قارايتىن. ونىڭ اتجاقتى ءجۇزى، قىر مۇرىنى، ۇلبىرەگەن بەتى شىعىستىڭ سۇلۋلارىن ەلەستەتەتىن. جايناعان ءمولدىر كوزى، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قياق قاسى، شوقتاي قىزىل قالىڭداۋ ەرنى وزگەشە ءبىر سۇلۋلىقتىڭ نىشانىن اڭعارتىپ تۇرۋشى ەدى. ءوزى دە اينالاسىنداعى كۇيكى كورىنىستى مويىنداعىسى كەلمەي، ءوزىن قورشاعان سۇرىقسىز تىرلىكتى كوزىنە دە ىلمەي، باتىل دا ەركىن جۇرەتىن. جاس كەلىننىڭ مىنەزىندەگى مۇنشالىق ەركىندىك ەل ىشىندە كۇڭكىل دە تۋعىزدى. «ادەپتى بىلمەيتىن، تاربيە كورمەگەن» دەگەن سوزدەر دە ايتىلا باستادى. «ايتپەسە قازاقتىڭ قاي كەلىنى بوساعانى اتتاي سالىپ تايراڭداپ ەدى» . «جۋساننان الاسا، بەتەگەدەن بيىك» بون ءيىلىپ جۇرمەۋشى مە ەدى. ءزاپيرا وسىناۋ قالىپتاسقان قاراڭعى داعدىعا بىردەن قارسى تۇردى. ول ەنەسى انارگۇلگە دە، قايناعالارى مەن ابىسىندارىنا دا ورىنسىز باس ءيىپ تومەندەمەدى. ونىڭ كوزقاراسىنان، قيمىلى مەن ىسىنەن، ءۇنى مەن مىنەزىنەن جاربيگەن جامان كۇيەۋىنە دەگەن، كۇيەۋىنىڭ اعايىن- تۋعانىنا دەگەن وشپەندىلىك وتى ۇشقىنداپ تۇراتىن. ەنەسى انارگۇل مەن ءوزىنىڭ كۇيەۋى ەركە كەلىندى كونبىس ەتىپ الۋعا، ءيىن جۇمسارتىپ، ايتقاندارىنا كوندىرۋگە تالاي- تالاي ارەكەت تە جاسادى. ءبىراق قايسار دا جىگەرلى ءزاپيرا ۇشقىن اتقان ءبىر كوزقاراسىمەن عانا ولاردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىپ، ۇندەرىن ءوشىرۋشى ەدى. «جالعىز قاتىنعا شاماڭ كەلمەسە، باي بولعانىڭ قۇرىسىن» دەپ داۋلەتتى شەشەسى دە، اعالارى دا تۇقىرتا بەرۋشى ەدى. وسىندايدا جاربەڭدەپ كەلىپ، قوقىراڭداي قىر كورسەتىپ تيىسە بەرەتىن داۋلەت كەربەز كەلىنشەكتىڭ جۇزىنەن جاسقانىپ كۇڭكىلدەپ قالا بەرەتىن. سونىڭ بارىنە دە، ءوزىنىڭ تاعدىرىنا دا ءزاپيرا قۇلاق اسپاي، كەكەسىن كەيىپپەن جۇرە بەرەتىن. قارا جۇمىسقا قول تيگىزبەي، قولى كوسەۋ، شاشى سىپىرتقىعا اينالماي، قىز كۇنىنىڭ ەركەلىگىن جوعالتقىسى كەلمەدى. قاساقانا اقساۋساققا اينالعانداي، ەركىندىك اتاۋلىعا ەرىك بەرىپ ەدى.

 نىعمەت اۋلەتىنىڭ وزگە تۇڭلىگىنە، ءبىزدىڭ ۇيگە ءزاپيرا ەرەكشە ىزەت كورسەتىپ، بارىنشا بيازى بولاتىن. كەلىن بوپ كەلگەن العاشقى جىلدارى وسىلاي ەدى ول. ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن. كىم ءبىلسىن، بالكىم، ءوزى سىيىسپاعان ورتاسىنان از بولسا دا اۋلاق كەتكەندى اڭسايتىن شىعار. ونىڭ باسىن شالقايتا ۇستاپ، مارجانداي تىزىلگەن اق تىستەرىن كورسەتە بۇرالىپ وتىرعانى ءالى ەسىمدە. اقتورعىن كيمەشەكتىڭ سىرتىنان اسەم وراعان كۇندىگى ەرەكشە جاراسىپ تۇرۋشى ەدى. مەن ودان كوز الماي قارايتىنمىن. بۇرىن ءوزىم اڭعارماعان الدەبىر سەزىم جانىمدى جايلاپ الاتىن. ءالى تولىق ويانا قويماعان ىنتىعۋ مەن ىشتەي ايانىش ءىزىن مەنىڭ بالعىن جۇزىمنەن وقي ما، ايتەۋىر ءزاپيرا ماعان ەرەكشە ەلجىرەيتىن. كۇز تۇسىسىمەن، نىعمەت اۋلەتى اقكول جاقتاعى قىستاۋىنا كوشىپ، بۇكىل قىستى نۇرباي اۋىلىنىڭ ماڭىندا وتكىزەتىن. بۇل كەزدە ءزاپيرا پەرزەنت كورىپ ۇلگەرىپ ەدى. تۇڭعىش قىزى داۋلەتتەن اۋماي قالىپتى. جايىن اۋىز، شەگىر كوز بىرەۋ ايتەۋىر. مۇنى كورگەن ءزاپيرانىڭ جانى تۇرشىگىپ ەدى.. . اينالاسىنان ءزابىر كورىپ، كەۋدەسىن قارىعان قايعىعا ىشتەي ىستالىپ قۇسا بوپ كەلگەن ءزاپيرا كۇيەۋىن وتاۋدان قۋىپ شىعىپ، اعايىندارىن الاستاپ اكەسىنىڭ ۇيىنە كەتە بارادى. نىعمەت اۋلەتىنىڭ بىردە- بىرەۋى شۇرق ەتىپ، ونىڭ جولىنا تۇرا المادى. كەلىنىن قايتارۋ ءۇشىن سوڭىنان بارعاندارعا ءزاپيرا مەن نۇرباي ىرىق بەرمەپتى. سوندىقتان نىعمەت اۋلەتى مەنىڭ اكەم مەن بۇكىل ۇسەن اۋلەتىنە حابار جىبەرىپتى. الىستا ءجۇرىپ مۇقاتىلعانىن، كەلىنى كەتىپ، كۇلكى بوپ وتىرعانىن، بۇل تەك ەر اعىنا ءمىن ەمەس، بۇكىل رۋعا تۇسكەن سىن، اقساۋلى اقاۋ ەكەنىن ايتىپتى. رۋ نامىسىنا تاڭبا تۇسىرمەي كەك الۋعا، بولماسا بىتىستىرۋگە كەلسىن دەپتى. وزگە ۇسەندىكتەر نىعمەت اۋلەتىمەن تاتۋ بولماسا دا، مىنا حابار ولارعا قوزعاۋ سالىپ ەدى. رۋ نامىسىن ءارقايسىمىزدىڭ ارىمىزداي قورعايمىز دەپ جيىرما شاقتى جىگىت اتقا قوندى. ولاردى مەنىڭ اكەم باسقارىپ، نىعمەتتەرگە ءجۇرىپ كەتتى. بۇل بۇكىل ايماقتاعى ۇلكەن ءبىر داۋ بولىپ ەدى. اناۋ- مىناۋ كيكىلجىڭگە قاراعاندا، بۇل جانجال ەكى رۋدىڭ قاقتىعىسقان قارا كۇشىندەي ەدى. ءبىرىن- ءبىرى اقىرىنا دەيىن تۇقىرتىپ كەتپەي تىنبايتىن تىرەسكەن شاق بولاتىن. ءارقايسىسى اتا نامىسىنا، اۋىل نامىسىنا ارقا سۇيەپ، الىسپاي بەرىسپەيتىن كەزەڭگە تايانعان ءسات سياقتى.

 نۇرباي قايراتى مول، ايتقانىنان قايتپايتىن، اينالاسىنا ىقپالدى ادام ەدى. ونى ىرىققا كوندىرۋ دە وڭايعا تۇسپەيتىن جاي بولاتىن. بي كەسىمى بويىنشا مۇندايدا كەيدە كەلىسىپ، كەيدە كەرىسىپ، كەيدە قورقىتىپ، كەيدە قول كۇشىمەن ۇكىم ايتىلادى. كەلىن داۋى ەكى رۋدىڭ اراسىندا قىس بويى سوزىلدى. ءبىراق بىتەر بولمادى. بايلانعان ءتۇيىن شيەلەنە بەردى، شيەلەنە بەردى. ۇزاق داۋعا شىداماي، ءبىزدىڭ جاقتىڭ جىگىتتەرى ءبىرى اۋىلعا ورالىپ، ونىڭ ورنىنا ءبىرى قايتىپ بارا جاتتى. بۇكىل اۋىلدىڭ قۇلاعى ءتۇرىلىپ، وسى داۋدىڭ شەشىمىن تاعاتسىز كۇتۋمەن بولدى. دۇرلىككەن جۇرت دۇبىرگە ەلەڭدەپ، ەكى ارادا بارىپ- كەلىپ جۇرگەن جىگىتتەردەن ءمان- جايدى سۇراستىرىپ سىر تارتادى. ورالعاندار كەلىسىم قاي اۋىلدا، كىمنىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ جاتقانىن، كىمدەردىڭ قالاي سويلەپ، كىمنىڭ ادۋىنى قانشالىقتى ەكەنىن اڭگىمەلەيدى. حابارشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مەنىڭ اكەم بيلەردىڭ ايتىسىندا اسقان شەشەندىك كورسەتىپ، ءوزىن سالاۋاتتى ۇستاي ءبىلىپتى. ۇسەندىكتەردىڭ ۇلكەنى رەتىندە ءبۇتىن ءبىر رۋدىڭ اتىنان سويلەپ، ءپاتۋا سۇراپتى، تۇرىسار جەردى نۇسقاپتى. الايدا، قايسار نۇرباي دەگەنىنەن قايتپاپتى. قىزىن قايتارۋدان باس تارتىپ، ءسوز دارىتپاپتى.  قىزىمدى قايتارا المايمىن، مالعا كەلىسەلىك دەپ وتىرىپ العان كورىنەدى. نۇربايدىڭ مۇنىسىنا ءبىزدىڭ جاقتىڭ داۋشىلارى كونبەپتى. مال- مۇلىك ەمەس، ادام كەرەك ەكەنىن ايتىپ بۇلار بولمايدى. ول كەزدە قاي قازاق شارۋاسىن ماندىتقان دەيسىڭ. كوكتەم شىقسا، الاقانداي جەردى جىرتۋ - ەكى- ءۇش كۇننىڭ تىرلىگى. بۇل دا ادەتكە ءسىڭىپ كەتە قويماعان جاي. ەلدىڭ ءبارى جەر جىرتىپ ەگىن سالمايدى. سوندىقتان شارۋاشىلىققا كەرەكتى ازىن- اۋلاق ماردىمسىز قۇرال- جابدىقتى دا كەزىندە بۇتىندەپ الادى. بۇل رەتتە قىس مەزگىلى ەرىككەننىڭ ەرمەك ىزدەيتىن شاعى سياقتى. بۇكىل ايماقتىڭ ەركەك كىندىگى كەش بولسا قىدىرىپ بوزا ءىشىپ، تاڭ اتسا، تۋىسقان ارالايتىن ادەتى ەدى. وسىنداي ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەندەر از عانا قاقتىعىستىڭ وزىنە جەلىگىپ شىعا كەلەتىنى دە سوندىقتان. سىبىس شىققان اۋىلعا سويىل سۇيرەتىپ جەتىپ بارۋعا ءازىر تۇراتىنى دا سوندىقتان. اۋىل اراسىن شانداتىپ، اتوي سالىپ وتكەنگە ءماز مۇندايدا. قۇرىسقان ارقالارى جازىلارداي قۇلشىنا كىرىسەتىنى دە سوندىقتان. ونىڭ ۇستىنە الەككە تۇسكەن نىعمەت اۋلەتى ۇسەن اۋلەتىنە ات شاپتىرىپ، ادام جىبەرىپ وتىرعاندا قاراپ قالسىن با؟

 اعايىنعا ارا تۇسكەن بوپ، داۋرىقپالى ساپار شەكسە، ساراڭ بايدىڭ سوعىمىن تورىندە شىرەنىپ جاتىپ جەپ قايتسا، ەرىككەن جىگىتتەردىڭ نەسى كەتىپ بارادى. باي اۋىلىنىڭ حابارىنا تەز قۇلاق تۇرگەنى دە وسىدان بولسا كەرەك. كۇن سايىن جيىرما- وتىز ادام جامباستاپ جاتىپ، جاق- جاق بوپ ايتىسادى دا، ەگەسكەن جاققا اراداعى اعايىن اقىل بەرىپ، داۋ تورەسى - بيلەر شەشىمىن ايتادى. جانجال يەلەرىنە شەشىمنىڭ ادىلدىگىن ويلانۋعا ءبىر- ەكى كۇن مۇرسات بەرەدى دە، وزدەرى جاماعايىن، جەگجات- جۇراعاتتارىن ارالاۋعا كىرىسەدى. قايتا جينالىپ بىتىسپەس داۋدى جالعاستىرادى. وسىلايشا بۇل تارتىە ءبىر- ەكى ايعا سوزىلادى. اركىمنىڭ اۋزىنا ءبىر- ءبىر جالتاقتاپ، كۇيەۋ بالادان دا كۇي كەتىپ ەدى. ونسىز دا تۋمىسىنان تۇرقى كەلىسپەگەن داۋلەت بۇرىسكەن ۇستىنە ءبۇرىسىپ، جارعاناتشا جاپىرەيىپ ءبىتتى. جاقسىلىق كەلسە، سەن جاقتان بولار دەگەندەي، ۇسەن اۋىلىنىڭ ادامدارى ءمىنىپ كەلگەن اتتاردىڭ اينالاسىنان شىقپايتىندى شىعاردى. كۇيبەڭدەپ ءار اتتىڭ جالىن سيپاپ، كۇبىرلەۋمەن جۇرگەنى. امال نە، داۋلەت تىلەۋىن بەرمەي- اق قويدى ءتاڭىر. نۇرباي ايتقانىنان قايتپاي وتىرىپ الدى. ءزاپيرا بولسا جانى سۇيمەگەن جارىنا، قانى سۇيمەگەن جۇرتىنا قايتا بارعىسىكەلمەدى. جالعىز قىزىنىڭ تاعدىرىنا پىشاق سالىپ، ءوزى وتقا يتەرگەندەي بولعان نۇربايدىڭ قانىندا اكەلىك سەزىم قايتا قايناپ شىعا بەرىپ ەدى. قالايدا قايعى تىرناعىنان بوساتىپ الۋ ءۇشىن ايانىپ قالعان اكە جوق. قۇدا جاقتىڭ سان ءتۇرلى ۇسىنىسىنا قۇلاق اسپاي مۇلدەم قاتايىپ الدى، قايرالعان پىشاقتاي بىرتە- بىرتە ءسوزى دە العىرلانىپ بارادى. پەرزەنتىنىڭ الدىنداعى ايىبىن، مەيىرىمسىز قاتالدىعىن ءبىرجولا ءساۋىر جاڭبىرىنداي جۋىپ وتپەك جايى بار سياقتى. ءبىز جاقتىڭ قۋعىنشىلارى دا تالابىنان تانباپتى. ات سابىلتىپ ارىن تۋ ەتىپ كەلگەندە، ارقاسىن جەرگە تيگىزىپ قالاي قايتسىن. قادالىپ وتىرىپ، قالايدا دەگەنىنە كوندىرۋگە ءتۇيىنىپ العان ءبارى دە. تالايدان بەرگى تارتىس، ىشتەي تولقۋ مەن ساپىرىلىسقان وي ۇستامدى دەگەن نۇربايدىڭ ءوزىن سارساڭعا سالىپ ابدەن بولدىرتىپ، اقىرى داۋ يەسى داۋلەتتى سايىسقا شاقىرىپ ەدى. كۇنى كەشە ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزىنىڭ ەرى بولعان مىناۋ سۇرىقسىز داۋلەت بەس ۇلىنىڭ قالاعانىمەن جەكپە- جەككە شىعىپ، جەڭە السا ءزاپيرانى اكەتە بەرسىن. ال جەڭىلىپ قالسا، ءزاپيرا دەپ اۋزىن اشپاسىن، ات- شاپان ايىبىن تولەپ اۋىلىنا اتتانسىن دەيدى نۇرباي. ءبىزدىڭ جاق قارسى الدىندا قاڭباقشا قالتىراپ تۇرعان ءبىر شوكىم كەكەش داۋلەتتىڭ كەيپىنەن شوشىپ، نۇربايدىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسپەيدى. نۇرباي ەكىنشى ۇسىنىس ايتتى. - اۋ، حالايىق، اۋىلىمدا ات ويناتىپ جاتقانىڭا از بولعان جوق. سەن ءيىسى ۇسەن اۋلەتىنىڭ نامىسىن جىرتىپ اتتانا شاپقاندا، مەن ۇكىشە ۇلبىرەتكەن جالعىز قىزىمنىڭ جانىنا سايا بولا الماسام، نەسىنە ءتىرى جۇرگەنىم. سەن رۋىڭدى قورعاساڭ، مەن باۋىر ەتى بالامدى قورعايمىن. سەن اتا نامىسىن ايدار تۇتساڭ، مەن بالامنىڭ كوز جاسىنا تۇنشىعۋدامىن. سەن ساعىم سىنباسىن دەپ كۇرەسسەڭ، مەن قۇسا مەن كۇيىكتىڭ لاۋلاعان وشاعىنا ءوزىم تاستاپ، جانىپ جاتقان جاس ومىرگە جايباراقات قاراپ تۇرا المادىم. ەندىگى ومىرىمدە سول ورتكە قارلىعاششا سۋ تاسىپ ءسوندىرىپ، قىزىمدى قاناتىما قايتا الامىن. ايانىپ قالار ءحالىم جوق. ايبات شەكسەڭ، الدىڭا قايمىقپاي كەۋدە توسام. بەس بەلەستەي بيىگىم دەپ جۇرگەن بەس ۇلىم دا الاقانىندا ايالاعان جالعىز قارىنداسىنىڭ قارعىسىنا قالا المايدى. ەندەشە بەس مىڭ قولداي بەل تۇتقان بەس ۇلىمدى اتقا قوندىرىپ، التىنشى بوپ ءوزىم دە ايقاسقا شىعامىن.

 نىعمەتتىڭ نامىسىن جامىلعام ازامات اراسىنان التاۋىڭ قارسى شىعىڭدار. ءادىل كۇرەستە باعىمىزدى سىنايىق. داۋلەتتىڭ دارمەنسىزدىگىنەن جەر شۇقىلاپ، قور بولىپ وتىرعان داۋشىلار بۇل جولى نۇربايدىڭ ۇسىنىسىنان بۇرىلا المادى. اقىرى نىعمەت اۋلەتىنىڭ التى جىگىتى نۇرباي توبىنا قارسى شىعادى. قالعان جۇرت ەكى جاققا ءبولىنىپ، تىلەۋلەس بوپ تۇرادى. ءار كوڭىلدە كۇدىك ۇيالاعان، جاناردا جاس ۇيالاعان جابىرقاۋ ءسات ەدى بۇل. نۇرباي اۋلىنىڭ جانىنداعى قىرقاعا جينالعان جۇرت ەكى رۋدىڭ نامىسىن كوكپارشا تارتىپ، تالاسقا ەنىپ ەدى. ءبىر رۋ مەن ءبىر ءۇيدىڭ تالاسى، ەر نامىسى مەن انا ارىنىڭ ايقاسى باستالعان سياقتى. سايىسقا شىققاندار بىلەگىنە قامشى ءىلىپ، تاقىمىنا شوقپار باسىپ، قوينىنا تىعىپ ءبىر- بىرىنە وشىگە شۇيلىگىپ ەدى. وڭتايعا كەلسە شوقپارمەن سوعىپ، جاقىنداسا قامشىمەن جاسقاپ، الشاق كەتسە تاسپەن اتقىلاپ اياماس، ايانباس ايقاس باستادى. سىلكىلەسىپ- جۇلقىلاسىپ، تىكتەسىپ- تىستەنىپ، بەتتەسىپ- بەلدەسىپ ءبىر سويقاننىڭ ءار پۇشپاعىنان ۇستاسقان جايى بار. ءۇش قايتارا قاقتىعىسقاندا، نۇربايدىڭ بالالارى نىعمەت تۇقىمىنىڭ قورباڭداعان قولاپايسىز ءۇش جىگىتىن شوقپارمەن قاڭباقشا قاعىپ ءتۇسىرىپ ەدى. العاشقى جەڭىسكە جەلىككەن نۇرباي تۋىستارىنىڭ ءبىر بالاسى قۋانعاننان قىردام قيقۋ سالا كوتەرىلىپ، ايقاس ورتاسىنا جەتىنشى بوپ شاۋىپ كىردى. بۇل سايىس شارتىن تولىق بۇزعاندىق ەدى. ونسىز دا شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ تۇرعان نىعمەتتىڭ رۋلاستارى ورە تۇردى. مەنىڭ قىزۋ قاندى اعايىم مومىنقۇل ءوزىنىڭ جامان بايتالىنان قارعىپ ءتۇسىپ، اكەمنىڭ استىنداعىاتقا كەلىپ جارماستى. ات شىلاۋىن ۇستاپ اكەمدى ەر ۇستىنەن تۇسىرەدى دە، ءوزى قارعىپ ءمىنىپ، قارسى شابادى. ۇزىن باقاندى قولعا الىپ، نۇرباي توبىنا سىپىرا ءتيىپ، قۋىپ ءجۇرىپ ۇشەۋىن قۇلاتادى. جەڭىلە باستاعان اۋلەتىنىڭ نامىسىن جەردەي قايتا كوتەرىپ الادى. تاعى ءبىر اينالا سوققاندا اعام ءتورتىنشى ەتىپ نۇربايدىڭ ءوزىن سۇلاتىپ كەتىپ ەدى. ەسىنەن تانعان نۇرباي قارت قارا جەردى قۇشىپ قالا بەردى. ايقاس اياعى ايقىندالىپ قالىپ ەدى. اعام ەر ۇستىندەگى نۇربايدىڭ ەندىگى ەكى بالاسىن اۋىلىنا دەيىن قۋالاپ، توز- توزىن شىعارادى. اكەم سۇلاپ جاتقان نۇرباي شالعا جۇگىرەدى. باسىن سۇيەپ، كوتەرەدى. ەسىن جيعان نۇرباي كەمسەڭدەپ: - سەنبىسىڭ مومىش، - دەيدى قالتىراعان ۇنمەن. - قايتەيىن، وسىنى قالاعان ءوزىڭ عوي، امالىم نە، اقساقال، بەيبىت سوزگە كەلمەدىڭ عوي، - دەيدى اكەم وعان. نۇرباي كۇدەر ۇزگەن باسەڭ ۇنمەن: - ەندىگىسىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، مومىش. بي دە، بيلىك تە سەندە. الگى ەسەرسوق بولماعاندا بۇل كۇيگە ۇشىراماس ەدىم- اۋ، قايدان عانا كەلە قالدى، سول نايساپ. ۋادە بۇزىلعان سوڭ، ءۇمىت تە ءۇزىلدى عوي، - دەپ سۇلق تۇسەدى.

 اكەم ايقاستى توقتاتۋعا بەلگى بەرەدى. ات ايىلىن بوساتىپ، داۋلاسقاندار ەكى كۇن ويلانۋعا مۇرسات الادى. ءۇشىنشى كۇنى نۇرباي اۋىلىنان شابارمان كەلدى. ءبىزدىڭ ادامدار قايتا كەتتى. «اتا جولىن اتتاپ ءوتىپ، بابا سالتىن بۇزعانى» ءۇشىن اكەم نۇربايعا ازىن- اۋلاق ات- شاپان ايىبىن تولەتىپتى. ال بايعۇس ءزاپيرا لاجسىز ساعى سىنىپ، تۇنشىعا قايتىپ كەلدى. اعايىم ءومىر بويى ماقتاناتىن. جالعىز داۋلەت پەن نىعمەت اۋلەتىنىڭ نامىسىن عانا ەمەس، ءبۇتىن از عانا ۇسەن رۋىنىڭ دا ارىن ساقتاپ قالدىم دەپ كورىنگەن جەردە كۇپىنەتىن. اكەم ونىڭ بۇل قىلىعىن جاقتىرماۋشى ەدى. قارت نۇربايعا قول كوتەرگەنىن كەشىرمەيتىن. - ۇرعانىڭا ۇلدارى دا جەتەتىن ەدى عوي، - دەيتىن جەم كەيىستى ۇنمەن. ات استىندا اۋناپ جاتقان نۇربايدىڭ ايانىشتى ءجۇزى جۇرەگىندە ۇمىتىلماس ءبىر تۇيتكىل قالدىرعان- اۋ، شاماسى. ءزاپيرانىڭ سول ءبىر قايعىلى وقيعاسىنان كەيىن، مەن ونى ەكى جىلدان سوڭ كوردىم. باياعى باتىلدىقتان، ەركىندىك پەن وجەتتىكتەن جۇرناق تا قالماپتى. قاتتى شوگىپ، اۋىم- ساۋىم حالگە ءتۇسىپتى. شاماسى، بۇرىنعىداي بوي تۇزەپ، تارانىپ، جيناقتى ءجۇرۋدى دە ۇمىتقان- اۋ. باسىنداعى اق جاۋلىعى دا بوزارىپ ءبىتىپتى. جۇرىسىندەگى وزىنە ءتان ەركە قيمىل سۋعا تۇسكەن كەسەكتەي ەرىپ كەتكەن سياقتى. جاۋدىرەگەن ءمولدىر جانارى بۇرىنعىداي نۇر شاشپاي، جاساۋراپ، سولعىنداپ كەتكەن. اينالاداعىنىڭ بارىنە وشىگە، جانىمەن جەك كورە قارايتىن سياقتى. جۇرت ەندى ول بەزىلدەگەن انارگۇلدىڭ جىبىر- جىبىرىنا كونىپ بولعان، تىپتەن كۇيەۋى داۋىس شىعارىپ، قول كوتەرەتىن دە بولىپتى دەپ ءجۇردى. وسىلايشا قالىڭمالدىڭ قارا كۇشى، ەسكى ادەت، تىرناعى ۋ بوپ جابىسقان رۋ قاتىناسىنىڭ ۇزىن قولى اساۋ ءزاپيرانىڭ القىمىنا دا بۇعاۋىن مىقتاپ سالىپ بۇراپ تاستاعان ەدى. جانىنداعى جارقىن نۇردى ءوشىرىپ، ۇلكەن سەزىمنىڭ تامىرىن قيىپ بىتكەن بولاتىن. ەندى جايناپ تۇرعان گۇل ەمەس، كۇزدىڭ كۇلگىن جاپىراعىنداي كۇن سايىن سولىپ بارادى ەكەن. ءزاپيرا دا ايەل باسىنا تۇسكەن ەزگىنى ءۇنسىز كوتەرىپ جۇرە بەردى.. . 1943 -جىلى اۋىلعا دەمالىسقا كەلگەندە، قايتىس بولعان ءبىر اعايىنىمنىڭ ۇيىنە كوڭىل ايتۋعا كىردىم. سىرتتان ەلدىڭ ەڭ سوڭى بولىپ بەلى بۇكشيگەن، كىر ورامالى كوزىنە دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر ايەل كەلدى. العاشىندا كىم ەكەنىن تانىماي قالىپ، سالەم بەرۋگە ورنىمنان تۇرا 94 بەرگەنىمدە، الگى ايەل اسقان ءبىر جىلى مەيىرىممەن قۇشىپ، ەركەلەتە سويلەدى. كيىزگە كايتا جايعاسقانىمىزدا، مەنىڭ حال- جايىمدى، دەنساۋلىعىمدى، مىناۋ «قاعىنعان سوعىس كەزىندەگى» اماندىعىمدى سۇراي باستادى. ءوزىنىڭ ەرتە كەلىپ سالەم بەرە الماعانىنا كەشىرىم سۇراپ جاتىر. سوندا بارىپ مايشامنىڭ الاكولەڭكەسىندە ايەلدىڭ ءزاپيرا ەكەنىن ارەڭ تانىپ ەدىم. ابدەن قاجىپ ءبىتىپتى. شۇيكەدەي بوپ شوگىپ، بۇرىسكەن كۇيى وتىرا بەردى.

 شامنىڭ كۇڭگىرت جارىعى اجىمدەرىن ادىرايتا ايقىنداپ، ءتىسسىز قۋشيعان يەگىن دە ايگىلەپ تۇر. مەن شىداي المادىم. - جەڭەشە- اۋ، قارتايىپ كەتكەنىڭ قالاي؟ ءزاپيرا العاشىندا بۇل ءسوزىمدى ەستىمەگەندەي بەيجاي قالپى اۋىر ءبىر كۇرسىندى. سونان سوڭ مۇڭلى جانارىن ماعان قاداپ، جاي عانا ءۇن قاتتى: - ە، شىراعىم- اي، جەڭەشەڭ نە كورمەپ ەدى؟ توبىڭا سەگىز كۇشىك اسىراپ قوسقاندا، جالعىز جانىمنىڭ نەسى قالدى دەيسىڭ؟ ايتەۋىر امان جۇرگەنىمە شۇكىرلىك ەتكەيسىڭ، شىراعىم! بۇل ءسوزدى ول تولعانىپ، قايعىلى ۇنمەن ايتىپ ەدى. وشاقباي قارت مىنا ءسوزدى ۇناتپاي، باس شايقاي بەردى: - اسىلىق ەتپە، كەلىن. اۋىل ايەلدەرىنىڭ باقىتتىسى ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە ءزاپيرا؟ ! ەسىگىڭدى سوعىس سويقانى قاققان جوق، بايىڭ دا الدىڭدا، سەگىز بالاڭ دا الدىندا. بۇدان ارتىق نە دەمەكسىڭ اللاعا.. .. - بورىك كيگەننىڭ ءبارى ازامات اتىن جوعارى ۇستاپ حالقىن قورعاۋعا اتتانعاندا، داۋلەت وعان دا جارامادى عوي، - دەپ ىزالى سويلەدى ءزاپيرا. - اناسى سول ءۇشىن تۋعانداي مەنىڭ قورۋشىم بوپ ءجاربيىپ وتىرعان جوق پا. ونىڭ ۇنىنەن مەن سول باياعى قارسىلىق كەگىنىڭ، زورلىق كورگىسى كەلمەگەن بۇلقىنىستىڭ، قالىڭمالعا دەگەن قارعىسىنىڭ ۇشقىنى ءالى وشپەگەنىن اڭعارىپ ەدىم.

* * *

ەندى اپكەمنىڭ بوي جەتىپ، جار تانداپ، ۇزاتىلعان كەزىن باياندايىن. مامىتتان قول ۇزگەنىمىزدى ەستىگەن جۇرت تۇس- تۇستان قىز ايتتىرىپ، جاۋشى جىبەرۋدى كوبەيتتى. - مامىتتان كەيىن بار قالاۋدى قىزدىڭ وزىنە بەرگەنبىز. بارار جەرىن، باقىتىن سەنىپ تاپسىرار ازاماتىن ءوزى قالاسىن! - دەۋشى ەدى اجەمىز. اپكەم ابدەن تولىسىپ. اۋىلدىڭ بۇرالا باسقان بويجەتكەنى بولدى. سودان با، ونىڭ قولىن قارا جۇمىسقا تيگىزبەي، تەك ورنەك تىگۋگە وتىرعىزاتىن ەدى. اپكەم كەستەنىڭ نە ءتۇرىن، الاشا توقۋدىڭ سىرىن، كىلەمنىڭ ورنەگىن سالۋدى ۇيرەنىپ الدى. ەندى ول موينى مەن كەۋدەسىن القاعا تولتىرىپ، شاشىنا شولپى تاعاتىندى شىعاردى. ۇكىلى كامشات بوركىنىڭ جيەگىنە دە شەتىرمەك تىگۋشى ەدى. ساۋساقتارى جۇزىككە تولى. اۋىلدىڭ ەركەسى اتانىپ، جيىن- تويدىڭ، ايتىستىڭ كوركىنە اينالدى. ءوزى دە ەركىن ءجۇرىپ، ءان- كۇيدىڭ ورتاسىندا ءوسىپ، جاسىنىڭ جيىرماعا شىعىپ بارا جاتقانىن اڭعارماي دا قالىپ ەدى. كەيبىرەۋلەر اپكەمە «كارى قىز بوپ وتىرىپ قالادى» دەگەن كىنارات تا تاعا باستادى. «ايتتىرىپ كەلگەندەردى الداۋسىراتىپ سىپايى سوزبەن سىرعىتىپ جىبەرە بەرۋشى ەدى. مىنە، جيىرماعا دا كەلىپتى. مۇنىڭ ارتىن وڭعارسىن» - دەيتىندەر دە تابىلدى. ءبىر كۇنى اۋىلىمىزعا ەكى سالت اتتى كەلدى. ءبىرى باتىربەك اۋلەتىنەن شىققان بالتاباي دەگەن كىسى دە، ەكىنشىسى مۇرتى ەندى تەبىندەي باستاعان جيىرما بەستەر شاماسىنداعى بەيتانىس جىگىت ەكەن. اكەم ۇيدە جوق. جولاۋشىلارعا ساماۋىر قايناتىپ، داستارقان جايىلدى. جاسجىگىت باسىن ءسال ءيىپ ءۇنسىز وتىر. كەسەدەگى شايىن باپپەن ۇرتتايدى. اپكەمە ايتقان ەكى- ءۇش اۋىز ءسوزى ۇيلەسپەدى. ولار كەتكەن سوڭ، ءبىز ورتانشى اپكەمىز ەكەۋمىز الگى جىگىتتىڭ سىزدانعان ءتۇرى مەن سىزىلعان قىلىعىن سالىپ، سويلەگەن ورالىمسىز ءسوزىن قايتالاپ ءماز بولىستىق. العاشىندا ۇلكەن اپكەم قوسىلا كۇلىپ ەدى، كەنەت لەزدە اشۋلاندى. ءبىز ودان سايىن مازاقتاپ كۇلدىك. وسىلاي كوپكە دەيىن ۇلكەن اپكەمنىڭ مازاسىن الىپ قويماعان سوڭ، اقىرى شاپالاق جەپ تىندىق. كەشكە اكەم ۇيگە كەلگەندە، ءبىز بۇگىنگى قوناقتار جايىن ايتتىق. ءۇبيان ۇيدەن شىعىپ كەتكەندە، ورتانشى اپكەم ەكەۋمىز الگىلەردىڭ قىلىعىن ءجۇرىس- تۇرىسىن، سوزدەرىن سالىپ مازاقتادىق. سونان سوڭ: «جىگىت ءۇبيانعا ۇناپ قالسا كەرەك، ءبىز كۇلىپ ەدىك، قاتتى اشۋلاندى» ، - دەدىك.

اكەم ءبىزدى تىڭداپ الدى دا، جىميىپ كۇلدى. ءسويتتى دە بۇل وقيعانى ەكىنشىلەي ەسكە الماۋدى ەسكەرتتى. ءسويتىپ ءوزى بىزگە ناقىل بولار ءبىر جايدى ايتىپ بەردى. - باياعىدا بايدىڭ ەركە وسكەن بالاسى ەل- ەلدەن قىز ايتتىرعان ەكەن. بارماعان جەرى، كورمەگەن قىزى قالماپتى. قاسى- كوزىنەن نۇر تامعان نەبىر سۇلۋلاردى كورىپتى، اقىلىنا ادام بويلاماس ادەپتىلەرىن دە كورىپتى. ءبىراق بىرەۋىن دە ۇناتپاپتى. ەندى ول الىس ساپارعا اتتانىپ، جەتى كۇنشىلىك جەردەگى بوتەن ەلگە كەلگەن ەكەن. جۇزدەگەن اۋىل ارالاپ، تاعى دا ەشبىر قىزدى ۇناتپاپتى. وسىلاي ەل ارالاپ ءجۇرىپ ول ءبىر التى قانات اق ۇيگە كەزىگەدى. الدىنان تولىقسىعان ارۋ شىعىپ «اتتان ءتۇسىپ، سۋسىن ءىشىڭىز» دەپتى. جىگىت اتىن جەلىگە بايلاپ ۇيگە كىرەدى. توردە وتىرىپ قىزدان كوز الا الماپتى. قىز مۇنى ەلەمەگەندەي جايباراقات مەيمانعا داستارقان ازىرلەي باستايدى. شاي قايناپتى. قىز لەزدە داستارقان جايىپ، جىگىتتى ادەپپەن اسقا شاقىرادى. «جىگىت مەن ىزدەگەن سۇلۋ وسىنداي- اق بولار. كوركىنە توقتادىم. ال اقىلى سوعان ساي ما ەكەن، بايقاپ كورەيىن» دەپ ويلاپتى ىشىنەن. ءتۇرۋلى ەسىكتەن سىرتتا جاتقان تومارلار كورىنىپ تۇر ەكەن. جىگىت سىنار جەرىم وسى شىعار دەپتى دە وقىستان سۇراق قويىپتى. - قۇداشا، ايىپ كورمەسەڭىز ايتا وتىرىڭىزشى، كولىك ات اناۋ توماردىڭ قانشاۋىن تارتار ەكەن؟ جىگىت قىزدى سۇرىنتەر سۇراق بەردىم دەپ ىشىنەن ماساتتانىپ وتىرادى. سول ساتتە قىز ءسال جىميىپ كۇلىپ جاۋاپ قاتىپتى: - جاقسى ات بولسا ءبىر- بىردەن تارتار، جامانى بولسا ەكەۋدەن ارتار. جىگىت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپتى. مۇنىسى مۇقاتقانىم دەگەنى ەدى. ءوزى ىشتەي «باسە اقىل مەن كورىك ساي كەلۋشى مە ەدى. مىناۋ قىز اقىلى كەمدەۋ بىرەۋ بولدى» دەپتى. «ايتپەسە جامانى ەكەۋدەن ارتار، جاقسىسى بىرەۋدەن تارتار دەر مە ەدى. جوق، بۇل مەنىڭ تەڭىم ەمەس. جار بولىپ جارىتپاس» . وسىلايشا جىگىت ەشكىمگە كوڭىل توقتاتپاي اتتانىپ كەتەدى. ۇيگە كەلىپ اكەسىنە بار جايدى ايتقان ەكەن. - جەتى كۇن جول ءجۇرىپ، قيانداعى ەلدەردى ارالادىم. وزىمە تەڭ تاپپادىم. ءبىر كورىكتى قىز كەزدەسىپ ەدى، وكىنىشكە وراي اقىلى شامالىلاۋ بوپ شىقتى. سىناي سۇراق بەرىپ ەدىم «جاقسى ات ءبىر- بىرلەپ تارتار، جامانى ەكەۋدەن ارتار» دەپ جاۋاپ قايىردى. ۇلىنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە اكەسى كۇيىپ كەتىپتى. - و، سورماڭدايىم- اي ەسۋاستىڭ ۇلكەنى سەن ەكەنسىڭ عوي، بالام. قىز ءسوزىنىڭ بايىبىنا بارا الماعان كوكمي سەن بولدىڭ. شاماسى سەن قوماعاي داستارقانداعى باۋىرساقتى قوس- قوسىنان بۇرالاقتاپ اۋزىڭا تىققانسىڭ عوي. قىز سونىڭدى مىنەگەن. ول اقىلدى عانا ەمەس، دانا قىز ەكەن. سوندا جىگىت بارماعىن شايناپتى.

 ەستەرىڭدە ءجۇرسىن، بالالارىم، -دەپ كۇلىپ ەدى اكەم. - بالكىم ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن جىگىت ادەپ ساقتاپ تارتىنعان شىعار. شايدى سىزدىقتاتىپ ۇرتتادى دەيسىڭدەر مە؟ - ءيا. - ە- ە، وندا مەن سەندەرگە تاعى ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، - دەپ اكەم ءسوزىن قايتا جالعاستىردى. - باياعىدا قىز ايتتىرعان ءبىر جىگىت شارشاپ- شالدىعىپ، شولدەپ ءبىر اۋىلعا ارەڭ جەتىپتى. قىزى بار ۇيگە باس سۇعىپ دەمىن العان ەكەن. الدىنا داستارقان جايىلىپ، شاي كەلىپتى. شولدەپ ەرنى كەزەرىپ وتىرعان جىگىت قىز ۇسىنعان شىنىاياقتى الا سالىپ ۇرتتاپ جىبەرىپتى. ابايسىزدا اۋزى كۇيىپ شايدى ارەڭ جۇتادى. كوزى جاساۋراپ، قىزعا سەزدىرگىسى كەلمەي اسپانعا قاراي بەرىپتى. ەندى ءتىل قاتپاسا جەڭىلەتىنىن ءبىلىپ جىگىت شاڭىراقتىڭ اعاشىنا كوزى ءتۇسىپ: - مىناۋ، قانداي جەردىڭ اعاشى بولدى ەكەن؟ - دەپتى. سوندا قىز كۇلىمدەپ: - بۇل سازداۋ جەردىڭ اعاشى، سابىرسىز ەردىڭ جازاسى، - دەگەن ەكەن. جىگىت وزگە تىلگە كەلمەي اتتانىپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن جىگىت الگى ايتقانداي قولايسىز جايعا ۇشىراپ قالۋدان ساقتانعان شىعار. اكەمنىڭ بۇل سوزدەرى ءبىزدى ويلانتىپ تاستادى. كەيىن بايقاسام، قىز ايتتىرعان جىگىت قىز سىنايمىن دەپ وتىرعاندا، ونى اۋىلدىڭ كارى- جاسى تۇگەل بارلايدى ەكەن عوي. ارادا ەكى اپتا وتكەن سوڭ بالتاباي قايتا سوقتى. اكەم ەكەۋى وڭاشا اڭگىمەلەستى دە، قايتىپ كەتتى. ءبىز سياقتى بالالارعا مۇنداي كەڭەستىڭ ءجونىن ايتپاق تۇگىلى ءۇي ماڭىنا جولاتپاي جىبەردى. بىردە اكەم ەكەۋمىز قىستاۋعا بارعامىز. اكەم جوڭىشقا شاپتى. كەشكە اۋىلعا جينالىپ جاتقانبىز. ويدا جوقتا بالتاباي كەلدى. اكەم مەنى قايراققا جۇمساپ جىبەردى. ىزدەپ- ىزدەپ تابا المادىم. كەنەت اتىن جەتەكتەگەن جىگىتتى كوردىم. ءجۇزى تانىس سياقتى. ول مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، اتىمدى سۇرادى. ءتاتتى بەرىپ، ماقتاپ جاتىر. ءىشىم الدەنەگە سەزىكتەنگەندەي بولدى دا، باعدارلاي زەر سالدىم. الپامسا دەنەلى، ەبەدەيسىزدەۋ، شىقشىتى تومپايعان قۇس تۇمسىق، قوڭىر جىگىت ەكەن. ساۋساقتارى شەكتەن تىس ۇلكەندەۋ كورىندى. ءتاتتى ۇسىنعاندا الاقانىنىڭ مۇيىزدەنىپ قاتىپ كەتكەنىن بايقاپ قالدىم. قاعازعا وراعان ۇگىتپە تەمەكىنى سورىپ تۇر. كيىمى اجەپتەۋىر ەكەن، ءبىراق بەلتەك- سالتاق بولىپ وزىنە قونىمسىزداۋ كورىندى. اكەمنىڭ قاسىنا قايتىپ كەلگەنىمدە، بالتاباي قوشتاسا باستادى. - اسىپ جاتقان اتاعى بولماسا دا، ادال جىگىت. تابان اقى، ماڭداي تەرىنە سۇيەنگەن ەڭبەكقور ەر. قاراپايىم بولعانمەن، جانى كەڭ. جاقىندا عانا اسكەردەن ورالدى، - دەدى بالتاباي. - جارار- جارار، بالتاباي. اقىلداسالىق. قابىرعامىزبەن كەڭەسەلىك. ازداپ مۇرسات بەر، - دەدى اكەم. سويتسەم بالتاباي جىگىتكە قىز كورسەتىپ، قىز ۇناعان سوڭ، ەكى ەل اراسىندا جاۋشىلىققا جۇرگەن كىسى ەكەن. سول جاۋشىلىق پارىزىمەن بالتاباي اۋىلعا تالاي كەلدى. قالىڭمال مەن كادە جايىنا دەيىن اڭگىمەلەسىپتى. سويتسەم اپكەم مەن ايۋباي جيىن- تويلاردا، جاستاردىڭ ساۋىق كەشتەرىندە بىرنەشە رەت «كەزدەيسوق» كەزدەسىپ تە ۇلگەرىپتى. ەندى ەكى جاق بەرىكشەشىمگە كەلەر الدىندا اپكەمنىڭ ويىن بىلۋگە سۇراۋ سالدى. اپكەم بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن جالتارىپ، كوزىن تايدىرا بەرەتىن. بار ايتقانى «مەن ءبىر بايلاۋلى بۇزاۋ ەمەسپىن بە.   اجەم مەن اكەم كىمگە جەتەكتەتەم دەسە ەركىندە» دەگەن ءسوز بولدى. بۇل ءسوزدىڭ كەلىسىم ءسوز ەكەنىن سول كەزدىڭ وزىندە قارشاداي باسىممەن مەن دە سەزگەم.

 ەكى اپتادان سوڭ بالتاباي ايۋبايدىڭ اۋىلىنان جەتى كىسى ەرتىپ كەلدى. ەل جاقسىلارى ارنايى قۇدا ءتۇسىپ، باتا الىسۋعا كەلگەن ەكەن. قالىڭمال جايى ءسوز بولدى. كەلىسىم نەمەن بىتكەنىن قايدام، ايتەۋىر اكەم قىز ۇزاتۋ تويى ەڭ جاقىن دەگەندە ءبىر جارىم- ەكى جىلدان كەيىن وتەتىنىن ايتىپ وتىرىپ الدى. كۇدالار جاعى وعان كونگىسى كەلمەدى. ءقازىر ويلاسام، اكەمنىڭ سونداعى توي مەرزىمىن ۇزارتۋعا كۇش سالىپ وتىرعانىنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بار ەكەن عوي. بىرىنشىدەن، اكەم داۋلەتى شالقىپ وتىرعان باي ەمەس ەدى. سوندىقتان قالىڭدىقتىڭ جاساۋىن قولما- قول ازىرلەي قويۋعا شاماسى جوق بولاتىن. ال ءبىر جارىم- ەكى جىلدىڭ ىشىندە اكەم ءشارى ارالاپ، بازار بارىپ ءجۇرىپ، قىز جاساۋىن اتىنا ساي ەتىپ ازىرلەپ ۇلگەرەتىنىنە سەنگەن سياقتى. ەكىنشىدەن، بولاشاق وتاۋ تىگەتىن ەكى جاس ءبىرىن- ءبىرى تولىعىراق ءبىلسىن، قالىڭدىق داۋرەنىن قىزىقپەن وتكىزسىن دەگەنى ەكەن. ءۇبيان اپكەم رەنجىمەي اتتانسىن، بويجەتكەن شاعىندا كورەر تاماشاسىن قىسقارتپاي- اق قويايىن دەگەن قامقور كوڭىلدەن شىققان شەشىم ەكەن. قۇدالار جاعى بولسا كەلىندەرىن ەرتەرەك قولىنا الۋعا اسىعادى. كىم بىلەدى، قايتادان اينىپ كەتىپ، قىز وزگە بىرەۋدى قالاسا ماسقارا عوي. سونان سوڭ داۋرىعىپ، داۋلاسىپ جۇرگەنىڭ. وندايدا كەيدە وتكىزگەن مالىڭ تۇگەل ونبەي، جىرىمدالىپ كەتەتىنى بار. جىگىت جاعى سونى دا ويلاپ قىپىلداعان سياقتى. ويتكەنى قالىڭمالى تولەنىپ، ەندى- ەندى كەلىن بوپ تۇسەدى دەپ جۇرگەن كەيبىر قىزدار وكتيابر بەرگەن جاڭا زاماندى ارقا تۇتقانىنا، ءسويتىپ ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە قاشىپ كەتكەنىن ەستىپ تە، كورىپ تە ءجۇر ەدى ولار. دەگەنمەن قۇدا ءتۇسىپ، باتا الىسقان بۇعاۋدى كوپ ارۋ بۇزا الماي، كونبىس ادەتىنەن كەتىپ جاتقان. بازار كۇنى ەدى، ايۋبايدىڭ اۋىلىنان جيىرما شاقتى ادام كەلدى. ءسوز باستارى، ءجون باستار، جول سىلتەرى ايۋبايدىڭ نەمەرە اعاسى ونعارباي دەگەن اقساقال ەكەن. قوناقتاردىڭ قۇرمەتىنە مال سويىلدى. بۇكىل اۋىل بارىن قۇدالاردىڭ الدىنا توسىپ، اياعىنان تىك تۇرىپ كۇتىپ ءجۇر. بارلىق سىي- سياپاتتان سوڭ، ەكى اۋىلدىڭ يگى جاقسىلارى تىزە قوسىپ وتىرىپ باتا الىستى. قوناقتار ات- شاپان الىپ، كوڭىلدى اتتاندى. ءبىر جۇمادان سوڭ ءبىزدى ايۋبايدىڭ اۋىلى شاقىرىپتى. قۇدالار قالىڭمالدىڭ ءبىر بولىگىن بەرمەك ەكەن. اكەم بۇل جولى بارعان جوق. ون شاقتى اۋىل جىگىتتەرىن قاسىنا ەرتىپ كوكەم كەتكەن. ەرتەڭىنە ولار بەس جىلقى، ەكى وگىز، وتىز قويدى الدارىنا سالىپ كەلدى. ونىڭ ۇستىنە ءارقايسىسىنا جەكەلەي سىي- سياپات كورسەتىپتى. ءۇبيان مۇڭايىپ ءجۇردى. كىم ءبىلسىن، اتاستىرعان قىزدىڭ اياعىنا تۇساۋ تۇسكەندەي بولاتىنىم سەزىپ قىنجىلاتىن شىعار. كوز الدىندا ەلى ەنشى بولىسكەندەي الىس- بەرىسكە تۇسكەنى دە قيناي ما، ايتەۋىر اپكەم سىنىق مىنەز بوپ الدى. Mەن اپكەمنىڭ قاس- قاباعىن اندىپ، بالا كوڭىلىممەن شىن قينالدىم. سويتسەم اپكەمنىڭ مۇنىسى سىرت كوزگە كورسەتكەن مىنەزى ەكەن. ايەل بالاسىنىڭ ايلالى قىلىعىن العاش وسىلاي سەزگەنىمدە، مۇزعا وتىرعانداي بولدىم. ويتكەنى اپكەم ماعان باۋىر عانا ەمەس، شەشەم سياقتى ەدى. جاستايىمنان كورە الماي قالعان انا مەيىرىمىن مەن اپكەمنەن تاپقانداي بولعام. سوندىقتان دا ونى ەشكىمگە قيمايتىنمىن، جان بىتكەننەن قىزعانىپ شيىرشىق اتۋشى ەم.

 مەنىڭ ويىمشا، اپكەم ءومىر بويى وسىلاي قىز قالپىندا قاسىمنان ۇزاماي قامقور بوپ جۇرە بەرەتىن سياقتى كورىنگەن. جوق ولاي ەمەس ەكەن. كوكەمدەر الىپ كەلگەن مال لەزدە ساتىلدى. كوكەم بازارشى بولىپ، جان- جاقتان اپكەمە جاساۋ اكەلە باستادى. ءۇبيان ەندى جىبەك كيىپ، ءجۇرىس- تۇرىسى وزگەرىپ، كەستە تىگۋدەن باسقا جۇمىسقا قول سوزبايتىن بولدى. ءۇيىمىز ويۋ ويىپ، ورنەك سالاتىن، كيىم ءپىشىپ، كىلەم توقيتىن شەبەرحاناعا ۇقسايدى. اجەم «تاباق- اياق، كورپە- توسەك، جاساۋ- جابدىعىڭدى تۇگەلدەپ، ينە- جىپكە دەيىن قالدىرمايمىن» دەپ وتىراتىن. التى ايدان سوڭ ايۋباي كۇيەۋ جولداسى وڭداس ەكەۋى ءىڭىر قاراڭعىسىن جامىلىپ ەلگە كەلىپتى. بۇل بولاشاق جارمەن جۇزدەسۋدىڭ باسى ەكەن. كۇيەۋ بالا اۋىل شەتىندەگى توپ تالدىڭ تۇبىندە بوي تاسالاپ قالىپتى دا، جولداسى ەكى قورجىن ارقالاپ جالعىز كەلىپتى. ونداعى ويلارى قىزبەن كورىسىپ، قالىڭدىق ءتۇنىن بىرگە وتكىزبەك ەكەن. مول سىيلىقتى كورگەندە، جەڭگەيلەر كوڭىلدەنىپ، كوزدەرى جايناپ شىعا كەلدى. وڭاشا وتاۋ ازىرلەپ كۇيەۋدى قۇرمەتپەن قارسى الۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتتى. سول كەزدە كۇتپەگەن جەردەن اپكەم تۋلاپ شىعا كەلدى. كۇيەۋ بالامەن كورىسۋدەن باس تارتىپ، بۇلقان- تالقان بوپ ءجۇر. ونى جەڭگەلەرى، قۇربىلارى قورشاپ الىپ، اقىل ايتىپ جاتىر. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ەم بولمادى. اپكەمنىڭ ءوڭى قۇقىل تارتىپ، داۋىسى قالتىراپ، ەنتىگىپ وتىرىپ ءتىل قاتتى: - سۇمدىق- اي، نە دەگەن ۇيات ەدى. بۇل قاي باسىنعانى. سونشا اسىعىپ جاۋ قۋىپ بارا ما ەكەن. الدىمىزدا ءالى جىل جاتىر عوي. نەگە سونى ويلاماعان. مۇنداي جەڭىلتەكتىگى ءۇشىن جەك كورىپ كەتەتىنىمدى ەسكەرتىڭىز. مۇنىسى نەسى، مەنىمەن ساناسپاي توسىننان- توسىن توسىرلاتىپ جەتىپ كەلگەنىنە قورلانىپ وتىرمىن. - و نە دەگەنىڭ، جارقىنىم. اتا جولى سول ەمەس پە؟ ەندى سەن قالىڭدىقسىڭ. قالىڭدىققا كۇيەۋ بالا كەلەر بولار، - دەپ ءبىر جەڭگەسى جۇباتا باستاپ ەدى، ءۇبيان تىيىپ تاستادى. - ءوز ءۇيىمنىڭ وڭ بوساعاسىندا وتىرعاندا، سونشا باسىناتىن مەن ونىڭ ايەلى ەمەسپىن ءالى. ەگەر ەندىگارى قىلجاقتاپ وسىلاي قىلتيىپ كەلە بەرسە، قالىڭدىعى بولۋعا قارسىمىن. سولاي ايتىڭدار، - دەپ ءۇبيان بەتىن باسىپ وتىرىپ قالدى. ۇنەمى سالماقتى، ءۇنى قاتتى شىقپايتىن بايسال مىنەز اپكەمنىڭ داۋىس كوتەرە الاتىنىن، قارسىلىق كورسەتە الاتىنىن، بۇلتارتپاي بۇيىرا الاتىنىن مەن تۇڭعىش رەت سوندا سەزدىم. اپكەم الدەبىرەۋ كۇشپەن جەتەلەي جونەلەتىندەي تارتىنىپ، ساندىققا سۇيەنىپ تۇر. ونىڭ شىرايلى ءوڭى سۇرلانىپ، جۇقا ەرىندەرى ءدىر- ءدىر ەتەدى. بۇل قاقتىعىسقا ۇلكەندەردىڭ ارالاسپايتىنى قانداي جاقسى ەدى. قىز ىقىلاسىن الا الماي، اۋىلىنا قايتىپ بارا الماي، ايۋباي اعاش تۇبىندە ءتۇن جارىمىنا دەيىن تۇرىپتى. وڭداس اكەلگەن قورجىندارىن قالدىرماق ەدى، ءۇبيان بۇعان دا قارسى شىقتى. -جو- جوق ايىپقا بۇيىرماڭىز. باسىن اۋرەگە سالىپ، بازارلىعىن الىپ قالار ءجونىمىز قايسى. قورجىن بولسا كەلە جاتار، ون كۇن بولسا كورە جاتار. ءۇبياننىڭ بۇل مىنەزىنەن قۇدالار جاعى سەكەم العانداي بولعان ەكەن. ايۋبايدىڭ اۋىلىنان ايەلدەر كەلگىشتەپ كەتتى. اپكەمنىڭ جاي- كۇيىن سۇراپ، الىستان سىر تارتاتىندى شىعاردى.

 ۇيگە كەلگەندەرى جەڭگەلەرىمىزبەن، ءۇبياننىڭ وزىمەن سويلەسەتىن.  نە ايتقاندارىن بىلە الماي سىرتتا قالا بەرەم. اقىل ايتىپ، قىزدىڭ الدى- ارتىن وراپ الاتىن جەڭگەتايلار كوبەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تاعى دا التى اي ءوتىپتى. اۋىلىمىز ەندى اسىعا باستادى. كيىز باسىلىپ، كيىم- كەشەك ءجيى تىگىلدى، كەستەلى بۇيىمدار مولايدى. قولىنىڭ ەبى بار ونەرلى ايەلدەر بار نيەتىن سالىپ ايانار ەمەس. الىنعان جيھازداردى، تىگىلگەن بۇيىمداردى قايتا- قايتا اشىپ كورىپ، ناق ءبىر كورمەدە جۇرگەندەي- اق ماسايراپ ءماز بولىسادى. وسىنداي ساتتەردە اركىم ويىن ورتاعا سالىپ، جيھازداردىڭ كەم- كەتىگى مەن ولپى- سولپى جەرلەرىن تۇزەتىسەدى. قولدا بار مال سىناپشا سۋسىپ كەتىپ جاتتى. بازار سايىن ساتىلىپ، اقشاسىنا جاساۋ اكەلەدى. ىايۋباي ءوزىنىڭ حابارشىلارى ارقىلى اپكەمنەن جاقسى لەبىز ەستىسە كەرەك. ءبىر كۇنى كەشكە وڭداس قورجىن كوتەرىپ تاعى كەلدى. بۇل جولى جەڭگەيلەر كۇيەۋ بالا مەن كۇيەۋ جولداستى قولپاشتاي كۇلىپ، جايراڭداپ قارسى الدى. قالجىڭمەن قاعىتىپ، ازىلگە قارىق بولىسىپ جاتىر. وڭاشا وتاۋ تىگىلىپ، وڭداستى بازارلىعىمەن قوسا سوندا الىپ كىردى. وتاۋدىڭ ءىشىن جيھازعا جايناتىپ قويعان ەكەن. ەكى جاس العاش رەت وسىندا جۇزدەسپەك. ايۋبايدى ءبىر- ەكى جەڭگەي ىشكە الىپ كىردى. ەكى جىگىتتى قۇرمەتتى ورىنعا وتىرعىزىپ، جەڭگەيلەر جۇگىرىسىپ ءجۇر. سول كەزدە اۋىل جاستارى جينالا باستادى. قىز- كەلىنشەكتەر قىزىل- جاسىل كيىنىپ قۇلپىرىپ الىپتى. ءبارى دە كۇيەۋ بالامەن جۇزدەسىپ، جاقىن تانىسپاق. مۇندايدا ءارقايسىسى وتكىر سوزبەن، وڭتايلى ازىلمەن، ويناقى قىلىقپەن، جارقىن كۇلكىمەن كورىنگىسى كەلەدى عوي. كۇيەۋ بالانى جان- جاقتى سىناپ، بيىگىن بىلگىسى كەلگەندەر جاعالاي ۇتىمدى ءسوز ايتۋعا تىرىسادى. كەيبىرەۋلەر جۇمباقتاي سويلەپ، استارلى پىكىردىڭ جاۋابىن كۇتەدى. - اي قاي جاقتان تۋار ەكەن؟ - دەپ كۇلگەن ءبىر جەڭگەسىنە ايۋبايدىڭ تۋرا جاۋاپ بەرگەنى بار: - كەش باتقالى قاشان، ەندىگى اي دا شىققان شىعار. ايۋبايدىڭ اڭعال ايتىلعان ادال شىندىعىنا ءبىراز كەلىنشەكتەر شيقىلداسىپ كۇلىسىپ الدى. - شولپاننىڭ تۇراعى قايسى ەكەن، اي مەكەنى قايدا ەكەن؟ - دەدى ەندى بىرەۋى. ايۋبايدىڭ جاۋابى تاعى دا قارابايىر بولدى. تاعى دا كوڭىلدەگى شىندىعىن ايتىپ سالدى. - اي مەن شولپاننىڭ تۇراعىن ۇيدە وتىرىپ قالاي اجىراتايىن.

 كەلىنشەكتەر قايتادان كۇلىستى. ايۋباي قىزاراقتاپ، كۇيەۋ جولداسىنا قاراي بەرەدى. قىسىلعاندا كومەك سۇراعان سىڭايى بار. - جەتىقاراقشى جۇلدىزى قونىستاسىڭىز ەمەس پە ەدى، - دەپ ءبىر كەلىنشەك ەندى ايۋبايدىڭ قالجىڭعا ولاق ءقارادۇرسىن ەكەنىن قاعىتا سويلەدى. شوشىنعان بولىپ داۋىسىن ادەيى قۇبىلتىپ تۇر. - ياپىراي، جارىق جۇلدىزدى جاقىن قوندىرعانىمىز قالاي بولار ەكەن. قولدى بوپ جۇرمەگەي. كەلىنشەكتەردىڭ مىسى ءاۋ باستان باسىپ العان ايۋباي ەندى شىن مانىندە قىسىلىپ جەر شۇقىلاي بەردى. الگى قالجىڭعا بەرگەن جاۋابى تىپتەن ەبەدەيسىز شىقتى. ءۇنى دە اراز بولعان بالانىڭ ۇنىندەي ءبىرتۇرلى ەستىلدى: - جەتىقاراقشىڭىزدىڭ مەكەنىن اڭعارماعان ەدىم. ءبىراق ايتەۋىر ۇرى بولعان جايىم جوق. كەلىنشەكتەر تاعى دۋ كۇلىستى. - ايدىڭ ءجۇزى تولار كەز قاشان ەكەن؟ - دەدى ءبىر قۋ ءتىلدى جەڭگەي. ايۋباي تاعى ۇتىلدى. - جەڭگەي ول جاعىن بىلمەدىم. اي مەن جۇلدىز سىرىنا ۇڭىلگەن عۇلاما ەمەس ەدىم. اۋىلىمىزدا ونداي ءتاۋىپ بولعان جوق. كۇيەۋ بالانىڭ بۇل جاۋابىنا ەلدىڭ ءبارى كۇلگەنى سونشا، ءۇي تەڭسەلە جازدادى. ەندى ايۋباي تىپتەن جەر بولعانداي كۇرەڭىتىپ ەدى. وسى كەزدە اراشاعا كۇيەۋ جولداس ءتۇسىپ، جەڭگەلەرىنە ۇتىمدى قالجىڭ ايتا باستادى. وڭداس ءتىس قاققان قۋ ەكەن، كەلىنشەكتەرگە شالدىرار ەمەس. داستارقان جايىلىپ، الدىمەن شاي كەلدى. ءازىل- كۇلكىمەن شاي ءىشىلىپ بولعاندا، ىستىق اس اكەلىندى. ايۋبايدىڭ بۇگىنگى كۇنى تۇزى جەڭىل تارتا بەردى. ءابىرجىپ، قىزاراقتاپ، قينالىپ ارەڭ وتىر. ماڭدايى تەرشىپ، مازاسىن قوسا الىپتى. تەرىن سۇرتەم دەپ قايتا- قايتا ورامالىنا جارماسادى. داستارقان جينالىپ. ويىن- ساۋىق باستالدى. مۇندايدا الدىمەن ايتىس جۇرەتىن ادەت قوي. قىز- كەلىنشەكتەر جاعىنان ەكەۋى قوسىلىپ سىزىلتا ءان شىرقادى. كۇيەۋلەر جاعىنا سالماق تاستاپ، جاۋاپ ايتىپ وتىر. الايدا جىگىتتەر جاعى جۋىق ارادا ءان ايتا قويمادى. ايۋبايدىڭ موينى سالبىراپ ءيىلىپ، باس كوتەرەر ەمەس. اسپان اشىق، اي جارىق كۇن جىلىدا، قول سوزىپسىڭ اسپاننىڭ جۇلدىزىنا. كۇيەۋ جولى جىڭىشكە دەگەن ءسوز بار ىزەت كورسەت اۋىلدىڭ ۇل- قىزىنا. وڭداس شىداي المادى بىلەم، ايۋبايدى تۇرتپەكتەپ وتىرىپ انگە جەتەلەدى. وڭداستىڭ ادەمى اشىق داۋىسى بار ەكەن. ايۋباي سونىڭ بەرەكەسىن كەتىردى. ادەتتە قولما- قول قيىستىرىپ جاۋاپ قايتارۋ شارت. ايۋباي ونداستىڭ ولەڭىنە ۇيلەسە الماي، داۋىسى بارلىعىپ مۇدىرە بەردى. ەكەۋىنىڭ ءسوزى ەكى ءتۇرلى شىعىپ، توقايلاسپاي- اق قويعانى. قىز- كەلىنشەكتەردىڭ مەرەيى تاعى دا ۇستەم بولدى. ءتۇن جارىمى بولىپ قالعانىن اڭعارماپپىز. وسى كەشتىڭ ۇيىتقىسى بولىپ جۇرگەن ۇلكەن جەڭگەمىز ءبارىمىزدى ۇيگە قايتاردى دا، ءبىر- ەكى كەلىنشەك پەن اپكەمنىڭ قيماس قۇربىلارىنان ەكى- ءۇش قىزدى قالدىردى. مەن بۇدان كەيىنگى وقيعالاردان بەيحابار ەدىم. ويتكەنى مەنى ەندى ول وتاۋعا ماڭايلاتپادى. ءبارىن كەيىن ەستىدىم.

ۇلكەن ۇيدە وڭاشا قالعان ءۇبيان اپكەم بۇكىل كەشتىڭ بارىسىنان حاباردار بولىپ وتىرىپتى. ايۋبايدىڭ مومىندىعىن، جاسىقتىعىن، قالجىڭعا قارىمتاسى جوق ەكەنىن دە ءبىلىپ الىپتى. ەندى ەل تاراپ، ەكى جاستى جۇزدەستىرەر ءسات تۋعاندا، اپكەم قاسارىسىپ وتىرىپ الادى. جەڭگەلەرىنىڭ ايتقانىنا دا، قۇربىلارىنىڭ تىلەگىنە دە كونبەيدى. -ياپىر- اۋ، بيكەش- اي، ءبىزدى ماسقارا ەتپەكپىسىڭ شىنىمەن. ءوز ىقتيارىڭ بولعان سوڭ كەلمەدى مە ول ەكەۋى. ەندى كورگەنسىز ەل اتانبايىق، -دەسەدى جەڭگەلەرى. ءۇبيان سول ىزاعا بۋلىعىپ قاسارىسقان قالپىنان قايتپاپتى. - نەمەنە، ەركە قىز دەگەنگە، شولجاڭ بولعىڭ كەلە مە سونشا. ەل راسىمىنەن، بۇرىنعىنىڭ جولىنان اتتاپ قايدا بارماقسىڭ. ءبۇيتىپ ءبىزدى قورلاما. ەستى قىز ويتپەس بولار. ءبىز دە وزىڭدەي قىز بولعامىز، - دەسىپ ەندى جەڭگەلەرى اشۋعا كوشەدى. اقىرى تاڭ الدىندا ءۇبيان كۇيەۋ بالا وتىرعان وتاۋعا بارۋعا كەلىسىپتى. بۇل كەزدە كەش بويى سوزدەن جىعىلىپ، تەرلەپ- تەپشىپ قىسىلعان ەكەۋى ابدەن قالجىراپ، ونىڭ ۇستىنە قالىندىقتىڭ سونشاما كەشىگىپ، كوڭىلدەرى قوبالجىپ وتىر ەكەن. وسىنداي تولقۋ ۇستىندە توقىراپ وتىرعاندا، ءۇبياندار كىرىپ كەلىپتى. ادامنىڭ بەرەكەسى ءبىر كەتسە، اياعى تايعاناي بەرەتىن ادەتى ەمەس پە. ايۋبايلار تاعى جاڭىلىس باسادى. قالىڭدىق كىرگەندە، كۇيەۋ جاعى ىزەت كورسەتىپ، ورنىنان تۇرىپ قىزدى ايالاپ قارسى الاتىن سالتىمىز عوي. ايۋبايلار ابىرجىپ ونى دا ۇمىتقان كورىنەدى. اپكەمدەر كىرىپ كەلگەندە، ورنىنان تۇرىپ قارسى الا الماپتى. وڭ بوساعادا وتىرعان قىزعا بۇدان ارتىق قورلىق بولسىن با، ونسىز دا ىزاعا بۋلىعىپ كەلگەن اپكەم لەزدە تاكاپپارلانىپ كەتكەن ەكەن. جىگىتكە قول ۇسىنباق تۇگىلى ءمىنىن بەتكە باسادى. - جاتىستارىڭىزعا بەرەكە بەرسىن. جاۋ قايتارعانداي قالجىراپ قالعان ەكەنسىز، مازالارىڭدى المايىق. قىزعا ءسوز سالاردان بۇرىن، ءسوز ءمانىسىن تۇسىنەر بولار ەدى. ءسوز ءقادىرىن ۇقپاعان، ءوز قادىرىنە قالاي جەتپەك. كەشىرىڭىزدەر، - دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى. ەندى ايۋباي نامىستانىپ، اشۋلى اتتانباق بولادى. جەڭگەيلەر ءمان- جايدىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، جىگىتتىڭ شىمبايىنا باتىرا اقىل ايتىپ، اشۋىن توقتاتىپ اتتاندىرادى. وڭداس كەشىرىم سۇراپ، بۇل وقيعانىڭ ەلگە جايىلىپ كەتپەۋىن ءوتىنىپتى. سالت بويىنشا كۇيەۋ جاعى تاڭ اتپاي، ەل كوزىنە ىلىكپەي اۋىلدان اتتانۋى ءتيىس. ەكەۋى لەزدە ءجۇرىپ كەتەدى. ەرتەڭىنە ءۇبيان اپكەم تىگىلگەن كيىم- كەشەكتەرىن لاقتىرىپ، جاساۋلارىن شاشىپ قاتتى اشۋلاندى. سونان سوڭ مۇڭايىپ ءبىر ءتۇرلى تۇڭعيىققا تۇسكەندەي جۇرەدى. ءۇي- ءىشى باسۋ دا ايتقان جوق، اشۋ دا ايتقان جوق. ەكى- ءۇش كۇننەن سوڭ ءۇبيان ايۋبايعا بارمايمىن دەپ قيعىلىق سالىپ ەدى، بۇل جولى اكەم ايباتتانىپ كەتتى: - ەكىنشى رەت باتا بۇزىپ، ەسەكتىڭ ميىن جەدى دەيمىسىڭ مەنى. ەلگە قايتا- قايتا قارابەت بولار جايىم جوق. بۇل كەزدە ايۋباي دا اۋىلىنا بارىپ ءبىراز تالقىدان وتكەن سوڭ اشىلىپ، ءسوز قادىرىنە جەتكەندەي بولسا كەرەك. ەكى ايدان سوڭ، ول قايتادان باعىن سىناپ، ەلگە ۇرىن كەلەدى. بۇل جولى اۋىلدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى ەرىندەرىن تىستەپ، ەركىن قالجىڭعا ەرىك بەرگەن جوق. ءسويتىپ ايۋبايدىڭ ۇيرەنگەن سوزدەرى، اقىل- كەڭەسى بۇل جولى كادەگە اسپادى.

 ۋاقىت وتە بەردى. كۇيەۋ بالا ەندى اۋىلعا اپتا سايىن كەلەتىندى شىعاردى. ءۇبيان اپكەم بۇرىنعىداي ەمەس، «پەشەنەگە جازىلعان وسى شىعار» دەدى دە، ءبارىن ءۇنسىز مويىندادى. قالىڭمال قانشا كوبەيسە دە، قارامىزعا تۇياق قوسىلماي ازايا بەردى. ءبارى جاساۋ- جابدىققا جاراتىلىپ جاتىر ەدى. ۇزاتۋ تويى قوڭىر كۇزگە قاراي، جيىن- تەرىن بىتكەن سوڭ باستالماق. تويعا ازىرلىك كەزىندە دە باسىمىزدان تاقىر كەتپەدى. اۋىلدىق، بولىستىق اكىمدەر سۇراققا شاقىرىپ اڭگىر- تاياق ويناتۋدى شىعاردى. «قالىڭمال العانىڭدى قاعازعا تۇسىرەمىز، ۋاكىل شاقىرىپ ايداتامىز» دەگەندى دە ايتتى. الايدا اكەم بۇعان سەسكەنە قويمادى. ويتكەنى «جىعىلىپ جاتىپ سۇرىنگەنگە كۇلەدى» دەگەندەي، ولاردىڭ وزدەرى دە قولدارىمەن قوقىس شەڭگەلدەگەندەر ەدى. كورىنگەننەن پارا الىپ، كورىنگەنگە كوز سالىپ، الدىنان وتكەنگە الاقان جايىپ، ابدەن الاكوزدەنىپ العاندار بولاتىن. اكەم سونى ءبىلىپ سەسكەنۋدەن اۋلاق ءجۇر. تىپتەن بەتتەرىنە تىكە ايتىپ سالىپتى: - بۇل ايماقتا كوزگە سۇيەلدەي كورىنىپ وتىرعان جالعىز مەن ەمەس. ەل ىستەگەن تىرلىكتى مەن دە ىستەدىم. سەندەردىڭ دە قۇلقىندارىڭ ءمالىم. جەمساۋلارىڭ بۇلكىلدەپ وتىرعانىن دا بىلەم. ال ەگەر بىرەۋىڭنىڭ تاماعىڭدى تىعىنداسام، ەكىنشىڭ اۋىز اشقالى دايىن تۇرسىڭدار.   پارا ءۇشىن جيعان مالىم جوق. سەندەرگە پارا بەرەم دەپ جالاڭاش قالار جايىم دا جوق. ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىپ، تىنىش جۇرەيىك تە. ءبارىمىز دە وڭىپ تۇرعان جوقپىز. مەن قىزىمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن كۇناھار اتانسام، سەندەردىڭ كۇنالارىڭ ونان دا اسىپ جاتىر. سوندىقتان قورقا قويار، جاسي قويار جايىم جوق. ونان دا ءارقايسىڭ كۇن سايىن دىكەكتەي بەرگەنشە، ۇلكەن باستىققا حابارلاڭدار. نە دە بولسا، سونىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەيىن، - دەپ اكەم بەلسەندىلەردى بەتتەتپەدى. ۇزاماي ۇلكەن باستىق دا كەلدى. (شاماسى ءبىزدىڭ بولىسقا قارايتىن ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى بولسا كەرەك) كەلۋىن كەلدى- اۋ؟ ءبىراق سوراقىسى ەندى باستالدى. نە بولدى دەيسىزدەر عوي. تەرگەۋگە كەلگەن باستىعىمىز ءۇبياندى كورگەندە، اقىل ەسىنەن اداسقانداي تەلمىردى دە قالدى. كورگەن جەردەن كوڭىلى كەتىپتى. ەندى ول باستىقشا سويلەۋدەن قالىپ، باسقاشا سايراي باستادى. سۇمدىعى سول - ول اپكەمدى توقالدىققا الۋعا بەل بايلاپتى. بۇل جولدا قىرۋار قالىڭمال شاشىپ، قارا باسىن ساۋداعا سالۋدان تايىنبايتىنىن ايتىپ كەتتى. ەندىەسىگىمىزدىڭ الدىنان الگى باستىقتىڭ كولىگى كەتپەيتىن بولدى. كەلگەن سايىن ءسوز سالىپ وزەۋرەپ وتىرادى دا قويادى.

 العاشىندا قاتتى ايتۋعا ادەپ ساقتاپ، جايمەن ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن اكەم، ءبىر كۇنى مورت كەتتى. - شىراعىم، وتتاپ جۇرگەنىڭ نە وسى؟ ەل سەنىمىنەن ساداعا كەتكىر ەزبەسىڭ عوي ءوزىڭ. قاتىن ءۇستى ەتەتىن، سەن سياقتى اقىماققا كەتەتىن قىزىم جوق. سەندەر ادىلەت جولىن تۇتىنىپ ءجۇرمىن دەيسىڭدەر مە. قوي تەرىسىن جامىلعان قورقاۋ نەمە. سەنىڭ دە زاۋالىڭ تابىلار، - دەپ بەتىنە تىكە ايتتى. باستىق مۇنداي جاۋاپ كۇتپەسە كەرەك، ورنىنان اتىپ تۇرىپ ەسىككە بەتتەدى. اتتانىپ بارا جاتىپ اكەمدى قورقىتا باستادى. كوپ ۇزاماي اكەم ايتقانداي- اق، الگى باستىق كىشىرەيىپ، بولىمشەمىزدەن اۋىستى. كورشىلەس قىرعىز اۋىلدارىنا كەتىپتى. ول جەردە سارسەنبى سايىن بازار بولاتىن. ءبىر بازاردا الگى باستىقتىڭ اكىرەڭىنە شىداماعان ءبىر توپ قىرعىز جىگىتتەرى دەدەكتەتىپ ءجۇرىپ ساباپتى. ادىلدىكتى ساقتاي الماعان، ەل سەنىمىن اقتاي الماعان شولاق بەلسەندىنى وكىمەتىمىز ورنىنان الىپ، مۇنداي قىزمەتتەن مۇلدەم الاستادى. اكەم بۇل تۋرالى ءتىس جارعان ەمەس. شاماسى، سونداي سولاقايدىڭ كەتۋىنە سەبەپكەردىڭ ءبىرى اكەم بولسا كەرەك. جاساۋ جاعى بىتكەن سوڭ، اكەم ەندى قىزىن كۇزدە ايۋبايعا ۇزاتاتىنىن جاريالاي باستادى. توي بولاتىن كۇن بەلگىلەنىپ، شاقىرىلاتىن جەگجاتتارعا حابارشى جىبەرىلدى. تويعا ەكى اپتا قالعاندا ءۇبيان اعايىن- تۋعان، جەگجات- جۇراعاتتارمەن تانىسۋعا اتتاندى. اپكەمنىڭ قاسىنا ەكى جىگىت، ءۇش كەلىنشەك ەردى. بايقاپ وتىرسام، وسىناۋ ءداستۇردىڭ ۇلكەن ءمانى بار ەكەن عوي. اۋلىنان اتتانىپ، قىزىقتى داۋرەنىمەن قوشتاسار الدىنداعى قىزدىڭ ەڭ سوڭعى رەت ەمىن- ەركىن سالتانات قۇرۋى سياقتى ەكەن بۇل. بۇدان كەيىن ءوز بەتىنشە وتاۋ تىگىپ، ءوز ءتۇتىنىن تۇتەتەتىن كەز تۋادى. تانىسقان قىز اكەسىنىڭ ءۇرىم- بۇتاعىن تۇگەل قالدىرماي ارالاپ، قايتا قاۋىشقانداي، قايتا تابىسقانداي بوپ اتتانادى. ءبىزدىڭ دە ارالاسقان ادامىمىز، تاراعان بۇتاعىمىز مول ەدى.. .اكەمنىڭ ءتورت اپكەسى، اجەمنىڭ ەكى ءىنىسى، ناعاشىلارىم، اكەمنىڭ ناعاشىلارى، وگەي شەشەمىزدىڭ تۋىسقاندارى، اتالاس اعايىندارىمىز الىس- بەرىسى بار جەگجاتتارى - مىنە، وسىنىڭ ءبارى ءۇبياننىڭ سەرۋەندەپ قايتار ءورىسى بولاتىن. اتتانار الدىندا اجەم اۋىلدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرىن، بار ايەلدەردى شاقىرىپ، قىز جاساۋىن قىزىقتاۋعا شاقىردى. كۇن اشىق ەدى. اۋىلداعى بار ايەل ءبىزدىڭ ۇيگە اعىلىپ كەلىپ جاتتى. تەگىس جينالعان سوڭ ءوزارا شاي ۇستىندە اقىلداسىپ، جاساۋ جيار وتاۋدى اۋىل شەتىندەگى كوك شالعىن الاندا تىگۋگە كەلىستى. ءۇي تىگىلگەن سوڭ ايەلدەر بىرتىندەپ جاساۋلاردى اپارىپ كوگالعا جاعالاي جايا باستادى. الدىمەن اجەمنەن كەلە جاتقان ۇلكەن كىلەم جايىلدى. كىلەمنىڭ ورنەكتەرى كۇن كوزىنە مىڭ قۇبىلىپ اينالاعا ءار بەرگەندەي. ونىڭ قاسىنا كىشىرەك كىلەم جايىلدى. بۇل شەشەمنەن قالعان كىلەم ەدى. وتاۋدىڭ ءوزى ارنايى تىگىلگەندىكتەن بە، ىشىڭدەگى باسقۇر، ۋىق، باۋىنا دەيىن كوز تارتادى. التى قانات اق وتاۋ اشىق كۇندە ەرەكشە اسەم كورىنەدى ەكەن.  جاساۋ- جابدىق تۇگەلدەنىپ بولعان سوڭ، اپكەمدى ەرتىپ كەلدى.

 اۋىلدىڭ ۇلكەن جەڭگەسى الدىنان قارسى الىپ، قولتىقتادى دا، وتاۋعا قاراي بەتتەدى. وسى ساتتەگى ايەلدەردىڭ تولقۋىندا شەك جوق ەدى. ءبارى قىبىرسىز تىنا قالدى.  دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ سالتاناتتى ءسات كۇتكەندەي، كەيبىرەۋى كوزىنە جاس الىپ جاتىر. الگى ۇلكەن جەڭگەمىز بوساعاعا جاقىنداعاندا ءۇبيانعا ءتىل قاتتى: - وتاۋىڭا وڭ ءسات تىلەپ، ەسىگىن اشتىرعالى تۇرمىز، ەركەجان. وتاۋىڭ باقىتقا تولسىن، يەلەرى قايعىسىز بولسىن. داۋسى ءبىرتۇرلى قالتىراپ شىقتى. اپكەم بوساعادان ءبىرىنشى اتتادى. قالعاندارى سوڭىنان ەرىپ، ىشكە ەنگەن سوڭ اپكەمدى قۇشاقتاپ، يگى تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. بايقاسام، اپكەم جىلاپ تۇر ەكەن. بۇل ەلدەن كەتەرىن سەزگەن قىزدىڭ قيماس كوڭىلىنەن شىققان جاس پا، الدە اعايىننىڭ ىقىلاسىنا دەگەن ريزاشىلىق جاسى ما، ول جاعىن اڭعارا العان جوق ەدىم.. . سالدەن سوڭ ايەلدەر ۇيگە ۇلكەن ەكى ساندىق الىپ كىردى. ءىشى تولعان اسىل بۇيىمدار مەن قىمبات كيىمدەر ەكەن. ءتوردىڭ ءبىر بۇرىشىنا اپارىپ سول كويلەكتەردى شىعارىپ ءىلدى. ىرگەگە اشەكەيلى اعاش توسەك قۇرىلدى. وعان مامىق سالىنىپ، ءۇستىن مايدا جىبەكپەن كومكەردى. جەرگە كيىز، كىلەم توسەلدى. ەندى زەر سالىپ قاراعان كىسىگە بۇل وتاۋدىڭ مۇنتازداي جاڭا، مول جيھازدى ءۇي ەكەنىن بىردەن بىلەر ەدى. جاڭا وتاۋدا العاش رەت مول داستارقان جايىلىپ، كول- كوسىر شاي ءىشىلدى. ەر اتاۋلىدان ءبىز سياقتى ەرمە بالالار عانا قاتىسقان ەدى. شاي ۇستىندە جاساۋدىڭ كەم- كەتىگى جايلى كەلەلى اڭگىمە دە قوزعالدى. ەندى نەمەن تولتىرۋ كەرەك ەكەنى ءسوز بولدى. سونان سوڭ جەڭگەيلەر ءۇبيانعا ءتۇرلى بۇيىمدار قوسا باستادى. - جاقسى كورەتىن قايىن ءسىڭلىم ەدىڭ، بيكەش. كوزىمدەي كورىپ جۇرەرسىڭ، -دەپ ءارقايسىسى كەسە- تاباق، بىلەزىك- ساقينا، القا- مونشاقتار سىيلاستى. - قۇدايعا شۇكىر، بيكەشجان. مۇنداي جاساۋعا اركىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. اجەم مەن قايىناعاعا ريزامىز. بۇتىندەي ءبىر ءۇيدىڭ ينە- جىبىنە دەيىن تۇگەندەپ، ىرگەڭدى بەرىك قوندىرعالى وتىر. مۇنداي جاساۋمەن بارعان جەرىڭدە دە مەرەيىڭ ۇستەم بولادى. وسىلايشا شىن تىلەكتەرىن، ادال كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ ايەلدەر تاراسا باستادى. مەن داستارقان قىزىعىنا بەرىلىپ. ورىك- مەيىزبەن الدانىپ وتىرعانىمدا، تىستاعى جاقسىلىقتان قۇر قالا جازداپپىن. - اپا! قىزدىڭ نوكەر- سەرىكتەرى كەلىپ تۇر، - دەگەن كوكەمنىڭ داۋىسىن ەستىگەندە، تىسقا اتىپ شىقتىم. توگىلتە كيىم كيگەن قوس كەلىنشەك، بۇرالعان ءبىر جاس قىز جانە ەكى جىگىت جول جۇرۋگە سايلانىپ تۇر ەكەن. اجەم ولاردى ۇيگە شاقىردى. ەكى جىگىت تىستا قالدى دا، وزگەلەرى كىردى. ويتكەنى جاڭا وتاۋعا ەرلەر باس سۇقپاۋى ءتيىس ەكەن. قايشاگۇل كەلىپ، ءۇبياندى باۋىرىنا باسىپ تۇرىپ باقىت تىلەدى: - باقىتتى بول، بيكەش. سول باقىت جولىنىڭ باستاماسىن وزىڭە سەرىك بوپ ءجۇرىپ كورگەلى كەپ تۇرمىز، - دەدى ول! مۇنان سوڭ ءۇبياندى كيىندىرە باستادى. راۋشان تۇستەس بۇرمە ەتەك كويلەكتى كيگەندە اپكەمدى تانىماي قالدىم. كەرەمەت جاراسىمدى ەكەن. كويلەك سىرتىنان قىناما بەل كوك بارقىت بەشپەت كيدى. قۇندىز بوركىنىڭ توبەسىندە ۇكى جەلبىرەيدى. قوس بۇرىمىنىڭ ۇشىنان كۇمىس تامشى توگىلگەندەي، ارقاسىندا اسەم شولپى سىلدىرايدى. اياعىندا بيىك وكشە ويۋلى ەتىك. موينى مونشاققا تولى، كەۋدەسىن القا كومكەرىپ تۇر. اپپاق بىلەگىندە قوس- قوستان كۇمىس بىلەزىك. ساۋساقتارى ساقينامەن بەزەنگەن. تىرناعىنا ازداپ سۇرمە جاققانداي كورىندى. اجەم كۇمىس ساپتى قامشىنى نەمەرەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، وڭ ساپار تىلەدى. ءبارى تىسقا شىقتى. كوكەم قاراگەر جورعانى كولدەنەڭ تارتىپ تۇر ەكەن. بۇعان ءۇبيان مىنبەك. سوندىقتان با، ەر- ابزەلى ەرەكشە. اۋىزدىقتان باستاپ ساعالدىرىعىنا دەيىن كۇمىسپەن كۇپتەلگەن جۇگەن. توقىمى مەن تەبىنگىسى بارقىتپەن تىستالىپتى.

 ەر ۇستىنە بارقىت كوپشىك توسەلگەن. ومىلدىرىگى توگىلىپ تۇر. كوكەم مەن جىگىتتەر اپكەمدەردى قولتىعىنان دەمەپ اتقا وتىرعىزدى. وسى كەزدە توپ ورتاسىنا اكەم كەلدى. از ءۇنسىز تۇردى دا، الاقانىن جايدى. جينالعاندار تەگىس الاقاندارىن جايىستى.   اكەمنىڭ وڭ باتاسىن العاننان سوڭ، سەرۋەن توبى جولعا شىقتى. بۇكىل اۋىل تىسقا شىعىپ، ءۇبياندار كوكجيەكپەن استاسقان الىس قىرقادان اسىپ كەتكەنشە كوز جازباي قىزىقتاپ قاراپ تۇردى. سوندا اشەكەي بۇيىمدار قايدان تابىلدى دەي كورمەڭىزدەر. اكەمنىڭ زەرگەرلىك ونەرى بار ەدى دەپ ايتقان ەدىم عوي. سول ونەرىن قىزىنان اياماپتى. اكەمە كۇن سايىن كوكەم دە كومەكتەسىپ ءجۇردى. ءۇبياندار كەتكەن سوڭ، اۋىل ەندى بۇتىندەي توي قامىنا كىرىستى. كوكەم بازاردان بازار قالدىرماي ارالاپ، قورجىن تولتىرىپ قايتادى. اۋىل جىگىتتەرى بىلەك سىبانىپ قولعابىس كورسەتىپ ءجۇر. اكەم زەرگەرلىك ىسىنە ءبىرجولا بەرىلىپ الدى. مەن قاسىندا تۇرىپ، ايتقاندارىن قالت جىبەرمەي زىر جۇگىرىپ ورىندايمىن. اكەنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداعاننان ارتىق نە عانيبەت بار دەيسىڭ، شىركىن. اكەم ەڭ الدىمەن بالشىقتان وزىنە قاجەتتى ىدىس جاسايتىن. وعان كۇمىس تەڭگەلەردى سالادى. ونىڭ ۇستىنە جاڭقا ۇيەدى دە، تۇتاتادى. بىرتىندەپ شوقتانىپ بارا جاتقان ىدىسقا قاراپ تۇرعان قانداي راحات. اكەم كوسەۋمەن كومىرلەردى اۋدارىستىرادى. مەن ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان قول كورىكتى باسامىن. ءبىر كەزدە ىدىس بەتىن كوگىلدىر جالىن شارپيدى. سول كەزدە ەرىگەن كۇمىس سىناپشا تولقىپ شىعا كەلەدى. اكەم ونى ازداپ سۋىتادى دا، الاۋ تۇستەس ەرىتىندىنى سۋىق سۋعا سالىپ جىبەرەدى. سۋ بىج ەتىپ قايناپ شىعا كەلەدى. سونان سوڭ بالقىمانى قولىنا الىپ، اكەم بىلەزىك سوعا باستايدى. ورنەگىن قالاممەن سىزىپ الادى دا، ۇستارانىڭ جۇزىمەن كەرتىپ قوندىرادى. مۇنداي كەزدە ءۇي- ءىشى قىبىر ەتپەيتىن. ءبارىمىز دەمىمىزدى تارتىپ، اكەمنىڭ تەسىلە قاراعان جانارىنا، ازداپ دىرىلدەگەن ساۋساقتارىنا زەر سالۋشى ەك. ورنەكتى قوندىرىپ بولعان سوڭ اكەم ەندى بىلەزىكتى قۇممەن جۇمىرلاپ ىسقىلايدى دا، تۇتىلگەن جۇنمەن تازالايدى. سونان سوڭ ۇستىنە اق ءمۇساتىر ۇنتاعىن سەبەدى دە، ازداپ وتقا ۇستايدى. ۇنتاق تۇتانعان كەزدە بىلەزىكتى وتتان تارتىپ الا قويادى دا، تىزەسىنە ىسقىلاپ جىبەرەدى. سول كەزدە بىلەزىك جارقىراپ شىعا كەلەدى. ءوز ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى شىعار. ايتەۋىر اكەم اڭگىمە ايتقاندا اشەكەي، ورنەك جايلى، ونىڭ ناقىستارى جايلى كوبىرەك ءسوز ەتەتىن. اكەمنىڭ ونەرى وزگە اۋىلعا دا بەلگىلى ەدى. الايدا ءوزى ءۇشىن بولماسا، وزگەلەردەن اقى الىپ ەر- ابزەل، زەرگەر بۇيىمدارىن جاساعان ەمەس. اكەمنىڭ كەيىن قولدان مىلتىق جاساعانى ەسىمدە. مىلتىقتى اشەكەيلەپ، ورنەكتى شۇرىپپە جاسادى. ءبىراق سىناپ كورگەندە مىلتىق اتپادى. سونان سوڭ اكەم ىزالاندى ما، ايتەۋىر ۇڭعىسىنا ءدارى تولتىرىپ ءبىزدىڭ كوزىمىزشە مىلتىقتى تالقانداپ تىنىپ ەدى.

 * * *

 ءۇبياندار ەكى جۇمادان سوڭ ەلگە ورالدى. جىگىتتەر الدارىنا   ءتورت تاي سالىپ، مول سىيلىق ارتىلعان تۇيە جەتەكتەپ قايتىپتى. ءبىر تاڭعالعانىم - ءبارى ءۇيدىڭ تۇسىنان ءوتىپ كەتتى دە، اۋىل شەتىندەگى جاڭا تىگىلگەن وتاۋدىڭ الدىنا ات باسىن تىرەدى. تۇس- تۇستان تاعى دا ايەلدەر جينالدى. ءبارى قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، قۋانىسىپ جاتىر. حال- جاعدايىن، جاي- كۇيلەرىن جامىراي سۇراسادى. وتاۋعا بۇرق- بۇرق ەتىپ ساماۋىر كەلدى.. . جيىن- تويدىڭ، باس قوسقان ورتانىڭ قىزىعىنا العاشقى سەبەپكەر ءوزىممىن دەگەندەي يىنىنەن دەمالادى. بۇل وتىرىستا نەگىزگى اڭگىمەنىڭ ۇيىتقىسى ءۇبياننىڭ قاسىنداعى قۇربىسى بولدى دا، قالعاندارى ىنتىعا تىڭدادى. ول ادەمى مايدا تىلمەن، ۇتىمدى ازىلدەرمەن ءسوز اراسىن قۇلپىرتا وتىرىپ قايدا بولعاندارىن، قانداي كەشتەرگە قاتىسقانىن، كىمنىڭ ۇيلەرى شاقىرعانىن، ءۇبيانعا كىمدەر قانداي سىي كورسەتىپ، نە تىلەك ايتقاندارىن تاپتىشتەپ باياندادى. تىپتەن ەل قىدىرىپ جۇرگەندە ەستىگەن قىزعىلىقتى اڭگىمەلەرى مەن اسەم اندەردى دە ايتىپ بەردى. بارعان اعايىنداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كوڭىل كۇيى مەن كولگىرلىك پيعىلدارىنا دەيىن ءبىلىپ كەلىپتى. ايەلدەر ىنتىعا تىڭداپ وتىر. سەركەباي ناعاشىم تۇيە جەتەكتەتىپتى. ال ءىنىسى قۇلجاباي تاي سىيلاپتى، ءبىر ناعاشى جەڭگەمىز تۇسكيىز بەرىپتى. ەندى ءبىر جەڭگەمىز بارقىتپەن تىستالعان مامىق سىيلاعان. اكەمنىڭ قارىنداسى كىشى كىلەم مەن اياققاپ تارتۋ ەتىپتى. ەكىنشى قارىنداسى - جىبەك شاپان جانە كۇمىس لەگەن بەرىپتى. وسىنداي سىي- سياپات مول ەكەن. ايەلدەر ءبارىن جايىپ سالىپ قىزىقتاپ وتىرىستى.   سونان سوڭ اكەلگەن سىيلىقتاردى جاساۋعا قوستى دا، ايەلدەر ۇيلەرىنە تاراستى. ءۇبيان ادەتتەگىسىندەي قايتا كيىنىپ، اكەمە سالەم بەرۋگە كەتتى. اكەم قىزىن مەيىرلەنە قارسى الدى. شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. ءۇبيان شىداي الماي جىلاپ جىبەردى دە، اكە قۇشاعىنا جاسىرىنا بەردى. كەۋدەسىنە باسىن قويىپ ۇزاق جىلادى. اكەم ءوزىن- ءوزى ازەر ۇستاپ، كەرەۋەتكە وتىرا كەتتى دە، قىزىن الدىنا الىپ تەڭسەلىپ، جاس بالاشا الديلەدى. ورتانشى اپكەم ءاليماننىڭ بۇرىمى سەلتيىپ، كەرەۋەتتىڭ باسىنان ۇستاپ قاتىپ قالىپتى. ونىڭ دا ەكى بەتىن جاس جۋىپ تۇر. مەن اكەمنىڭ وسىنشاما ەمىرەنگەنىن كورگەن ەمەس ەدىم. ءارقاشاندا سابىرلى ءۇبياننىڭ بوساعانىنا دا تاڭىرقادىم. سودان با، بەدىرەيىپ تۇرىپ قاپپىن. ءاليمان شىداي الماسا كەرەك. جۇگىرىپ كەپ، جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى. كەمسەڭدەپ ارەڭ سويلەپ تۇر: - سەن نەگە بەدىرەيىپ تۇرسىڭ، تاسباۋىر. كوزىڭنەن جاس تا شىقپايدى عوي.. . مەن ەسەمدى جىبەرمەي، ءاليماندى سالىپ قالدىم. الايدا كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتكەنىن ءازىم دە سەزبەي قالىپ ەدىم.. . اكەم ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە، ۇشەۋمىزدىڭ دە ىستىق جاسىمىزدى توسىنە باسىپ، باۋىرىنا تىعا بەردى. ەرتەڭىنە جاڭا وتاۋدىڭ جانىنا جاعالاي ءۇي تىگىلدى. تويعا كەلەتىن قوماقتارعا ارنالعان ءۇي وسىلاي مولايا بەردى. بايقاسام، كەشكە قاراي اۋىل جانىنان ءۇبياننىڭ وتاۋىن ورتاعا العان جاڭا اۋىل ورناپ قالعان ەكەن.. . كەلەسى كۇنى بارلىق بالالاردى جاقسىلاپ كيىندىرىپ، جاپپاي جاساندىرىپ قويدى. سول كەشتە قاسىنا جەتى جىگىت ەرتكەن ايۋبايلار كەلدى. ولار وزدەرىنە ارناپ تىگىلگەن ۇيگە ءتۇستى. ەندى قالىڭدىقتىڭ وتاۋى مەن كۇيەۋدىڭ وتاۋى اراسىندا قىزىققۇمار ادامدار سەندەي سوعىلىستى. ءار ۇيدەن اسەم كۇلكى، جارقىن داۋىستار ەستىلىپ، جادىراسىپ جاتىر. جەلىدە اتتار كىسىنەپ. اۋىل ءىشى جاندانىپ كەتتى. وشاقتان كوتەرىلگەن كوپ ءتۇتىن كوككە قالىقتاپ كولبەڭدەپ بارادى.. . وسىلايشا توي دا باستالىپ كەتكەن ەدى.

 بىزدەر، اۋىل بالالارى، نازاردان تىس قالىپ، قاراڭعىدا توپىرلاسىپ ءار ءۇيدىڭ اراسىن جول ەتىپ ءجۇرمىز. قىزىق ەستىسەك دەگەن دامەمەن ءop\sۇيدىڭ جانىن ساعالايمىز. الايدا ەسىك الدىنداعى ساماۋىرشى جىگىتتەر ماڭايلاتار ەمەس. - ءاي، بالالار، اۋلاق جۇرىڭدەر. سەندەرگە بۇل ارادا تۇك تە جوق! كەيبىر كوڭىلشەكتەرى باسىمىزدان سيپاپ، قۇلاعىمىزعا سىلبىرلايدى: - اينالايىندار، الىسىراق ويناڭدار. مەيماندار كورسە، اۋىلىنىڭ بالالارى بەيباستاق ەكەن دەپ كەتەر. ۇيات بولادى، - دەيدى. - بارا قويىندار! توپىرلاماڭدار!   ايەلدەر جاعى بىزگە كوز قىرىن دا سالار ەمەس. ءبارى اسىعىپ، داستارقان كوتەرىپ، كەسە شايىپ، قازان باسىندا كۇيبەكتەسىپ ءجۇر. قاسىنا بارا بەرسەڭ، تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەندەي قولىمىزعا ءۇن- ءتۇنسىز باۋىرساق، ءتاتتى قىستىرا سالادى. ءبىز ءوزارا كۇبىرلەپ سويلەسىپ كەتە بەرەمىز. تاڭ اتتى. جاڭا اۋىلدىڭ قازانى ەلدەن بۇرىن كوتەرىلىپ، وشاق ءتۇتىنى ەلدەن بۇرىن ورلەدى. ەل تىرلىك قامىنا كىرىسىپ، جاپپاي قاربالاسقا كوشە باستاعان كەز.. . قوناقتار باپپەن تۇرىپ، باستاۋ جاققا بارا جاتىر. ءمولدىر سۋعا كەزەكتەسىپ بەت جۋىسىپ سەرگىپ قالادى. سونان سوڭ ماڭ- ماڭ باسىپ ماڭعاز جۇرىسپەن وزدەرى تۇسكەن ۇيگە بەتتەدى. ءبىز دە سولاردىڭ سوڭىنان ىلەسىپ جاقىنداي بەرەمىز. قوناق كوزىنشە ۇلكەندەر ۇرىسپايتىنىن ءارقايسىمىز جاقسى بىلەمىز. الايدا مەيماندارعا سەزدىرمەي الا كوزىمەن بىزگە قاراعان اۋىل جىگىتىنىڭ سۋسىنان شوشىپ شەگىنشەكتەي بەرەمىز. مەيماندار كەرىلىپ- سوزىلىپ ۇلكەن ساسكەدە داستارقانعا ارەڭ وتىرىسادى. شايدى اسىقپاي سوراپتاپ، ءبىر- بىرىنە وقتا- تەكتە ەرىنشەكتەنە ءتىل قاتىسادى. ءبارى ماڭعاز، ءبارى كەربەز سياقتى. سىزدانىپ وتىر. شايدان سوڭ قىمىز كەلەدى. قىمىزدى دا سالعىرت وتىرىپ، سامارقاۋ ىشىسەدى. اسىعار جايى جوق، ۋاقىتتى ءۇنسىز ۇتقان سىڭايلارى بار سياقتى. كەشەگى داۋرىقپا ءسوز، دابىرا مىنەزدىڭ ءبىرى دە جوق. ءبارى الدەبىرەۋدى سارعايا كۇتىپ جاتقانداي. ول كىم؟ ول كۇتكەندەرى ءساتى تۇسكەن كەز، ساپارعا شىعار ۋاقىت، ساعىنىسا كورىسكەن جاڭا قوناقتار عوي ىسىپ بارادى. اركىم كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ جاتىر. ءبىز ەندى- ەندى ايقىن كوردىك. جۇقا شاپانىن يىقتارىنا جەلبەگەي جاۋىپ قاز- قاتار جاستىققا جانتايعاندار.. . كۇن تۇستەن اۋا باستادى. اۋىلدىڭ وشاقتارىنان تاعى دا ءتۇتىن شۇبالىپ، كوپكە كوتەرىلدى. ءار ءۇيدىڭ الدىندا ساماۋىر ساقىلدايدى. قوناقتار شايدى راحاتتانىپ ۇزاق ءىشتى. ونان سوڭ الدارىنا ەت كەلەدى. تاباق تارتقان جىگىتتەر قاز ءتىزىلىپ، ءار ۇيگە كىرىپ جاتىر. اڭگىمە ازداپ جاندانعان سياقتى. ءبىراق كەشەلى بەرى وسىناۋ ءبىر سارىندى سابىلىس ءبىز سياقتى ەرەكشە قىزىق كۇتكەن بالالاردى جالىقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. ۋاقىت ءوتىپ بارادى. كۇننىڭ قىزۋى تاراپ، اۋا قوڭىر سالقىن تارتا باستادى. مىنە، اقىرى سوناۋ الىس كوكجيەكتەن الدەكىمدەر كورىندى. بۇلار قىزىل- جاسىل كيىنگەن قوناقتار ەكەن. كورشى اۋىلداردان كەلە جاتقاندار. ەندى ەكىنشى جاقتان ءبىر توپ اتتىلى كىسىلەر كورىندى. تاعى ءبىر قاراعانىمىزدا اۋىلدىڭ تۇس- تۇسىنان بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقان جارقىن توپ بۇكىل دالانى گۇلگە بولەپ جىبەرگەندەي ەدى. سول توپ دوڭگەلەنە كەلىپ مىناۋ ورتاداعى جاڭا وتاۋدى الاقاندارىنا كوتەرىپ، اۋىل قىزىعىن اسقاقتاتا تۇسەتىندەي سەزىلدى. ءبىز ءار جاققا ءبىر قاراپ قارىق بوپ قالدىق. اۋىل ادامدارى قوناقتاردى قۇرمەتپەن قارسى الۋعا ساقاداي ساي تۇر. مىنە، ەكى جاق قۇشاق جايا قاۋىشىپ ءوتتى دە، كۇلكىگە كۇلكى، تىلەككە تىلەك ۇلاستى. ايەلدەر جاعى كورىسىپ، ەرلەر جاعى قول بەرىسىپ، توس تيىستىرەدى. - تويلارىڭ قۇتتى بولسىن! - تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! - اۋىلدارىڭنان توي ۇزىلمەسىن! - نيەتتەرىڭ باياندى بولسىن! وسىلايشا تىلەك ءبىلدىرىپ جادىراسقان مەيماندارعا اۋىل ادامدارى دا جاۋاپ قاتادى: - وزدەرىڭمەن بىرگە بولسىن! - ايتقاندارىڭ كەلسىن! - وزدەرىڭ دە وسىنداي تويعا جەتىڭدەر! - ومىرلەرىڭ تويمەن ءوتسىن! سىڭعىرلاعان شولپى ءۇنى، جۇرەككە جۇمساق كۇمىس كۇلكى، جىبەك كويلەكتەردىڭ سۋسىلى، بۇرالا باسقان قىز تولقىنى كەشكى اۋىلدى كورىكتەندىرىپ جىبەردى. بىزگە ايەلدەر جاعى جاي سوزەمەس، - اۋەزدى ءان سالعانداي، جاي عانا قاراجاياۋ جۇرىسپەن ەمەس - تولقىن ۇستىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى. ايەلدەر جاعى الدىمەن قالىڭدىقتىڭ وتاۋىنا باس سۇعادى. - باقىتتى بول، باعىڭ اشىلسىن! - ءار كۇنىڭ بۇگىنگىدەي اشىق بولسىن! - باسىڭنان جاقسىلىق كەتپەسىن! - بوساعاڭ بەرىك بولسىن! - ءۇيىڭ قۋانىشقا تولسىن! اپكەم ءبارىنىڭ دە ىقىلاسىنا ريزا بولىپ، شىن جۇرەكتەن العىس ايتادى: «جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرادى، ءۇمىتىڭدى ۇدەتەدى، جۇرەككە قانات بىتىرەدى.. . سەندەردىڭ جارقىن جۇزدەرىڭە كوز تويدىرار ەمەسپىن.

 جاقسى ءسوز جارىم ىرىس دەگەندەي، ايتقاندارىڭ كەلسىن. ءومىر بويى ۇمىتپاسپىن سەندەردى» . سونان سوڭ ايەلدەر جاساۋ كورۋگە كىرىسەدى. ەرلەر جاعى الىستان- اق اتتان ءتۇسىپ، كۇتۋشى جىگىتتەرگە تىزگىندەرىن ۇستاتادى. مەن تانىس ءجۇز كەزدەستىرەم بە دەپ توپ جىگىتكە كوز تاستاپ ەدىم، ءبارى دە ءبىر- بىرىنە ۇقساس سياقتى كورىندى. جىگىتتەر جاعى دابىرلاسىپ اسىعا باستادى. - اققۇل كەلەدى! اققۇل كەلەدى. اققۇل قۇندىزداي جىلتىراعان، قىسقا جال، كەلتە قۇيرىق بوز ايعىرمەن كەلەدى ەكەن. كادىمگى «ور تەكەدەي ورعىعان جۇيرىك» دەپ اتايتىن ايگىلى سايگۇلىگى. قاسىنا وتىزداعى ۇلكەن ۇلى اسىلباي مەن ءتىنالى ناعاشىم ەرىپتى. اققۇل جاقىنداعاندا، جينالعاندار جاپىرىلىپ جول بەردى.   ءبارى قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ، قۇرمەت كورسەتىپ تۇر. اققۇل ەردە ماڭعاز وتىر ەكەن. جينالعانداردىڭ كوبىن كوزىنە دە ىلگەن جوق. ماندايىن اق ورامالمەن شارت ءتۇيىپ الىپتى. بەشپەتىنىڭ جەڭى تۇرىلگەن. تۇكتى بىلەگىنىڭ تامىرلارى ادىرايىپ تۇر. سەلدىرلەۋ ۇزىن ساقالى كەۋدەسىنە تۇسەدى. بەلىن جالپاق كەمەر بەلدىكپەن مىقتاپ بۋىنعان. دەنەسىن العا ەنتەلەتە تاستاپ ەر ۇستىندە ەركىن وتىر. جايداق تابان قىرىم ەتىك كيگەن ەكەن. ۇزەڭگىگە بوس تاستاپتى. ول بىردەن اۋىل ورتاسىندا ءبىر توپ كىسىمەن تۇرعان اكەمە تۋرا. تارتتى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا تىزگىندى ىركىپ ەدى، استىنداعى اتىنىڭ قوس قۇلاعى قايشىلانىپ، كەڭ تاناۋى جەلبىرەپ بارىپ كىدىردى. ماعان ەر- ابزەلى اق كۇمىسپەن كومكەرىلگەن بوز ايعىر مەن يەسى اق ساقالدى اققۇل ەكەۋى وسى ساتتە ءبىر تۇتاس قۇيىلعان سوم مۇسىندەي سەزىلگەن ەدى. - امانبىسىڭ، مومىش! - دەپ اققۇل ءوزىنىڭ قۇرداسىنا سالەم بەردى. - ءوزىڭ دە ساۋمىسىڭ، اققۇل! - دەپ جادىرادى اكەم. سونان سوڭ تويعا قۇتتى بولسىن ايتىپ، اققۇل ءوزىنىڭ كەشىگىپ قالعانىنا كەشىرىم سۇرادى. اتتان تۇسپەي جاتىپ اشۋلى جۇزبەن اقىل ايتا باستادى. دەنەسىن وقىس بۇردى دا، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ءبىر شەتتە ءۇيىرىلىپ تۇرعان توپقا سىلتەدى. - مىناۋ وڭشەڭ اڭگۇدىكتەر شاڭقاي تۇستە كوكپار دامەتىپ ءجۇر- اۋ، شاماسى. ەسىل- دەرتى ەنتىكپە شابىسقا اۋعان شالا ميلار وڭكەي. وزدەرىن اياماسا دا، اتتى اياسا قايتەدى. قاپىرىقتا قارا تەرگە تۇسكەن جۇيرىكتە نە قاسيەت قالماق. ىستىق لەپ كەۋدەسىن قاۋىپ، شۇبالما شاڭ وكپەسىن ىستاماي ما، ات جارىقتىق قىز سياقتى ماپەلەۋدى كۇتەتىن مال عوي. ايالاي بىلمەسەڭ - اياعىنان قالادى. اياقتان قالعان جۇيرىك اقىرعان ەسەككە دە الدىرادى، - دەپ اققۇل جاستاردى جازعىرا سويلەدى. - جايباراقات سۋىتىپ، مايىن سىلىپ الۋدىڭ ورنىنا بۇلار سالپاقتاپ جاپالاقشا جالپىلداي بەرگەندى جاقسى كورەدى. الاوكپە تاسىراڭعا اڭسارى اۋعاندار عوي وڭشەڭ. جاقسى شاباندوز اتقا اۋىر جۇك ەمەس، قايتا قاناتىنداي دەمەۋشى بولار. ايتپەسە قاپتاۋلى تەزەكتەي ەرگە تەڭسەلىپ وتىرعاننىڭ نەسى قاسيەت.

 اتتىڭ دەمى اۋىرلاي باستاعاندا، تىپتەن ءوزىمىز دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ تىنا قالماۋشى ما ەدىك. ال بۇلار بولسا.. . ەي، قويشى.. . نە بوپ كەتكەن بۇگىنگىنىڭ جاسىنا. جوق، مومىش، بۇلارعا قارابايىر سايگۇلىكتى قور ەتكەنشە، ەسەك پەن وگىز مىندىرگەن ارتىق. سوندا عانا كوكپار دەپ وزەۋرەي بەرەر بۇل شىركىندەر. ەر ۇستىندە وتىرىستارىن قاراشى ءوزىڭ. اي، جاستار- اي! ءتىنالى اكەم جاققا جالبارىنا كوز تاستاپ، مىنا ارداقتى اقساقالدىڭ وۋ باستان داۋ ىزدەگەن سوزىنە توقتاۋ سالۋدى ىمداپ تۇر. اكەم ءبىر كۇلىپ الدى دا. اققۇلدىڭ الگىدەن بەرگى ۇزىن ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. - جاستار دەدىڭ- اۋ، اققۇل. جاستىڭ اتى جاس ەمەس پە قاشاندا. جازعىرماي- اق قوي. زامان باسقا، ادام باسقا ەكەنىن نەگە ۇمىتاسىڭ. زامان جاستاردىكى. ويناسىن، كۇلسىن، ءارى ارعىماققا وتىرۋدى دا ۇيرەنەر، ومىرلەرىن جايناتۋدى دا بىلەر.   بارى مەن ءنارى الداعى جاس ەمەس پە. اققۇل اكەممەن قايتا ءسوز تالاستىرماق ەدى، ءتىنالىنىڭ ىمداۋىمەن الىپ كەلگەن كوك سەركەنى ءبىر جىگىت ونىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتا قويدى. اكەم الاقانىن جايىپ باتا تىلەدى. «ال اۋمين، اقا» - دەگەندە اققۇل شىنىمەن- اق ابىرجىپ قالعان ەدى. ءبىر ساتكە ساقالىن تاراعىشتاپ تۇردى دا، الاقانىن جايىپ باتا جاسادى. - ءتاڭىرىم تىلەۋلەرىڭدى بەرسىن، قاستارىڭا قىدىر ەرسىن. قاشان دا وڭ جول بولسىن، قىزىقتارىڭ مول بولسىن. ات- كولىگىڭ مۇقالماسىن، ازاماتتار جۇقارماسىن، اۋمين! سول ساتتە كوكەم اسا ءبىر ەپتىلىكپەن كوك سەركەنى جىعا سالىپ، تاماعىن ورىپ جىبەرگەن ەدى. اكەم اققۇلعا قالجىڭداي ءتىل قاتتى: - سەن بۇگىن، دەلەبەڭ قوزىپ، قىزا بەرمە، اقا. جاستارعا ەرىك بەر. ايتپەسە كوكپاردىڭ پۇشپاعىن دا ۇستاي الماي جۇرەر. - كۇش اتاسىن تانىماس دەمەي مە، مومىش- اۋ. جاعالاسىپ ءجۇرىپ بۇلار كوكنارعا جارماسقانىنا ءماز عوي. ايتپەسە قالباقتاي شاۋىپ دۇركىرەمەي، قايراتىم بار دەپ قارا كۇشپەن سىلكىلەمەي، ەپپەن تارتقاندى بىلەر دەيمىسىڭ بۇلار شىركىن، ون كىسىنىڭ ورتاسىنا تۇسسەڭ دە، وڭايلىقپەن بەرىسپەي، كۇشىڭە ايلانى استار ەتىپ سىتىلىپ شىققانعا نە جەتسىن. قالىڭ توپ قاڭتارىلعانداي قاراپ قالار ەدى، سەن بولساڭ جارىپ ءوتىپ كومبەگە قاراي كوسىلە بەرەر ەڭ. قايران زامان- اي. وسى كەزدە كوكەم: - اقا، كوكپار دايىن بولدى، - دەدى. سول- اق ەكەن، اققۇل ايتىپ تۇرعان اڭگىمەسىن ۇمىتىپ، ارقاسى قوزىپ شىعا كەلدى. قومدانعان بۇركىتتەي كوزى جايناپ، ءجۇزى البىرتتانىپ قيقۋلاپ تۇر: - وي، مومىنقۇل، سەن دە ىبىلجىپ قالعان نەمەسىڭ بە دەيمىن، ءتايىرى. قاشانعى كۇتەمىز. مانادان بەرى قاراپ تۇرعان جوقپىز با، - دەپ لەزدە كوكپار قۇمارىنا ءبىرجولا ەنىپ الدى. كوكەم اققۇلعا قاتارلاسا جۇگىرىپ سەركەنى سۇيرەپ بارادى. ات ۇستىندەگىلەر جاپپاي قيقۋلاسىپ، لاپ قويىپ كەلەدى. اۋىلدان از ۇزاعان سوڭ شاباندوزدار ساقيناشا دوڭگەلەنىپ تۇرا قالدى. ورتادا سەركەنىڭ سيراعىنان ۇستاعان كوكەم. كەنەت ول سەركەنى تىك كوتەرىپ الدى دا، اققۇلدان ۇزاي بەرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. سول- اق ەكەن، قاسقىرعا قۇيىلعان قىرانداي اققۇل ىلگەرى ۇمتىلا بەردى. جارداي ۇلكەن شالدىڭ جيناقىلانىپ ءبىر ۋىس بوپ كەتكەنىنە تاڭ قالدىم. دەنەسى شيىرشىق اتىپ، الگى سەركەنى جەرگە جەتكىزبەي قاعىپ الدى. - پاۋ، شىركىن، - دەپ شۋ ەتە قالعان شاباندوزدار داۋىسى سايىس اڭساعان سۇڭقارلاردىڭ ۇنىندەي شاڭق ەتىپ ەدى. اققۇل بولسا، ورتادا شىر اينالىپ سايىس ءادىسىن جاستارعا جاريا ەتكەندەي وزىمەن- ءوزى ەگەسىپ ونەر كورسەتە باستادى. كوكپاردى ات باۋىرىنان ارى- بەرى اۋىستىرىپ، قارسىلاسىن ايلامەن الداعانداي بولادى. بىرەسە ەردەن اۋىپ ءتۇسىپ، ات ساۋىرىن ساعالايدى. تاعى بىردە ات جالىنا جابىسىپ، قۋعىنشىدان قۇتىلعانداي بولادى. بوزشولاعىن ۇرشىقشا ءۇيىرىپ، توپ ورتاسىندا جاس جىگىتتەي شيراق دوڭگەلەنىپ جۇرگەن شالدىڭ قيمىلىنا قىزىقپاعان جان جوق. تىپتەن كوكەم قاسىمدا تۇرىپ قايتا- قايتا ايقايلايدى، جەر تەبىنىپ قۇلشىنادى. ول ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇمىتىپ، بار دۇنيەنى كوكپار قىزىعىنا سالىپ تۇرعانداي. اكەم الاكوزىمەن اتىپ، كوكەمە باسىن شايقاپ تۇر. كوكەم بولسا تەك اققۇلدىڭ يكەمدىلىگىنەن باسقانى ەلەر ەمەس. اققۇل ورتانى تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى دا، گۋلەگەن شاباندوزداردىڭ قارسىسىنا توقتادى. كوكپاردى كوككە كوتەرىپ، جىگىتتەر جاققا اتىپ جىبەردى. الاپات ايقاس باستالدى دا كەتتى.

 مانادان بەرى جۇرت جىگەرلەرىن شىڭداپ، جۇيكەلەرى ارەڭ شىداپ تۇر ەكەن. ءبارى دە لاپ قويدى. سارت- سۇرت ەتكەن ۇزەڭگى، سابالاسقان قامشى، ۇزىك- ۇزىك ءامىرلى ءسوز. تەك قانا ات قۇيرىعى سىرتقا تەۋىپ، سانسىز باس شوعىرلانعان سياقتى. سەركەگە كىمنىڭ قولى جەتەرى بەلگىسىز. ايتەۋىر كيمەلەسكەن ادامدا سان جوق. تىپىرشىعان كوپ تۇياق وتاۋ ورنىنداي جەردى دۇبىرلەتكەلى دە ءبىراز بولدى. ءبىراق كوكپار الىپ شىققان بىرەۋ جوق. كەيبىرەۋلەردىڭ دوداعا سۇڭگۋىنەن شەتكە جاڭقاشا سىتىلىپ شىعۋى وڭايلانىپ قالدى. مۇندايلار دودا سىرتىن ايقايعا بورلىكتىرىپ بوسقا دالباقتاپ ءجۇر.   كوكپار وندايلاردى مەنسىنە مە. كەنەت وسىنشاما مول تىرەستىڭ اراسىنان الدەكىم سەركەنى ات ساۋىرىنا سالىپ سىتىلىپ شىعا بەردى. -ياپىراي، نە دەگەن قايراتتى قول ەدى مىناۋىڭ. قولىڭنان اينالايىن، كۇشىڭنەن اينالايىن! اقىرەتتىڭ اراسىنان الىپ شىققانىن كورمەيمىسىڭ. جارايسىڭ جىگىتىم، - دەپ سەرپىلىپ كەتتى اققۇل. مەن اققۇل اتامدى تەك وزىنەن باسقانى كوزگە ىلمەيتىن تاكاپپار، وزىنەن باسقانى سۇيمەيتىن مەنمەن، وزىنەن باسقانى ماقتامايتىن ساراڭ دەپ ويلايتىنمىن، جوق، ولاي ەمەس ەكەن. سايىستا كوزگە تۇسكەندى كوككە كوتەرۋگە دايار اقجۇرەك، ءادىل ەكەنىن اڭعاردىم. سۋىرىلا شىققان شاباندوزدىڭ سوڭىنان قۋعاندار دالانى اۋناقشىتقانداي ىركەس- تىركەس ۇزاي بەردى. قۋىپ جەتكەندەرى كوكپارعا جارماسپاق ەدى، الگى شاباندوز جالت بەرىپ قۇتىلىپ كەتتى. ەندى تاعى بىرەۋى جەتىپ قالعان ەكەن، العاشقى شاباندوز كوكپاردى كولەگەيلەپ بۇرىلا بەردى. ناق ءبىر قۋعىنشىلاردى مازاقتاپ جۇرگەندەي تالاي رەت تاقىرعا وتىرعىزىپ تا ۇلگەردى. اققۇل سونداي ءار كەزەڭدە جانى راحاتتانىپ ء«اپ بارەكەلدە، ءاپ بارەكەلدە!» - دەپ تۇر. كوكپار ىلگەن شاباندوز وسىلايشا كەڭ جازىقتا بۇلاڭداپ قۋعىنشىلاردى جان- جاققا جامىراتىپ جىبەردى دە، ءوزى زۋلاپ اعىپ بىزگە قاراي بەتتەدى. قاس قاعىمدا جەتىپ كەلدى دە كوكپاردى تىك كوتەرىپ. - مىنەكي، اقا! - دەپ كەسەكشە لاقتىرىپ جىبەردى. ەندى عانا بايقادىم. الگىندە عانا كوكەم اتقا ءمىنىپ دوداعا ارالاسقان ەدى. سويتسەم كوپتىڭ اراسىن كوك تولقىنداي تىلگىلەپ جەكە شىققان سول كوكەم ەكەن. تەرلەگەن ءجۇزىن شاڭ كومىپ قاراۋىتىپ كەتىپتى. .. . ىمىرت كەزى. اينالانىڭ ءبارى كوكپاردان دۇرلىگىپ ەندى عانا باسىلعانداي تىنا قالىپتى. كەشكى قوڭىر سامال ەسىپ تۇر. قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ وتاۋ ۇيلەرىنىڭ ىرگەلەرى ءتۇرۋلى ەدى. كەرەگە كوزدەرىنەن ءبارى كورىنەدى. ءۇبيان ءوز وتاۋىمدا وتىر. ۇستىنە ەڭ ءساندى كيىم كيىنگەن. اينالا قورشاعان قۇربى قىزدارى. ايۋباي دا ءوز وتاۋىندا كۇيەۋ جولداستارىمەن بىرگە وتىر. ونىڭ ۇستىنە جاڭا عانا كوكپاردان قايتقان اعايىندارى - ءبىر توپ بايتانالار كىرگەن بولاتىن. جينالعان حالىق كەرەمەت كوپ. اۋىل ورتاسىندا ءبىر توپ ەركەك الدەنەگە كەرىسىپ تۇر. مەن سولارعا جاقىنداپ كەلدىم. سويتسەم، ءبىزدىڭ ۇسەندىكتەر مەن بايتانالار تويدى كىم بۇرىن باستايدى دەپ داۋلاسىپ تۇر ەكەن. - قۇدالار، بۇلارىڭ بولمايدى. ءوز اۋىلىمىزدا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ەركە قىزىمىزدى ۇزاتىپ وتىرىپ، توي تىزگىنىن سەندەرگە بەرە الماسپىز، - دەيدى ءبىزدىڭ ۇسەندىكتەر. - و، نە دەگەندەرىڭىز. قىزدىڭ وسكەن جەرى سەندەر بولساڭدار، ونەر جەرى ءبىزبىز. ولاي بولەكتەگەندەرىڭە ءبىز دە كونبەيمىز! -دەيدى بايتانالىقتار. - بۇل سوزدەرىڭىزدىڭ دە ءۋاجى بار. بولەكتەيىن دەپ تۇرعان ءبىز دە جوق. دەگەنمەن قالىڭدىقتىڭ اۋىلىنداعى توي يەسى ءبىزبىز. ءوزىمىز باستايىق. سەندەر ەلدەرىڭە بارىپ توي جاساساڭدار، سوپى باسقارارسىڭدار. - بۇل نە دەگەندەرىڭىز. اۋىلىمىزدا توي وتپەگەندەي كورىپ تۇرسىزدار توي سونشا. ءبىز دە ىرگەلى ەلمىز. شۇكىر، وسىدان قۇسىمىزدى امان- ەسەن قولىمىزعا قوندىرايىق. تويدىڭ كوكەسىن سوندا كورسەتەرمىز. - نەمەنە سوڭدا، ءبىزدىڭ تويدى قومسىنعاندارىڭ با، بۇل. - ە، جوق، و نە دەگەنىڭىز. قۋانىش ورتاق، قىزىق ورتاق بولعان سوڭ الالاماي- اق اقىل قوسىپ اتقارىسايىق. شوپ تاستاسايىق، كىمنىڭ ءشوبى تۇسسە، سول ءبىرىنشى باستاسىن، - دەدى بايتانالىقتار. - ءشوپ تاستاسىپ ەت بولىسەيىن دەپ پە ەدىڭ سونشا؟ - مۇنىڭىز ەندى، ابەستىك بولادى. ءادىل شەشىلسىن دەگەنىم عوي. - مەيلى ادىلدىك دەسەڭ جۇگىنەيىك. ال جاسىر ءشوبىڭدى، - دەپ ءتىنالى بايتانالىق وڭالعا ءامىر ەتتى. ەكى جاق ءوزارا كۇبىرلەسىپ العان سوڭ شوپتەرىن باس كيىمگە سالىستى. - ءاي، باۋىرجان، بەرى كەل. مىنا ءبىزدىڭ ەگەسىمىزدى ءوزىڭ شەشىپ بەرمەسەڭ، بولار ەمەس. باس كيىمگە قولىڭدى سال دا، ەكى ءشوپتىڭ ءبىرىن الىپ شىق. سونىمىز توي باستايمىز، - دەدى ءتىنالى مەنى شاقىرىپ. مەن كوزىمدى جۇمدىم دا، قولىمدى تۋماققا سۇڭگىتىپ جىبەردىم.

 ەكى جاق تا دەمدەرىن تارتىپ تىنا قالىپتى. ەكى ءشوپتى دە ۇستاپ كوردىم. قايسىسى بىزدىكى ەكەنىن بىلە الماي جۇرەگىم لۇپىلدەپ كەتتى. - ەي، بولساڭشى ەندى، - دەپ ءتىنالى ءتۇرتىپ قالعاندا، قولىما ىلىككەن ءبىر شىبىقتى سۋىرىپ العانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم.   تۇماق ۇستاعان تورەشى قولىمنان الگى ءشوپتى الىپ جوعارى كوتەردى دە، داۋىستاپ سۇرادى. - مىناۋ كىمدىكى؟ - مەنىڭ ءشوبىم، - دەپ وڭال جۇگىرىپ كەپ باس سالدى. مەن ءىشىم ۋداي اشىپ وكىنىپ تۇرمىن. اۋىلىمىزدىڭ جىگىتتەرى دە ءۇنسىز سازارىپ قالىپتى. شارتتىڭ اتى شارت - بايتانالىقتار جەڭىپ كەتتى. ەندى ەكى جاق تا وڭالدىڭ سوڭىنان ەرىپ، قالىندىقتىڭ وتاۋىنا بەت الدى. ىشكە ەنگەن سوڭ ءۇبيانعا قارسى وتىردى دا، وڭال تويباستارىن شىرقاتا جونەلدى. مۇنىسى تويباستاردان گورى اۋىل قىزدارىن، قالىڭدىقتى ماداقتاۋعا ۇقساڭقىراپ تۇر ەدى. ءارى ەل سۇلۋلارىن ەلىكتىرىپ تىلگە شاقىرىپ وتىر. ءبىز كەلدىك ايدىن كولدەن اشۋ كورىپ، اققۋدان تاڭىرقايتىن تاپتىم كورىك. اۋىلدان قۇس بوپ ۇشىپ شىعىپ ەدىك باستاعان ءبارىمىزدى باق كۇنگە ەرىپ. ءۇبيان اپكەم جىميىپ ەزۋ تارتتى. وزگە قىزدار بەتتەرىن الاقانىمەن بۇركەسىپ ۇيالعان بولادى. وڭال ءانىن جالعاي بەردى. اداسپاي التى اي ءجۇردىم، جەتە المادىم، اققۋعا جەتپەي قايتىپ كەتە المادىم. اقىرى الدىڭىزعا كەلىپ قالدىق، ارقالاپ ەلىمىزدىڭ كوپ ارمانىن. جينالعاندار دۋ كۇلىستى. وڭالدىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولىسىپ جاتىر. ويتكەنى وسى اۋىلدىڭ اراسى نەبارى بەس شاقىرىم ەدى. وڭال ءانىن قايتا ايتتى. ەندى تىكەلەي ءۇبيان اپكەمە ارناپ وتىر. جول ءجۇرىپ التى اي بويى كوز ىلمەدىم، ءىسىمنىڭ وڭالارىن سەزىپ ەدىم. ارمىسىڭ، ءۇبيانجان، باق يەسى سونداعى ىزدەگەنىم ءوزىڭ ەدىڭ. ءۇبيان اپكەم ورتتەي قىزارىپ كەتتى. قاسىنداعى قۇربىسىنا باسىن سۇيەپ سىلق- سىلق كۇلىپ الدى دا، ورنىنان تۇرىپ وڭالعا ىزەت كورسەتتى. قۇربىسى ەكەۋى قوسىلىپ جاۋاپ ايتتى. تولقۋ مەن وتىرعان بۇل كەزىمىزدە، قۇربىجان، ءبىز نە دەيىك سوزىڭىزگە. اققۋعا تەڭەدىڭىز، راحمەت وزگەلەر ۇقساپ بەرسىن وزىڭىزگە. وڭال بۇل ءسوزدىڭ استارىن تۇسىنە قويدى. اپكەم ءزىل تاستاپ وتىر ەكەن. ەندى وڭال جالتارىپ، تىنالىگە تيىسە باستادى. قىزداردى ودان قىزعاناتىنىن ايتىپ اندەتتى. جاڭىلساق ەلدىڭ ءوزى- اق كىنالى دەp. تانىتقان جان بار ما ەدى ءشۇبالى جەر. اشۋ دەپ ءارقاشان- اق ماداقتايىن، قۋدالاپ جۇرمەسە ەگەر تىنالىلەر. جۇرت تاعى دۋ كۇلىستى. وڭالدىڭ قيىپ سالما اقىندىعىنا تاڭىرقاسىپ جاتىر. ءۇبياندار ورنىنان تۇرىپ، ۇلكەن ءشالى ورامال ۇسىندى. ورامالدىڭ شەتىنە ەكى- ءۇش كۇمىس ساقينا، ءبىر- ەكى بىلەزىك، اقشا تۇيىلگەن ەكەن. وڭال ورامالدى ماقتانىشپەن قولىنا الىپ، تەرشىگەن ماندايىن ءسۇرتىپ قويدى. ال تۇيىلگەن بۇيىمداردى قاسىنداعى سەرىكتەرى تالاپ الدى. جۇرت «توي باستالدى، توي باستالدى!» دەسىپ گۋىلدەسىپ كەتتى. كەنەت توبەمىزگە ورىك، ءتاتتى، باۋىرساق جاۋىپ كەتتى. اركىم جابىلا تەرىپ، «تويدىڭ تابارىگى عوي» دەسىپ الىپ جاتىر. وسىلايشا توي باستالدى. توي داستارقانى جايىلىپ، ءۇستى الۋان اسقا تولدى. قىز- جىگىتتەر ءار تۇستان قوس- قوستاپ ارىپتەسىن تاۋىپ ايتىسىپ جاتىر. ءار ۇيدەن ءتۇن جارىمىنا دەيىن ويىن- كۇلكى ارىلمادى. بۇل كەشتە بۇرىنعىداي ءبىز سياقتى بالالاردى قۋدالاعان جوق. باستان- اياق قىزىققا قارىق بولىپ وتىردىق. ءار ۇيگە ءبىر كىرىپ، ارمانسىز- اق ارالادىق.

* * *

 مەنى ءاليمان جۇلقىلاپ وياتتى. ساسكە بولىپ قالعان ەكەن. ەل تۇگەل جينالىپتى. پالۋان كۇرەس باستالعان ساتكە ءدوپ تۇرىپپىن. ەلدىڭ ءبارى ىعى- جىعى جايعاسىپ، ورتالارىنا پالۋاندارىن شىعارىپتى. ەكى جاقتىڭ پالۋانى بەلدەرىنە ورامال بايلاپ، بىلەكتەرىن سىبانىپ شارت تا شۇرت ايقاسا كەتەدى. ءبىرىن- ءبىرى سىناپ، ءبىرىن- ءبىرى باعدارلاپ، ءبىرىن- ءبىرى تەكسەرىپ توپ ورتاسىندا الشاڭداپ ءجۇرىپ الدى. يىققا يىق تىرەسىپ، بىلەكتەرى سىرەسىپ سىلكىلەسىپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ بىرەۋى قارسىلاسىن جەردەن تىك كوتەرىپ الدى. باسىنان اسىرا لاقتىرماق ەدى، اناۋ بالتىردان شالىپ، قارماق جۇتقان بالىقتان بۇلقىنىپ تۇرىپ الدى. سونان سوڭ ەكەۋى دە قايتادان ءادىس اڭدىپ ءبىراز ءجۇرىستى. جۇرت گۋلەسىپ بول- بولدىڭ استىنا الۋدا.   كەيبىرەۋى شىداي الماي، ءوز پالۋاندارىنا ءتاسىل ايتىپ ايقايلايدى. ايقايعا قۇلاق سالار ءسات پە. تەك كۇش ىرقىنا، ايلا- شارىققا عانا باعىنىپ اناۋ ەكەۋى اڭدىسۋمەن ءجۇر. اقىرى بىرەۋى جەڭدى- اۋ. جەڭگەن جاق پالۋانىنىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي دەدەكتەتىپ، توي ورتاسىنا جاسىرىپ تا ۇلگەردى. ەلىنىڭ اقساقالى كەلىپ بايگەسىن الدى. بايگە دە از ەمەس ەدى. شاپان كيىپ، ات ءمىنىپ، اتلاس ورامال الىپ جاتىر. پالۋان كۇرەسىن بالالار اياقتادى. وسىلايشا قىزىقپەن ءجۇرىپ بۇل كۇننىڭ دە اياقتالعانىن سەزبەپپىز.. . ەرتەڭىنە تاڭ ازانمەن قالىڭدىقتىڭ وتاۋىنان ءۇبياننىڭ سىڭسىعان داۋسى ەستىلدى. جەڭگەلەرى قىزدىڭ قىزىل كويلەگىن شەشىپ، اپپاق كويلەك كيىندىرىپ جاتىر ەكەن. قىز داۋرەنىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلعانداي سەزە مە، اپكەم بۋلىعا جىلادى. جار- جارعا ۇقساس ءبىر ءاندى سوزىپ جىلايدى. وسىلايشا جاڭاشا كيىممەن بەزەنىپ ءۇبيان وتاۋدان شىقتى. جەڭگەلەرى قولتىقتاپ الىپتى. - اينالايىن، بيكەشجان، باعىڭدى اشسىن، - دەيدى بىرەۋى. ەكىنشىسى: - اتا جولى وسىنداي، ەركەجان. اتا- ەنەڭنىڭ جورالعىسىن جاساپ جاتىرمىز، ايىپتاما، التىنىم، - دەپ قويادى. ءبىر قاراسام، ءۇبياننىڭ ءۇيىن جىعىپ، تۇيەگە ارتىپ جاتىر ەكەن. تاعى ءبىر تۇيەگە جاساۋ جايعاسىپتى. ءبىر جىگىت ءۇبيان مىنەتىن سايگۇلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ تۇر. اكەم سونىڭ بارىنە الىستان قاراپ تۇرىپ، كوزىنە جاس الدى. ءۇبيان بولسا سىڭسۋىن ۇدەتىپ بارادى. ءبىز ءاليمان ەكەۋمىز اكەمىزدىڭ جانىندا تۇرعانبىز. وكىرىپ جىبەرۋگە ءسال- اق قالىپ تىستەنە بەرەم. بۇل كەزدە جاساۋ ارتىلىپ، جۇرتتىڭ الدى اتقا قونا باستاعان ەكەن. ءۇبياننىڭ دا سايگۇلىگىن اكەلدى. سول كەزدە اپكەمنىڭ داۋسى بۇرىنعىدان دا زارلى شىعىپ ەدى. اۋىل ايەلدەرى ءبارى قۇشاقتاپ كورىسىپ، جاقسى تىلەگىن جاۋدىرىپ ءجۇر. ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا اكەم كەلدى. ول قىزىن باۋىرىنا باسىپ تۇرىپ يىسكەدى. داۋسى قالتىراپ باتاسىن بەردى دە، كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي، تەز بۇرىلىپ كەتتى. سول- اق ەكەن، ايۋبايعا ەرىپ كەلگەن جەتەۋدىڭ ىشىنەن ەكى كۇيەۋ جولداسى اپكەمنىڭ قولتىعىنان لىپ ەتكىزىپ كوتەردى دە، اتقا قوندىرا قويدى. ەر ۇستىندە اۋىتقىپ وتىرعان اپكەمدى ءبىرى سۇيەمەلدەپ، ءبىرى ات تىزگىنىن جەتەلەي جونەلدى. سول ساتتە ءاليمان دا سىڭسىپ جىبەردى. الدەبىر كەلىنشەك اپكەمنىڭ باسىنا كولدەي اق سالكەشتى بۇركەي قويدى. قۇددى قارا كۇرەڭ تولقىن ۇستىندەگى اق جەلكەندەي تەڭسەلىپ اپكەم ۇزاي بەردى. اجەم، مەن جانە سىڭسىعان اپكەم ۇشەۋمىز جەتى جىگىتتىڭ جەتەگىندە ايۋبايدىڭ اۋىلىنا قاراي بەت الدىق. ءبىراز جول جۇرگەن سوڭ ءۇبيان جاسىن تىيدى. جارىم جولعا كەلگەندە ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىنان وتتىك. بۇل اۋىلدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى الدىمىزدان شىعىپ، جىگىتتەرى ارقان كەردى. سىي- سياپاتىن العان سوڭ، ەندى اۋىل كەلىنشەكتەرى جول شەتىنە داستارقان جايىپ سۋسىن بەردى. وزدەرى جاساۋ- جابدىقتاردى قىزىقتاسىپ جاتىر. كوپ كىدىرمەي بۇل جەردەن دە ءجۇرىپ كەتتىك. كۇيەۋدىڭ اۋىلىنا جاقىنداعانىمىزدا، ءبىر توپ قىز - كەلىنشەكتەر الاوكپە بوپ جۇگىرىپ الدىمىزدان شىقتى. ءۇبيان اتتان ءتۇسىپ، ءيىلىپ ىزەت كورسەتتى. ءبىز اجەم ەكەۋمىز وتىرعان كۇيمە تىكەلەي اۋىلعا تارتتى. ءبىزدى اۋىل شەتىندە ەلدىڭ يگى جاقسىلارى كۇتىپ تۇر ەكەن. ورتالارىندا ەلتىرىدەن تىماق كيگەن، تۇيە ءجۇن شەكپەندى جەلبەگەي جامىلعان قارت كىسى بار. تاياققا سۇيەنىپ، ەڭكىش دەنەسىن ازەر يگەرىپ تۇر. مۇرتى قياقتانىپ، اپپاق ساقالى جەلبىرەيدى. ابدەن تارامىستانعان سالالى ساۋساقتارىمەن ساقالىن دامىلسىز تاراشتايدى ەكەن. سويلەگەندە يەگى دىرىلدەيدى. وسىنشاما كارىلىگىنە قاراماي، تىستەرى ءالى ءبۇتىن كورىنەدى. دەنەسىنىڭ سىرىڭكە قارالىعىن اپپاق ساقال ەرەكشە ايقىنداپ تۇر. اينالاسىنداعىنىڭ ءبارى «اتا- اتالاپ!» ەلپىلدەپ ءجۇر.

 بۇل ءبىزدىڭ باس قۇدامىز - ايۋبايدىڭ اكەسى مايلىباي اقساقال ەكەن. ءبىزدى ۇلكەن ۇيگە مايلىبايدىڭ ءوزى باستاپ كىردى. اجەم ەكەۋى قاتارلاسا جايعاسىپ، ماعان اجەمنىڭ سول جاعىنان ورىن بەردى. وزگە اعايىندارى جاسىنا قاراي، قۇرمەتىنە قاراي قاتارلاسىپ وتىردى. ۇيدە ءبىر ساتكە تىنىشتىق ورناپ، ءبارى دە ءبىر- بىرىنە جىلى شىرايمەن قاراسادى. الدەن سوڭ مايلىباي اجەمە بۇرىلىپ اماندىق سۇرادى. مەن شالدان كوز الار ەمەسپىن. ول سويلەگەن كەزدە، تاماعى بەينە ءبىر قىمىز تولى سابانىڭ بۇلكىلىندەي تەربەلەدى ەكەن. اجەم دە اماندىق- ەسەندىك سۇراسىپ جاتىر. مۇنان كەيىن مايلىباي ءبىزدى ۇيدە وتىرعان قۇدالارمەن تانىستىرا باستادى. ۇلكەن ۇلىنىڭ ساقالىنا دا اق كىرىپ قالعان كىسى ەكەن. ورتانشىسى قويۋ قارا ساقالدى، تولىق كىسى كورىندى. ودان كەيىنگى ەكەۋى دە جىگىت اعاسى بوپ قالعاندار. كەنجەسى ايۋباي جەزدەم بوپ شىقتى. ءۇبياندار بولەك وتاۋدا وتىر. تاپ ءقازىر ول جاقتا نە بوپ جاتقانىنان حابارسىزبىن.  قاسىنداعى ءار قىز «جەڭەشەلەپ» سالكەشىنىڭ شاشاعىن تارتقىلاپ وتىرعان شىعار. ءبىز وتىرعان ۇيگە ەندى ەلدىڭ قادىرمەندى انالارى، قارت كەمپىرلەر كەلە باستادى. ءبارى دە اجەممەن ەمىرەنە امانداسادى. مايلىباي ول كىسىلەردىڭ جاقىندىق جاعىن ايتىپ تانىستىرىپ وتىر. - ال، قارا جىگىت، - دەدى ءبىر اپپاق كەمپىر جاس كەزىندەگى ادەتىمەن، - كەمسەڭدەگەن شاعىندا كەنجەڭە دە وتاۋ تىگىپ، كوڭىلىڭ ورنىقتى ما. اق تۇيەنىڭ قارىنىن اقتاراتىن كەزىڭ ەندى كەلدى. - ءيا، جەڭەشە، بۇعان دا شۇكىر. ءبىز ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى قىزىعىمىز وسى شىعار، بالكىم، - دەپ مايلىباي كارىلىگىن مويىنداي سويلەدى. - جو- جوق، جامان ءسوزدى جامان ادام اۋىزعا الادى دەۋشى ەدى. ايتا كورمە، قارا جىگىت. مەن ءالى تالاي تويدى كورىپ، تالاي قىزىققا كۋا بولام. اسىقساڭ ءوزىڭ بارا بەر ول جاعىڭا، - دەپ كۇلدى الگى كەمپىر. - بەس ۇل، ون بەس نەمەرە ءسۇيىپسىڭ. نە ارمانىڭ بار. ەندى ول دۇنيەگە ويلانباي اتتانا بەرسەڭ دە بولادى. ايتپەسە جۇماقتىڭ تورىندە جارىقتىق اكە- شەشەڭ الاڭداپ وتىرعان شىعار، - دەپ قالجىڭدادى تاعى ءبىر كەمپىر. - اللاعا شۇكىر، - دەيدى مايلىباي ساقالىن سالالاپ، - اللانىڭ مۇنىسىنا توبا. بالادان دا، باقتان دا تارىقتىرماپتى. اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپ بولعان شاقتا بالالارىمنىڭ الدىندا السا، تاڭىرگە ريزامىن. ءبىراق مىناۋ كەنجە كەلىنىمنەن - مومىشتىڭ قىزىنان ءبىر پەرزەنت يىسكەگەنشە اسىقپاڭدارشى تىم بولماسا، - دەپ جالبارىنعانداي سويلەيدى. - بولدى، بولدى! نەمەنە سونشا، ءبىزدى ناق ءبىر جان العانداي كورىپ جالىنعانىڭ. تىلەۋىڭە جەت. ءبىر ەمەس، بىرنەشە نەمەرە ءسۇي، لايىم. كەيىن ەس بىلگەندە اڭعارسام، وسىناۋ كاريالار ولىمنەن قورىقپاي، قايتا ونى ازىلگە اينالدىرىپ، كەرەمەت ۇستامدىلىق، باتىلدىق جاساپ وتىر ەكەن عوي!.. مايلىبايدىڭ ءۇيى سەگىز قانات ەكەن. كەرەگە، ۋىقتارى سۇيەكشە جىلتىراپ، ابدەن مۇيىزدەنىپ ءبىتىپتى. باسقۇر، ۋىق، باۋلار ۇزىك- ۇزىك بولسا دا، بوياۋى وڭا باستاعان ورنەكتەرى كوز تارتادى. كەزىندە كەرەمەت شەبەر جاسالعان ءۇي ەكەنى كورىنىپ تۇر. تىستا ابىر- سابىر ۇدەپ بارادى.

 ءبىزدىڭ اۋىلداعىداي مۇندا دا ءار ءۇيدىڭ الدىندا ساماۋىر قايناپ، وشاقتىڭ تۇتىندەرى اسپانعا بۋداقتايدى. جۇرت بەتاشار مەن نەكەقيار قىزىعىن كۇتىپ تاعاتسىز تورۋىلدايدى. مايلىباي مەن اجەمنىڭ ورتاسىندا اق سالدەلى جيرەن مولدا وتىر. كىرپىگىن سۇرمەلەپ الىپتى. ءبارى سونى «تاقسىر» دەپ ءتاجىم ەتەدى. ول اۋىل ادامدارىنىڭ كەز كەلگەنىن «جۇرتىم» دەپ كىشىرەيتىپ ايتادى.   ونى ءپىر سانايدى ەكەن. ءبىراق ءدال بۇگىن ەلدىڭ ءبارى وزگە قىزىقتى اڭدىپ، وزگە بىرەۋگە تابىنعالى وتىرعانداي سەزىلەدى. ايتقانداي- اق جۇرت: - وتەپ كەلدى، وتەپ كەلدى، - دەسىپ شۋ ەتە قالدى. ىشكە ورتا بويلى، تىعىنشىقتاي كەلبەتتى كىسى كىردى. جۇرت جابىلا قولتىقتاپ ورتادان ورىن ۇسىنىپ جاتىر. ول وزگەلەردەن ەرەكشە، بيىكتەۋ كوپشىككە كەلىپ جايعاستى. وتەپتىڭ قاقپاقتاي كەڭ جاۋىرىنى مەنى كولەگەيلەي بەرگەن سوڭ، مەن اجەمنىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، قىزىققا كوز سالدىم. ءبىر ايەل قىزىل شوق سالعان تابا اكەلىپ وتەپتىڭ الدىنا قويدى. وتەپ بولسا، ەكى جەڭىن ءتۇرىنىپ، شوققا الاقانىن قىزدىردى دا، قولىن سوزدى. سول كەزدە ونىڭ وڭ قولىنا وقتاۋ ۇستاتتى. وقتاۋدىڭ باسىنا شەتى تۇيىلگەن ورامال بايلاپتى. وتەپ يەك قاعىپ ەدى، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. ىشكە ەكى كەلىنشەك قولتىقتاعان ءۇبيان اپكەم كىرىپ كەلەدى ەكەن. باسىنا توگىلتىپ ورامال بۇركەپتى. الگى ەكى كەلىنشەك بوساعادان اتتاي بەرە ءيىلىپ سالەم بەردى. اپكەم سونى قايتالادى. - قادامىڭ قۇتتى بولسىن، قاراعىم! ۇلكەن بوساعادان، كيەلى بوساعادان اتتادىڭ. اتاڭا قۇرمەت كورسەت، - دەدى وتقا جاقىن وتىرعان ءبىر كەمپىر. اپكەم ءيىلىپ سالەم سالدى. سونان سوڭ ەكى قادام جاسادى دا، وتەپتىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى. بۇركەنشەكتىڭ شاشاعى جەر سىزىپ، اپكەمنىڭ اياعىنا دەيىن كومىپ تۇر. كەنەت وتەپ داۋسىن ءبىر كەنەپ الدى دا اندەتە جونەلدى. - ە- ە- ە- ەي!- دەگەندە ءۇيدىڭ ءىشى قىبىر ەتپەي تىنا قالدى. وتەپ تاقپاقتاي جونەلدى. كەلىن- كەلىن كەلىپ تۇر. كەلىپ ۇيگە ەنىپ تۇر قايىن جۇرتى الدىندا ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇر. كەلىن- كەلىن، كەلىڭىز، ەلىمىزدى كورىڭىز، الا- قۇلا دەمەڭىز، اتىن ايتىپ بەرىڭىز. اق تىلەۋلى اعايىن، كورىمدىگىن بەرىڭىز، - دەگەندە جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى! - بەرەمىز! بەرەمىز! -اينالايىن. - كورىمدىگى دايار. - ەرتەرەك بەتىن اشىپ كورسەتسەڭشى. وسىلايشا ىنتىعا ەنتەلەپ ەل وتەپكە قايتا قۇلاق توستى. كەلىن، كەلىن كەلدى عوي، كەلىپ ۇيگە ەندى عوي. كورىمدىگىن بەرمەسە كورسەتپەيمىن، ەندى قوي. الاقانعا التىن سال ەتەگىمە كۇمىس سال.. اشىق قولدى حالقىم بار كەلىن، سالەم دۇرىس سال، - دەپ وتەپ كورىمدىكتى الدىن الا بەرۋىن سۇرادى. مايلىباي اقساقال ءبىر ۋىس كۇمىستى وتەپتىڭ الدىنا توگە سالدى. سول- اق ەكەن جۇرت جاپاتارماعاي كورىمدىك بەرە باستادى. لەزدە وتەپتىڭ الدى اق كۇمىسكە تولىپ كەتتى. الايدا وتەپ «كورسەتەر كەلىنىمنىڭ كورىمدىگى كوك توبە بوپ ۇيىلمەسە، كورسەتپەيمىن. ويتكەنى كەلىننىڭ كورىك دەسە- كوركى بار، اقىل دەسە-اقىلى مول» ، - دەپ وتىرىپ الدى. از التىنىڭ سەپ ەمەس، از كۇمىسىڭ تەڭ ەمەس. وسى تۇرعان كەلىنىڭ اي مەن كۇننەن كەم. ەمەس. كوپ بولماسا كورىمدىك كورسەتەتىن مەن ەمەس، - دەگەندە، جۇرت تاعى دا شۋ ەتە ءتۇستى. - ويباي، اينالايىن. كورسەتپەيمىن دەگەنىڭدى اۋزىڭا الما. كەلىننەن ايانىپ قالارىمىز جوق. - كورىمدىككە كونەمىز، ءسويتىپ بارىپ كورەمىز، - دەسىپ، ەل تاعى دا كۇمىس تاستاي باستادى. وتەپ ونى دا ازىرقاندى. ويتكەنى «كەلىن تەكتى جەردىڭ قىزى، باتىر ەلدىڭ قىزى، وسكەن ورتانىڭ ورەلى، ونەگەلى جانى» ەكەنىن ەسكەرتتى. بايتاق ەلدىڭ گۇلى بۇل، بار اۋىلدىڭ نۇرى بۇل. وسكەن جەردىڭ قىزى بۇل، ونەگەنىڭ ءىزى بۇل، كورسەتپەيمىن كەلىندى. ساۋساعىما جۇزىك ءىل، - دەگەندە اجەم ورنىنان ەمىرەنە تۇرىپ، وتەپتى ماڭدايىنان يىسكەدى دە، قولىنا التىن جۇزىك سالدى.

 ەل تامسانىپ گۋلەپ جاتىر. ءۇبيان ريزا بولىن ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى. وتەپ سوندا دا قاناعات ەتپەدى. ەلدىڭ تاعاتىن تاۋىسىپ، شىدامىن كەتىرىپ، كورىمدىك سۇراي بەردى. اپكەمدى ماقتاپ ولەڭىن قۇراي بەردى. كوزدەرىنەن نۇر تامعان، كومەيىنەن جىر تامعان، بەتى تازا اينادان    كوركى قانداي جايناعان، كورىمدىكتى كوپ الماي قۇر قالام با پايدادان، - دەگەندە ەندى ەل جالىنا باستادى: - اينالايىن وتەپجان، نىساپ سايىن بەرەكە. - كەلىنىمىزدى الدىمەن كورسەتشى ءوزى، قارىزدانساق تا كورىمدىگىمەن قۇتىلارمىز. سوندا بارىپ وتەپ دەمىن تەرەڭ الدى دا: - ە- ە- ە- ەي! - دەپ ءۇي ءىشىن تاعى ءدۇر سىلكىندىرىپ الدى. ەندى ءوز ەلىن ءۇبيانعا تانىستىرىپ سايراپ جونەلدى. بۇلاقتارى جوسىلعان، ۇراندارى قوسىلعان. ءۇمىت كۇتكەن دوسىنان ءبىزدىڭ اۋىل وسى ماڭ. ءۇبيان ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. وتەپ ەندى تەرمەلەي اپكەمە ۇزاق وسيەت ايتا باستادى: ۇلكەندەردىڭ الدىندا، تايراڭداما، كەلىنشەك. ءجون- جوسىقسىز جەلىگىپ سايراڭداما، كەلىنشەك، وت باسىنا بارعاندا، وتىرىپ الما، كەلىنشەك، سۋ باسىنا بارعاندا سۋماڭداما، كەلىنشەك. بوزبالا كوز سالعاندا قۋناڭداما كەلىنشەك. قوناق كەلسە قورسىلداپ بالانى ۇرما، كەلىنشەك. ەنەلەرگە تورسىلداپ، جالا قۋما كەلىنشەك. ۇرىس- داۋعا ۇيمەلەپ، ءۇيىر بولما، كەلىنشەك كورىنگەندى كيمەلەپ، ءسۇيىر بولما، كەلىنشەك. قايتا- قايتا قازبالاپ، شيىر بولما، كەلىنشەك اعايىندى مازالاپ قيىر بولما، كەلىنشەك. - وي، اينالايىن- اي! - كومەيىڭنەن اينالدىم، جەزتاڭدايىم! - ساعان بەرگەن التىن دا ارزان شىعار، - دەسىپ ەل ەرەكشە سەرپىلىپ، داۋىلداسىپ كەتتى. سونى باسقىسى كەلگەندەي وتەپ قۇيقىلجىتا بەردى. سول الگى سارىنى: ونەگەنىڭ ورتاسى، تۇراق بولسىن، كەلىنشەك، جاقسىلىعىڭ تاۋسىلماس بۇلاق بولسىن، كەلىنشەك. بالا- شاعاڭ باسىڭا، شىراق بولسىن، كەلىنشەك. ۇساق بولماي مىنەزىڭ ءىرى- اق بولسىن، كەلىنشەك. بۇل اۋىلعا قاشاندا، ۇلگىلى بول، كەلىنشەك. ىزەت- قۇرمەت دەگەننىڭ بىلگىرى بول، كەلىنشەك. سىيلاسۋعا كەلگەندە، ءدۇلدىلى بول، كەلىنشەك، تىرلىگىڭدە ومىردەن، كەمدىك كورمە، كەلىنشەك. جاماندىققا ەشقاشان، تەڭدىك بەرمە، كەلىنشەك. ەل ۇيىپ تىڭداپ، اۋىزدارىن اشىپ قالىپتى. اجەمە قاراسام، كوزىن ءسۇرتىپ وتىر ەكەن. وتەپتىڭ سوزدەرىنە ريزا بولىپ تەبىرەنىپ كەتسە كەرەك. بۇل ەكى ارادا وتەپ ەل جاقسىلارىن، اۋىلدىڭ ابىرويلى ادامدارىن تانىستىرۋعا كوشكەن ەدى. سولاردىڭ اتىن اتاپ، ءۇبيانعا ارنايى سالەم سالدىرماق. ەڭ الدىمەن ءۇبياننىڭ اتاسى، اۋىلدىڭ ەڭ قادىرمەندى قارتى، جاسى دا ۇلكەن، ورنى دا بولەك - قۋانىش يەسى مايلىبايعا سالەم سالدىردى. سەكسەنىڭ دە جەڭىلگەن، كورگەنى كوپ ومىردەن. مايلىبايداي اتاڭا سالەم سالعىن كوڭىلمەن. ءۇبيان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ ءيىلدى. - كوپ جاسا، شىراعىم! وركەنىڭ ءوسسىن، - دەدى مايلىباي داۋىسى تاعى دا قاڭىلتىرشا قالتىراپ. وتەپ ەندى اۋىلداعى ءوز قۇرداستارىن، ءۇبياننىڭ ابىسىندارى مەن قايناعالارىن تانىستىرىپ، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جىرعا قوستى. ەل قىران- توپان كۇلكىگە باتىپ قالىپتى. ءبىر ابىسىنىن وتەپ بىلاي تانىستىردى. ىزبايلانىپ سىزىلعان، بويى كەلگەن ۇزىننان. ۇرىس دەسە قۇلشىنىپ، ءتۇرى لەزدە بۇزىلعان. وتىرعاندار دۋ كۇلىستى. الگى كەلىنشەك قىزاراقتاپ وتەپكە تيىسە بەردى. - سەنى مە، وسىدان سازايىڭدى بەرمەسەم بە، سەن زارجاقتىڭ. وتەپ بۇل كەزدە وزگەلەردى ولەڭگە قوسىپ جاتقان. اۋىلىمىزدىڭ اعاسى، اۋىلىمىزدىڭ جاعاسى. اۋىلىمىزدىڭ پاناسى، اۋىلىمىزدىڭ داناسى، ۇلكەن قايناعاڭا ءبىر سالەم. مايلىبايدىڭ ۇلكەن ۇلى كوتەرىلىپ قالدى: - ە، بار بولعىر، بار بول، - دەدى وتەپكە شىن ريزاشىلىقپەن. اۋىلىنىڭ بەتكە ۇستار پىسىعى بولسا كەرەك، وتەپ ءبىر قياق مۇرتتى كىسىنى اسىرا ماقتادى: داڭقى ەلدەن ارى اسقان، پارقى كوكپەن تالاسقان.. ەلدىڭ كوركى ەربولداي اعالارمەن جاراسقان، - دەدى. ورتانشى ۇلى جارتىباي وتەپپەن قۇرداس ەكەن. قۋرايداي قىشقيعان. ارىق بويى سيديىپ ەبەدەيسىز قوزعالادى. جاعىنا پىشاق جانىعانداي، سۇيەكتەرى شودىرايىپ، ۇرتى ۇڭىرەيىپ تۇر.

 ءار جەردەن ۇركە شىققان سيرەك شاشى ەدىرەيىپ، كىرپىنىڭ تۇگىندەي تىكىرەيەدى. ءبىر شوكىم ساقالى ايتەۋىر ساقال بار دەگەن اتقا يەلەنىپ، يەگىنىڭ ۇشىندا شوعىرلانا قالىپتى. مۇرنى دا تاڭقىش ەكەن. وتەپ ءبىر ادامنىڭ باسىنداعى وسىنشا ءمىندى مايدا ازىلمەن تۇرتپەكتەپ كەرىسىنشە كەلتىرىپ وتىر.  جۇرتتىڭ كۇلكىسىن توقتاتۋ قيىن. ءبىرى كوزىن ۋقالاپ، ءبىرى ءىشىن باسىپ، ەندى ءبىرى اسپانعا قاراي شالقالاپ كۇلكىدەن اقتارىلىپ جاتىر. جارتىباي بولسا بۇرىسكەن تورعايداي اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ، قىزاراقتاي بەرەدى. جاۋ جىققانداي قاھارلى، جارتى قۇلاش ساقالدى. بۇيرا شاشى ۇيىسقان. سوم دەنەسى - قۇرىشتان. نار سانىنداي بىلەكتى، ناق ارىستان جۇرەكتى. ناعىز قايرات كەزىندە، وت ويناعان كوزىندە باسقان جەرى ويىلعان، ساقتانىپ ءجۇر دويىردان. تاس مۇسىندەي تايماعان وسى سەنىڭ قايناعاڭ. ءبىتىمى دە ەرەكشە. سالەم سالشى، بولەكشە، - دەگەندە ءۇبيان ءيىلدى. جۇرت ءبىر- ءبىرىن شىمشىلاپ، ءبىر- ءبىرىنىڭ سانىن سوققىلاپ، ايەلدەر جاعى بەتتەرىن شىمشىلاپ ءماز. جارتىباي سۋدان تۇنشىعىپ شىققانداي ەندى قىبىرلادى. وتەپكە قىزاراقتاي قارادى دا: - وي، ۋ جەگەن يت- اي، اقىرى سول ۋىڭدى قۇسىپ تىندىڭ با؟ .. كەلىننەن ۇيات بولدى- اۋ، - دەي بەردى. تاعى ءبىر قۇرداسىنىڭ لىپىلداعان مىنەزىن مىنەپ، وتەپ اشى تىلمەن تۇيرەپ الدى. ەلپىلدەگەن قۇراقتاي، كولكىلدەگەن سىناپتاي. ەشكى ىشىندە شۇناقتاي اناۋ تۇرعان جىلتىرعا سالەم سالشى سۇراتپاي. جۇرت ريزا بولىپ قول سوعىپ جاتىر. وتەپ ەندى ەكى جاستىڭ تاتۋلىعىن ايتىپ، ومىردە سىيلاسىپ وتىڭدەر دەگەن وسيەتتى ايتىپ كەتتى. ءارى اعالىق اقىلىن، ءارى اۋىلدىڭ ارتقان مىندەتى وسى دەپ ايتتى. قاپتىڭ اۋزى بوس تۇر دەپ، قۇرت ۇرلاما، كەلىنشەك. ءوزىڭ جاتىپ بايىڭدى. تۇر- تۇرلاما، كەلىنشەك. ءبىر نارسەگە كەرىسىپ، سۇڭقىلداما، كەلىنشەك. ەر اتاعىن ەسكەرمەي، ەرىڭە سەن دەc بەرمەي، ءاربىر ءسوزىن ءوش كورمەي، ەرتە كەتىپ، كەش كەلمەي، ىنتىماقتا بول دەيىن. اتا جولى سول دەيىن، وسيەتتى ۇمىتساڭ، جارىق سەنىڭ قور دەيىن.. . وسى تۇسقا كەلگەندە جۇرت ىشىنەن ءبىر كەمپىر: - اينالايىن- اي، ەل كوكەيىن تاۋىپ ايتىپ وتىر عوي، كوپ جاساعىر، - دەي بەردى. وتەپ تەرمەسىن جالعاستىرىپ وتىر: ال، اعايىن، ال دەيىن كەلىنىڭىز بال دەيىن. بەت اشايىن تاپ ءقازىر كورەر كورىك بار دەيىن. وعان دەيىن، شىراعىم، ماعان سالەم سال دەيىن. وتەپ وسى تۇستا اپكەمنىڭ باسىنداعى توگىلىپ تۇرعان سالكەش ورامالىن، قولىنداعى وقتاۋدىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الىپ كوتەرىپ تاستادى. جۇرت جامىراپ باتا بەرە باستادى.

 ءۇبيان اپكەم ءيىلىپ سالەم سالىپ تۇر. - كوپ جاسا، بالام. - الدىڭنان جارىلقاسىن. - ىزەتىڭە ريزامىز. - امىسە سولاي بول، شىراعىم! - ۇلكەندى سىيلاعان قور بولماس! - بوساعاڭ قۇتتى بولسىن. - ەتەگىڭە بالا جارماسسىن. - ەلىڭنىڭ سۇيىكتىسى بول. ەل وسىلايشا دۇركىرەسىپ وتىرعاندا، وتەپ الدىنا جينالعان اقشالاردى جيىپ الىپ سىتىلىپ شىعىپ بارا جاتقان. بەس- التى قۇرداسى قۋا جونەلدى. - ءا، قۋ، ءبىزدى قۇرالاقان قالدىرماقپىسىڭ؟ - تابارىك بولسىن، بىزگە دە بىردەمە بەر. - مىناۋىڭ ىرىمعا جامان عوي. - ءبىز دە ساعان تىلەۋلەس بوپ وتىردىق قوي، - دەسىپ سىرتتا وتەپتى ورتاعا الىپ جاتىر. اناۋ قۇتىلماسىن ءبىلدى- اۋ دەيمىن، ۇلەستىرىپ تىنعان سياقتى. وسىلايشا وتقا ماي قۇيىلىپ، ءۇبيان دا وشاق يەسى بولىپ شىعا كەلدى. كەلىندەرىن ەل وڭ بوساعاعا جايعاستىرىپ، جاڭادان داستارقان جايا باستادى. بۇل كەزدە قوجا ەندى ويانا باستاعانداي ەدى. مانادان ەل بەتاشاردىڭ قىزىعىنا بەرىلىپ، ەرەكشە كوڭىلدەنىپ جاتقاندا، ول سامارقاۋ مۇلگىپ وتىرعان بولاتىن. «مۇنىڭ ماعان قاتىسى جوق. وزىمە تيەسىلى نەسىبىمە كەلگەندە كورەرمىن» دەگەندەي ماماۋراي بەرگەن.   ەندى ازداپ ءتىل ءبىتىپ، ەلدىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتىر. كەسەدەگى شايىن قوس قولىمەن بۇركەپ الىپ، وقتا- تەكتە ارەڭ ۇرتتايدى. الدەن سوڭ ول يشارات بەلگى بەردى. سول كەزدە كارلەن كەسەگە تولتىرىپ تۇنىق سۋ اكەلىندى. مايلىباي وعان كۇمىس تەڭگە تاستادى دا، قوجاعا ۇسىندى. قوجا سۋدىڭ بەتىن اق ورامالمەن بۇركەپ، الدەنەنى كۇبىرلەپ وقي باستادى. ءبىر قاراسام، ەكى جىگىت ايۋبايدى دەدەكتەتىپ ىشكە الىپ كىرگەن ەكەن. مەن نەكەقيار باستالعانىن سەزە قويدىم. ەكى جۇباي ءۇيدىڭ ەكى بوساعاسىندا قاراما- قارسى جايعاستى. قوجا الگى ەكى كۋاگەر جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، جۇبايلاردىڭ اتى- ءجونىن ءبىلىپ كەلۋدى تاپسىردى. الگى ەكەۋى ايۋباي مەن اپكەمنىڭ الدىنا كەزەك- كەزەك تاقاقتاپ بارىپ، قايتىپ كەلدى. قوجاعا بايانداپ جاتىر. - كۇيەۋ بالا - ايۋباي، مايلىباي مەن زىليحانىڭ اق نەكەسىنەن تۋعان ۇل. ءدىنمۇسىلمان. جاسى جيىرما بەستە. - قالىڭدىق - ءۇبيان، مومىش پەن ءرازيانىڭ اق نەكەلى قىزى، جاسى جيىرما بىردە. قوجا ەندى كۋاگەر ەكى جىگىتتەن: «بۇل مىندەتتى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا اللا الدىندا، حالىق الدىندا انت ەتەسىزدەر مە؟ » - دەپ سۇرادى. انالار «انت ەتەمىز» دەستى. «كۋاگە جۇرەر الدىندا جۋىنىپ- شايىنىپ، ادالدانىپ، كۇنادان ارىلىپ كەلدىڭدەر مە؟ » - دەدى قوجا قايتادان. اناۋ ەكەۋى «كۇنادان پاك» ەكەنىن ايتىستى. - بارىڭدار، ەكەۋىنەن دە سۇراڭدار! بۇل نەكە كوڭىلدىڭ قالاۋىنان، جۇرەكتىڭ بالاۋىنان شىعىپ پا؟ كوڭىلدىڭ كوركىمەن، جۇرەكتىڭ ەركىمەن قوسىلىپ پا؟ ەكى جىگىت قولدارىنا ۇستاتقان ورامالدىڭ ۇشىنان تىزبەكتەسىپ قوسىلا سايراي جونەلدى. كۋادۇرمىز، كۋادۇرمىز، كۋالىككە ءجۇرادىرمىز. تاڭنىڭ ناق قاسىندا ءدال بۇگىن حالىق قاسىندا اق كۋالىك بەرادۇرمىز، - دەسىپ، كۋا قيمىلمەن ايۋبايعا جەتكەنشە ايتىپ تا ۇلگەردى. ايۋبايدىڭ الدىنا كەلگەن سوڭ، ولار تەرگەۋگە الا باستادى. مومىشتان سىزعان، ءرازيادان تۋعان. ءۇبيان پەريزاتتى ادال جار تۇتۋعا ريزامىسىڭ؟ ايۋباي ءسال قىزاراقتاپ وتىردى دا، ۇيالعاننان «ريزامىن» دەپ مۇرنىنىڭ استىنان سويلەدى. كۋالەر ەندى وسىلايشا اندەتىپ ءۇبيانعا دا جەتتى. مايلىباي سىزعان، زىليحادان تۋعان، ايۋبايداي ارىسقا، جار بولۋعا ريزامىسىڭ؟ ءۇبيان قىبىرسىز وتىر. قاسىنداعى ابىسىندارى تۇرتپەكتەپ، «ايتا عوي، كەلىنجان» ، «تاقسىردى كوپ توستىرما» دەپ اقىل بەرىپ جاتىر. ءۇبيان باتىلى جەتىپ ايتا المادى. كۋالار جاۋاپ الماي كەتەر ەمەس. مەن اپكەم جاققا تەسىلىپ قاراپ وتىرمىن. الدەن سوڭ اپكەم تومەن قاراپ باسىن يزەدى. - ە- ە، بۇل بولمايدى دا! ءوز اۋزىنان ەستىمەسەك بولمايدى، - دەپ قوجا قازاق سوزدەرىن سوزىپ، بولەكشە ماقاممەن ايتتى. الگى ەكى جىگىت تاقپاقتاي اندەتىپ اپكەمنىڭ قاسىنا قايتا باردى. ەندى اراشاعا اجەم ءتۇستى. - تاقسىر- ەكە، ۇلكەندەردىڭ الدىندا جاس بالانى ۇيالتىپ قايتەسىز. باس يزەگەنى بارىنە ىقتيارلىعى ەمەس پە؟ نەكەڭىزدى قيا بەرىڭىز. - سولاي بولسىن، تاقسىر، - دەدى مايلىباي دا. قوجا قايتادان كەسەدەگى سۋعا ءتونىپ، الدەنەنى وقىدى دا، بەتىندەگى ورامالىن الدى. ءسويتىپ كۋاگە جۇرگەن جىگىتتەرگە ۇسىندى. ولار كەسەدەگى سۋدى ايۋبايعا اپاردى. ول سۋعا ەرنىن تيگىزىپ قايتىپ بەردى. سونان سوڭ كۋالار ءۇبيانعا اپاردى. اپكەم دە ەرنىن تيگىزدى. بۇدان كەيىن كۋالار نەكە سۋىنان ءدام تاتتى.. . وسىلايشا ۇيدە وتىرعان ەلدىڭ ءبارى نەكە سۋىنان ءىشىستى. كەسەدەگى سۋ تاۋسىلعان سوڭ، قوجا ەكى جاستىڭ نەكەسى قيىلدى دەپ جاريالادى. مايلىباي ءبىر تەكشە اقشانى قوجانىڭ الدىنا قويدى. ەندى قايتادان قازان كوتەرىلىپ، جاس كەلىننىڭ قولىنان ءدام تاتۋ ءۇشىن جۇرت داستارقانعا قايتا وتىرىستى. ەرتەڭىنە مايلىباي اجەمە العىس ايتىپ، الدىنان كەشىرىم ءوتىنىپ وتىردى.

 * * *

 ءۇبياندى بارىنشا ىرعاپ- جىرعاپ ايۋبايعا ۇزاتىپ، مامىتتان العان قالىڭمالدىڭ قالدىعىن قايتارعان سوڭ، ءبىزدىڭ ءۇي مال- مۇلىكتەن مۇلدەم تاقىرلانىپ، كوپكە دەيىن تۇزەلە الماي ءجۇردى. وگەي شەشەمىز وسى تارىققان ساتتەرىمىزدە اكەمە تيىسە بەرەتىندى شىعارىپ الدى. «قازانىڭدا ماي قالمادى، قاتىقتالعان شاي قالمادى، جايعاساتىن جاي قالمادى. ءبىر قىزىمدى ۇزاتام دەپ اش وزەك ەتىپ ۇلىتىپ قويماقپىسىڭ» دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلە بەردى. بىربەتكەي اكەم مۇنداي سوزگە شىداي المادى. ايەلىنىڭ توركىندەرىن شاقىردى دا، ءبارىنىڭ باسى قوسىلعان سوڭ وكىمدى ءسوز ايتتى: - اعات كەتسەم ايىپ كورمەڭىزدەر. ءبىراق وسىنشاما قارتايعان شاعىمدا قاڭقۋ ءسوز ەسىتەم دەگەن جوق ەدىم. وگەي دەپ وڭمەنىنەن يتەرمەس، ءوزىم دەپ باۋىرىنا باسار دەپ ەم بالالارىمدى. اداسقان ەكەم. كەش بولسا دا، ءجونىمدى تابايىن. تابالاۋ تابىنا كۇيگەنشە جالعىزدىقپەن جاعالاسىپ وتكەنىم جاقسى. قىزدارىڭىزدى الا كەتسەڭىزدەر ەكەن. سالعىلاسىپ وتىرا الاتىن جايىم جوق، - دەدى. سول- اق ەكەن، وگەي شەشەمىزدىڭ اپاسى قىزىنا ۇرىسىپ، قۋىرىپ جەپ جىبەرە جازدادى. اكەم مۇنداي اشىق اڭگىمەنىڭ اراسىندا بولعىسى كەلمەي، ءاليمان ەكەۋمىزدى اجەمنىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى. بۇل وقيعا اجەمە، اسىرەسە، قاتتى باتىپ ەدى. كوزىنە جاس الىپ، قامىعا بەردى.   شەشەمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ: - قايران ىرىمالدى كەلىنىم- اي، ءرازياشىم. ماڭدايىما سىيماي كەتتىڭ- اۋ. ونى العانشا، مەنى المادىڭ با، ءتاڭىرىم- اۋ، - دەپ وتىرىپ الدى. - قويىڭىزشى، aپa. تاعدىرمەن تاجىكەلەسەر شاما بار ما بىزدە. ونان دا نەمەرەلەرىڭىزدىڭ تىلەۋىن تىلەسەڭىزشى، - دەگەن اكەمە اجەم بار اشۋىن توكتى: - نەمەنە، مەنى جاڭا تۋدى دەپ پە ەدىڭ! مەنىڭ تىلەگىم سەندەردىڭ بىرلىكتەرىڭ مەن تىرلىكتەرىڭ ەمەس پە. - قويدىم، اپا، قويدىم، - دەپ اكەم كۇلە بەردى. بۇل كەزدە ەكىنشى ۇيدەگى كىسىلەر دە ءوزارا كەڭەسىپ بىتكەن ەدى. ەكى ءۇي باس قوسىپ وتىرىپ، ءبىر- بىرىنەن كەشىرىم سۇراستى. شەشەمىز «ابايلاماي ايتىپ قالىپپىن. ەندى ونداي قايتالانبايدى» دەپ ۋادە بەردى. شەشەسى: - قاراعىم، مومىش، قىزىمدى الىپ وتىرعان سوڭ، سەن دە بالامسىڭ. انام دەسەڭ، ءبىر جولعا تىلەگىمدى قايتارما. تاتۋلىقتارىڭ بۇزىلماسىن. ەندى ەرنى قىبىرلاپ، بەيپىل سوزگە ءۇيىر بولسا، قىزىمنىڭ جون تەرىسىن سىپىرساڭ دا ريزامىن، - دەدى. ءسويتىپ بۇل ۇيدە كەرىس قايتالانبايتىن بولىپ ەدى. ءبارىمىز سوعان قۋاندىق.

 * * *

 مەن اپكەمنىڭ اۋىلىنا ءجيى باراتىنمىن. ايۋباي جەزدەم دە ات ءىزىن سۋىتپاي كەلۋشى ەدى. ۇيدە ەكى- ءۇش كۇن بولىپ، ءبىراز شارۋانى تىندىرادى. جەر جىرتىپ، ءدان سەۋىپ بەرەتىن. ءشوپ جيناپ، قىرمان باستىراتىن. ءوز تۋىستارىنا «بالدىزىم جاس، اتام شال. ۇلكەن ۇلىنداي بولعاندىقتان، ءۇي تىرلىگىن ءبىتىرىپ بەرەيىن دە» دەيتىن. كەلەسى جىلى اجەم اۋىردى. كوپ جاتقان جوق.   توسەككە قۇلاعان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن اكەمدى قاسىنا شاقىرتتى. ەنتىگىپ ءجيى دەم الىپ، دەنەسى وت بوپ جانىپ جاتقانداي ەدى. اق جاستىققا سەلدىرەپ شاشىلعان بوزعىلت شاشى ۇلبىرەپ تۇر. اجىمدەرى قاتپارلانىپ، ابدەن قارتايعان ءوڭىن ونان سايىن قاجىتىپ جىبەرگەندەي. الايدا، اجەم ەشبىر قينالماعان كىسىدەي، دىبىس شىعارماي سابىرلى جاتىر. قايتا الدەبىر ساپارعا دايىندالعانداي كوڭىلى ءبىرتۇرلى كوتەرىڭكى سياقتى. اكەم كەلىپ قاسىنا وتىرعاندا، اجەم مەيىرلەنە كوز تاستادى: - مومىشجان! - دەدى الدەن سوڭ داۋىسى قالتىراپ، قىزدارىم مەن نەمەرەلەرىمە حابارشى جىبەر. جۇزدەسىپ قوشتاسايىن. - قويىڭىزشى، اپا، ونىڭىز نە! - دەپ اكەم شورشىپ ءتۇستى. - سەن الدىمەن ءسوز تىڭداپ ال، - دەپ اجەم قاتال ءامىر ەتتى. - ءتاۋىپ ىزدەپ تاۋسىلماي- اق قوي. ازىرشە مولدانىڭ دا كەرەگى جوق. ونان دا مومىنقۇل ەكەۋىڭ كەزەكتەسىپ قاسىما كەلىپ وتىرىڭدار. تاڭىردەن يمانىمدى تىلەپ ءمىناجات ەتىڭدەر. -- از عانا تىنىس الىپ، اجەم ويلانىپ جاتتى دا، ءسوزىن جالعادى. - سەركەبايدى شاقىرما، بارىڭە ايقايلاپ اڭگىرتاياق ويناتىپ جۇرەر. ال ەگەر ءوزى كەلىپ قالسا، مومىنقۇل كوزىنە ءتۇسىپ كوڭىلىن بۇزا بەرمەسىن.. . اكەم الدەنە ايتپاق بوپ وڭتايلانىپ ەدى، اجەم تىڭداعان جوق. - بار- بار، ەندى ايتقانىمدى ورىندا، - دەپ سابىرلى ءارى قاتال سويلەدى. قىس كەزى ەدى. ءبارىمىز ۇرەيلەنىپ اياعىمىزدىڭ ۇشىنان باسىپ ءجۇرمىز. اكەم مەن كوكەم كەزەكتەسىپ اجەمنىڭ قاسىندا وتىرادى. ءبىزدى كىرگىزبەي قويدى. ايەلدەر اجەمنىڭ كيىمدەرىن قاعىپ- سىلكىپ، جۋىپ- شايىپ الەك بوپ جاتىر. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە حابار العان ەكى قىزى مەن ءۇبيان اپكەم دە جينالىپ ەدى. سوندا عانا اجەم ءبارىمىزدى وزىنە شاقىرتتى. ءبىز كىرگەندە، اجەم جاستىققا سۇيەنىپ ارەڭ باس كوتەرىپ وتىر ەكەن. - ال شىراقتارىم، مەنىڭ دە اتتانار ءساتىم جەتكەن سياقتى، - دەپ بارىپ دەمىن الدى. ءسويتتى دە بولماشى ەزۋ تارتىپ، ءسوزىن جالعادى. - كانە، ماعان دەگەن «جاساۋ- جابدىقتارىڭدى» كورسەتىڭدەرشى. مۇنى ەستىگەندە ۇلكەن اپامىز پياش كوزىنە جاس الىپ، داۋىس شىعارىپ ەدى، اجەم ءامىرلى ۇنمەن تىيىپ تاستادى. - كوز جاسىڭدى كورسەتپە، بىلاي! اكەم قينالا وتىرىپ، قولى قالتىراپ اجەمە ارنالعان بۇيىمداردى كورسەتە باستادى. سودان سوڭ اجەم مومىنقۇل كوكەمدى قاسىنا وتىرعىزدى دا، قۇران جولدارىن داۋىستاتىپ وقىتىپ كوردى.

 اجەم تاپ ءقازىر كوز جۇمادى ەكەن دەپ ۇرەيلەنگەن ءبارىمىزدىڭ دە زارە- قۇتىمىز قالعان جوق. اسىرەسە قولىنا قۇران ۇستاعان كوكەم ءبىرتۇرلى ءوزىن- ءوزى يگەرە الماي تەڭسەلىپ كەتتى. قۇران بەتىن ازەر اشىپ وتىر. سول كۇيى داۋسى بۇزىلىپ وقي باستاپ ەدى، اجەم قولىنان ۇستاپ توقتاتتى. - ە- ە، بالام- اي، «بيسميللا راحمان ءراحيمدى» قايدا تاستاپ كەتتىڭ. قايتادان باستا. - بيسميللا راحمان راحيم. اعۋزيبيللا يمەنە شايتان راجيم.. . - دەپ كوكەم داۋسى ءسۇرىنىپ قايتا وقىدى. اجەم كوزىن جۇمىپ، ءبىرتۇرلى راحاتتانعانداي ءبىراز تىڭداپ جاتتى. سونان سوڭ بارىمىزگە ءتىل قاتتى. - ال، ەندى شىراقتارىم، بارىپ دەمالىڭدار. تاعى دا ءوزىم شاقىرتامىن. ءبىز ەكىنشى بولمەگە كەتتىك. سالدەن سوڭ كوكەمدى قالدىرىپ اكەم دە شىقتى.   كەنەت ۇرەيلى ءۇن ءبارىمىزدىڭ ميىمىزعا ينە شانشىعانداي دەگبىرىمىزدى الىپ جىبەردى. - اپامنىڭ جايى ناشارلاپ بارادى. اپام السىرەپ بارادى. كوكەمنىڭ وسى داۋىسى ءبارىمىزدى توسەكتەن جۇلىپ- جۇلىپ الدى. اكەم جۇرە كيىنىپ جۇگىرىپ بارادى. تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلەدى ەكەن. ءاليمان ەكەۋمىز اجەمنىڭ ۇيىنە جاقىنداعانىمىزدا، شەتكى كورشىمىز ارشابەكتىڭ ۇيىنەن تاڭدى اۋانى قاق تىلگەن ايەلدىڭ اشى داۋسى ەستىلدى. وعان زەر سالۋعا مۇرشا قايدا، جۇگىرىپ ىشكە كىردىك. اكەم اۋرۋدىڭ باس جاعىندا داۋىستاپ قۇران وقىپ، دەم الىپ وتىر ەكەن. اجەمنىڭ كوزى جۇمۋلى. كىرپىگى بولار- بولماس قىبىرلاعانداي. كوكەم كوزىنە جاس الىپ: - اپا! اپاتاي! - دەپ الدەنە ايتپاق ەدى، اكەم زەكىرىپ تاستادى. - دەم سالىپ بولعانشا تىنىش وتىر. وسى ساتتە اجەمنىڭ كەۋدەسى ءسال كوتەرىلدى دە، اۋزىن اشىپ، دەم جۇتقانداي بولدى دا سۇلىق ءتۇستى. اكەم جاسقا بۋلىعىپ: - حوش بول، اناشىم! اق ءسۇتىڭدى كەشە گور!- دەدى دە، اجەمنىڭ بەتىن اق ماتامەن بۇركەدى. Kوكەم مەن جەڭەشەم كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ، بار زارىمەن داۋىس سالدى. اينابەك كەلىپ اكەمە كوڭىل ايتىپ، وزگەلەردەن سابىر تىلەدى: - بۇگىن تاڭدا ءتاڭىرىم ءبىر سۇيىكتى قۇلىن وزىنە الىپ، بىرەۋىن بىزگە جىبەرىپتى. شۇكىرشىلىك ەتەيىك، - دەدى. ءبىز سوندا بارىپ تۇسىندىك. الگى اشى داۋىس اينابەكتىڭ ايەلىنىڭ تولعاق ۇستىندەگى ءۇنى ەكەن. جارىق دۇنيەگە جاس نارەستە - قىز كەلگەن ەكەن. كەيىن ول قىزعا اجەمنىڭ اتىن بەرىپ، اجەمنىڭ قىزى اتانىپ كەتىپ ەدى. اۋىل تەگىس جينالىپ قالدى. اۋلانىڭ قارى كۇرەلىپ، وڭاشا ۇيگە اجەمنىڭ دەنەسى قويىلدى. جينالعان اعايىن- تۋعاندار كۇزەتىپ وتىردى. ءار جاقتان «اپام- اي!» ، «اپام- اي!» دەپ داۋىس سالىپ كەلگەن جاقىندارىمىز مول ەدى. ۇيىمىزدە قازان كوتەرىلمەي، كەلگەندەر كورشىلەردىڭ اكەلگەن تاماعىنان ءدام تاتىستى. سۇيەكتى ۇيدە تۇنەتىپ شىققان سوڭ، ەرتەڭىنە جانازا شىعارۋعا قامداندى. ەل وتە كوپ جينالعان ەكەن. اۋىل- اۋىلعا، اتا- اتاعا ارناپ جىرتىس جىرتىلدى. وسىلايشا مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى اجەممەن قوشتاسقان ەدىك. اجەمدى اپتا سايىن ەسكە الىپ، جۇما كۇندەرى شىراق جاعاتىنبىز، كوكەم قۇران تۇسىرەتىن. «ۇلكەننىڭ ءولىمىنىڭ ارتى توي» دەپ انشەيىن كوڭىل جۇباتۋ ءۇشىن ايتىلاتىن ءسوز ەكەن. اجەمىزدىڭ جوقتىعى العاشقى كۇننەن- اق سەزىلىپ، كوپكە دەيىن جەتىمسىرەپ جۇردىك.

 * * *

 اجەمدى، اسىرەسە، كوكەم كوبىرەك ساعىنعانداي ەدى. ءۇيدى ءبىر ءتۇرلى اۋىر ءزىل مەڭدەپ الىپ ەڭسەمىزدى كوتەرتپەي قويدى. بۇرىنعى اشىق- جارقىن اڭگىمەدەن تىيىلىپ، ءۇي- ءىشى كۇبىرگە كوشكەندەي. كوكەم بولسا شالقادان جاتىپ الىپ، كوككە تەلمىرۋمەن بولادى. مەڭ- زەڭ كۇيدەن ارىلا الماي اۋىر كۇرسىنەدى. مۇنداي ساتتەردە ونى اكەم سەيىلتكىسى كەلىپ ءارى- بەرى جۇمساپ، تىرلىككە ارالاستىرعىسى كەلەدى. - مومىنتاي! - دەيتىن اكەم باياۋ ۇنمەن. - باسىڭدى كوتەرشى، شىراعىم.  سەيىلسەڭشى. بار، مالدى جايعاپ قايتا عوي. كوكەم ءۇن- ءتۇنسىز ورنىنان سۇيرەتىلىپ تۇرادى دا، ءىلبي باسىپ دالاعا شىعا بەرەدى. سىرتقا شىققان سوڭ قوي- ەشكىنى سۋارىپ، ءشوپ شاشادى دا سونان كەيىن جۇرەسىنەن وتىرىپ الىپ، بەيجاي كۇيى قالا بەرەدى. اكەم ەندى ونى ۇيگە شاقىرادى. - تۇر ەندى، ىشكە كىر، شاي ىشەيىك. كوكەم تاعى دا ءۇن- ءتۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، اكەمنىڭ سوڭىنان ىلەسە بەرەدى. كۇننەن- كۇنگە قاباعى قاتىپ، كىرپىگى ءىلىنىپ بارادى. باياعى قۋاقى مىنەزى، سودىرلاۋ قىلىعىنان جۇرناق تا قالماعانداي. ءبارىمىز دە قولباسشىسىنان ايرىلعان جاۋىنگەردەي جالتاقتاۋمەن جۇرەمىز. اجەم ۇيگە كىرىپ كەلەتىندەي ءۇنسىز كۇتىنەمىز. ءبىز اجەمنىڭ ءزىلسىز ايعايىن، مەيىربان تىلەگىن، قاتال مىنەزىن، قايىرىمدى جۇرەگىن، ادالدىعى مەن اق باتاسىن ابدەن اڭسادىق. اجەم بارداعى الاڭسىز داۋرەن باسىمىزدان كەتىپ، ءارقايسىمىز ەندى عانا تىرلىك قامىن ويلاستىرعاندايمىز. الايدا، ەشقايسىسى دا اجەم سياقتى ۇيىتقى بولار مىندەتتەن قايمىعا ما، ايتەۋىر ءالى بىرەۋى دە بەل شەشىپ بەرىك مىنەز كورسەتە العان جوق. ءتۇس كورگەندەي اڭتارىلعان ساتىمىزدەن اجەم كەلىپ قۇتقارار ما ەدى. قايدان بولسىن ونداي كۇن. كۇن وتكەن سايىن ارداقتى انا بىزدەن الىستاي بەرگەن ەكەن. اتامنان قالعان اعاش توسەككە ەندى اجەم جاتا المايدى. ءۇيدىڭ سول قاناتىندا جيۋلى كۇيى تۇر. بۇل توسەك اتام مەن اجەمنىڭ كوزىندەي قىمبات قوي. قاراعان سايىن قامىعا بەرەمىز. تۇندە سول توسەكتىڭ باياۋ سىقىرى، اجەمنىڭ قاقىرىنعان ءۇنى ەستىلگەندەي ەلەڭدەيتىندى شىعاردىق. ءسويتىپ جۇرگەندە اجەمنىڭ جەتىسى دە، قىرقى دا ءوتىپ كەتىپ ەدى. ەل جيىلىپ، قۇران وقىپ، تيە بەرسىن ايتىسقان. ءيا، قازەكەم جاڭا كەلگەن نارەستەگە جان- تانىمەن قۋانا دا بىلەتىن، قازاعا قالىڭ جۇرت بوپ قايعىرا دا بىلەتىن حالىق قوي، شىركىن. .. .بۇل كەزدە اكەم الپىسقا شىعىپ قالعان ەدى. مەن ەس بىلگەلى ونىڭ سامايىندا اق بار بولاتىن. الايدا اجەمنىڭ تىرىسىندە ەشكىم دە اكەمدى جاسى ۇلعايعان كاريا دەپ ەلەمەيتىن. ويتكەنى ولە- ولگەنشە اجەم اكەمدى «بالاپانىم» دەپ ءوتتى عوي. اجەم باردا ول جاي عانا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولاتىن. ەندى اۋىلدىڭ اقساقالدارى قاتارىنا قوسىلىپتى. ءسوزى دە وسيەتكە جاقىنداپ، بىزگە ارعى- بەرگىدەن اڭگىمە ايتىپ وتىراتىندى شىعاردى. - ءبىز ءۇيمىز، ءبىز ەلمىز، ءبىز حالىقپىز. ادام تۋادى، ادام ولەدى. ال حالىق ەشقاشان ولمەك ەمەس، قاراقتارىم، - دەيتىن ول. - ءبىر انادان ەكى ۇل، التى قىز قالىپپىز. ال، نەمەرەلەرى، اللاعا شۇكىر بارشىلىق قوي. ءبىر ەمەننەن وتىز ءبىر بۇتاق جايىپتى. سەندەردەن دە ۇرپاق تاراپ، ءونىپ- وسەسىڭدەر ءالى. اكەم وسيەتىن وسىلاي شۇكىرشىلىكپەن اياقتاۋشى ەدى.

* * *

 كوكتەمدە ءبىزدىڭ ءۇي كۋزما گونچاروۆ دەگەن ورىس مۇجىعىمەن ورتاقتاساتىن. ول جيرەن ساقال، قىزعىلت قاباق، بەت- اۋزىن ءاجىم باسقان جۇقالتاڭ شال ەدى. ءوزىنىڭ بالا- شاعاسى كوپ. ۇلكەن ۇلىن - ساشكە، ودان كەيىنگىسىن -نەكودي، ءۇشىنشىسىن - تيشكو، ءتورتىنشىسىن - كەريلليا جانە مەنىڭ قۇرداسىمدى - بوسيل دەپ وتىرۋشى ەدىك.   كەمپىرىن - ماتكە، ەكى كەلىنىن سانكە جانە مانكە دەيتىنبىز. قازاقتار كىسىنىڭ مىنەز- قۇلقىنا، ءجۇرىس- تۇرىسىنا. ءسوزى مەن وزىنە قاراي ات قويعىش حالىق قوي. قىزىل جاگور، گريگورييدى - جۇگورى، ءدميترييدى - مەترەي، لۋكانى - يلۋكە، تەمىرشى يۆان، ءتىلماش انتون بولىپ اتالا بەرەتىن. كۋزمامەن ورتاقتاسۋدىڭ ءوز شارتى بولاتىن: جەر بىزدىكى، تۇقىمدىق ءدان تەڭ ورتاق، ال كولىك كۇشى ولاردان. ءبىز جاقتان كوكتەمگى ەگىس كەزىندە جانە جيىن- تەرىن ۋاقىتىندا كوكەم جۇرەدى. ءدام- تۇزىمىز بىرىگىپ، ايران- سۇتكە، بار بولسا، تارشىلىق جاساماۋشى ەك. گونچاروۆتار كوكتەمدە تايلى- تۇياعىمەن تۇگەل كوشىپ كەلەتىن. ەكى ارباعا جۇگىن، تەمىر سوقا، تىرماسىن ارتا جۇرەدى. اكەم مەن كۋزما شال قاتار ءجۇرىپ جەردى ولشەيدى دە، كوپ الاڭداماي يلەۋگە كىرىسەدى. كوكەم سوقا ۇستاپ، اتقا قامىت كيگىزۋدى ۇيرەنگەن سوڭ، قۇلشىنىپ جەر جىرتادى. ەكى سوقا تىزبەكتەسىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن تولقىنداي ءتىلىپ بارا جاتادى. قۇيقالى قىرتىس دوڭبەكشىپ بارىپ جالدانىپ قالعاندا، مەن سوقا سوڭىنان قىزىقتاپ جۇگىرۋشى ەم. پارلاپ جەككەن ءتورت جيرەن ات سوقانى قينالماي سۇيرەيتىن. ءبىز ۆاسيليي ەكەۋمىز اتقا ءمىنىپ تىرما باستىرامىز. گونچاروۆتىڭ كەمپىرى ءارتۇرلى جاپىراقتان ءتاتتى كوجە جاسايتىن. ءبارىمىز سوعان تاڭىرقاۋشى ەدىك. گونچاروۆتىڭ ءۇي- ءىشى، ءۇرىم- بۇتاعى جايلى كەيىنىرەك ايتارمىن. ازىرشە وزگە جايعا توقتالا تۇرايىن.

* * *

 قىستىڭ ءبىر سارىندى قىسقا كۇنى مەن سوزىلعان شۇبالاڭ تۇندەرى تاۋسىلىپ، كوكتەم كەلدى. ناۋرىز ايى ەرەكشە ءبىر كورىكپەن، ەرەكشە سانىمەن، بار مەيىربان مىنەزبەن ولكەمىزدى جايناتا بەردى. شۋاقتى كۇن مولايىپ، شۇعىلالى ساتتەر ەلدى قىزىقتىرعان كەز. جەر بەتىنە تەبىندەپ شىققان ءشوپ توڭىرەككە جاسىل كىلەمىن جايا باستادى. اعاشتار بۇرشىك اتىپ، جاپىراعىن جايماق. اتام ەككەن جەمىس اعاشتارىنىڭ دا بۇتاقتارى بادانا بۇرشىككە كەنەلىپ تۇر.  توڭىرەكتىڭ ءبارى بۋسانىپ، باياۋ بالقىپ جاتقانداي. تەك الاتاۋدىڭ مۇز بۇركەگەن شىندارى ءمىز باقپاي ىزعار شاشادى. اسپاندا تىرنا تىزبەگى كورىنىپ، اينالادان قۇس داۋسى ەستىلگەن بولدى. مال تولدەپ، راحاتى مول مازاسىز ساتتەر كوبەيدى. .. ء.بىر كۇنى قاسقا سيىر بوشالاپ، كوكەم بۇزاۋىن تارتىپ الدى. ۇلبىرەگەن تاناۋىنا ەپپەن ۇرلەدى دە توسەلگەن سابانعا جاتقىزدى. ۇرپاق دەگەن قانداي ءتاتتى ەدى، شىركىن. الگىندە قينالىپ جاتقان سيىر ورنىنان تۇرىپ، كەرەمەت قىزعانىشپەن ءوز تولىنە ءتوندى. ماڭىنا جان ادامدى جولاتار ءتۇرى جوق. جاقىنداعان كىسىنى مۇيىزىمەن جاسقاپ قويىپ شاراناسىن جالاي باستادى. بۇجىر ءتىلى بۇزاۋدىڭ تىقىر ءجۇنىن جالاعان سايىن ءتولدىڭ ءۇستى كەۋىپ الدەنە بەرەتىن سياقتى. ەندى ول ءمولدىر تامشىداي تازا جۇمساق تۇياقتارىمەن جەر تارتىپ ۇمتىلا باستادى. وسىناۋ تىرلىككە كەلگەن سوڭ، جۇمىر جەردى نىق باسقىسى كەلگەندەي دەنەسىن ارەڭ كوتەرەدى. سيديعان ءالسىز اياقتارى قالتىراپ، ۇزاق تۇرا الماي، قايتادان بۇگىلىپ كەتەدى. بۇزاۋ سابانعا ساۋىرى ءتيىپ جاتىپ قالادى. ەنەسى بولسا، تۇمسىعىمەن سۇيەمەلدەپ باۋىرىنا يكەمدەيدى. بۇزاۋ دا العاشقى شاراسىزدىققا كونگىسى كەلمەي ۇمتىلا بەرەدى، ۇمتىلا بەرەدى. اقىرى العاشقى كادامىن دا جاسادى. ەندى ول تۇمسىعىن ازەر كوتەرىپ، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا اپارا باستادى. ۋىز سۇتكە جەتۋگە ۇمتىلادى. الايدا ەبەدەيسىز ۇلكەن باسىن كوتەرە الماي قايتا سۇرىنەدى. تاعى دا ەنتەلەي تۇرىپ، ەمشەك ىزدەيدى. وسى ساتتە كوكەم جاقىندادى دا، الا كوزدەنىپ قىزعانىشتان شاتىناپ تۇرعان سيىردى ايقايىمەن جاسقاپ، بۇزاۋىن تەلىدى. انا مەن بالانىڭ تابىسقان ساتىنەن ءتاتتى نارسە جوق ەكەن عوي. الگىندە عانا بىزگە ءمۇيىزىن قاداپ، قىزعانىشتان تىنىم تاپپاي تىپىرشىعان قاسقا سيىر بۇزاۋدىڭ ەرنى جەلىنگە تيىسىمەن ءبىرتۇرلى راحاتقا بولەنىپ، كوزىن جۇمىپ تۇرا بەردى. وقتىن- وقتىن مەيىرىممەن مەكىرەنگەن ۇنىنەن ءبىز مال ەكەش مالدىڭ دا قۋانىشىن شىن سەزىنگەندەي ەدىك. ءبىر قاراساق، قوينىنا قوڭىر قوزىنى قىسقان كۇيى جالاڭ اياق، جالاڭ باس زىر جۇگىرىپ ءاليمان كەلەدى ەكەن. ءماز- ءمايرام بوپ كۇلىپ كەلەدى. سوڭىنان جانۇشىرا ماڭىراپ قارا ساۋلىق قالار ەمەس. تولىنە ۇمتىلىپ، ءاليماننىڭ توڭىرەگىن شىر اينالادى. سوناۋ بەتكەيدە ءالى قىستىق ءجۇنى تۇلەي قويماعان جاباعىلار تاسىراڭداي ويناقتاپ، كوكتەم قىزىعىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. كۇنى كەشە ەڭسەنى باسقان قىستىڭ اۋىر كۇندەرىنەن بەلگى قالماعانداي، بۇكىل دۇنيە ەرەكشە شاتتىققا ەنىپ كەتكەن سياقتى.. .

* * *

 جۇرت كوكتەمگى ەگىسكە قامدانا باستادى. كوكەم بالتا- بالعاسى قولىنان تۇسپەي سوقا- سايماندارىن جوندەۋمەن ءجۇر. ءار ءۇيدىڭ الدىندا ۇلكەن قارا قازان اسىلىپ، ناۋرىز كوجەنىڭ ءيسى شىعادى. ىرىس الدى، كەڭشىلىك باسى، مولشىلىق جولى وسى ناۋرىز كوجەدەن باستالاتىنداي، بۇل كۇنى ەش ايەل قازانىنا تارشىلىق جاساعان ەمەس. قايدا بارساڭ دا قاتىعى مول بيداي كوجەگە قارىق بولاسىڭ. ەل جاڭا جىلىن-جارقىن كەزەڭىن وسىلايشا اشىق پەيىل، اقجارقىن كوڭىلمەن قارسى الادى ەكەن عوي. ونسىز دا قوناقجاي حالقىمىز، اسىرەسە، ناۋرىز كۇنى قاباق شىتقان ەمەس.  قاي ۇيگە بولسىن قايمىقپاي كىرىپ، قالاۋلى قوناعىنداي تورىنەن ورىن الاسىڭ. ەل توپ- توبىمەن قىدىرىستاپ، داستارقان ۇستىندە ورتاق تىلەكتەرىن توعىستىرادى. - امان- ەسەن ناۋرىزعا جەتكىزگەنىنە شۇكىر اللا. كورەر كۇنىمىز، ەسىتەر جىرىمىز بار ەكەن دە. كەلەسى ناۋرىزعا دا ءتورت كوزىمىز تۇگەل جەتەيىك، - دەسەتىن ولار. كەلگەن قوناقتار ناۋرىز كوجەنى سالت بويىنشا تۇگەلدەي تاۋىسىپ شىعۋى كەرەك. كەيبىر ءازىلقوي ايەلدەر وسىندايدا قۇربى- قۇرداستارىن اسپەن «جازالاۋعا» تىرىساتىن. توپ ىشىندە ءوزىنىڭ قالجىڭداسىپ جۇرگەن ادامى بولسا، وعان ناۋرىز كوجەنى ۇلكەن شاراعا قۇيىپ اكەلەدى. ءارى سالتتان اسا الماي، ءارى ساناداعى ءدىني سەنىمىنەن قاشا الماي، الگى قۇرداسى ازاپتانىپ وتىرىپ شاراداعى كوجەنى ارەڭ تاۋىسار ەدى. وزگەلەرى كۇلكىگە قارىق بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە داستارقان يەسى قۇربىسىنا تىلەك ايتقان بوپ ازىلدەيدى. - ىشە عوي، كوكجالىم، ىشە عوي. تىلەگىمنىڭ زور ەكەنىن كوردىڭ عوي. وزگەلەردەن ارتىق دەپ، ءجونىڭ بولەك دەپ، سىباعاڭدى اسىرىپ وتىرمىن. باقىتىڭ الدىڭداعى شاراداعى ءداننىڭ سانىنان دا ارتىق بولسىن، - دەپ كۇلەدى. الگى جىگىت از دەم الىپ قاسىققا قايتا ۇمتىلادى. - نيەتىڭە راحمەت، اينالايىنىم. بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن، - دەپ بۋلىعا مىڭگىرلەيدى. قاسىنداعى كىسىلەر ونان سايىن كۇلكىگە ءماز. - تەزىرەك الساڭشى، سۋىپ قالادى عوي. باعىڭ سۋىماسىن دەسەڭ، ناۋرىز كوجەنى ىستىقتاي ىشەر بولار، -دەپ قويمايدى ايەل. جىگىت كوجەنى ءۇنسىز ۇرتتاي بەرەدى، ۇرتتاي بەرەدى. ول وسىلايشا كوجەمەن ارپالىسىپ وتىرعاندا، وزگەلەرى كۇلكىلى اڭگىمە ايتىپ، قىزىقتى شەجىرە قوزعاپ، ءان سالاتىن. سالتانات الدى باستالعانىن سەزىپ، بالا- شاعا شەكسىز قۋانۋشى ەك. جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى، ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى. جان- جانۋار، ادامزات انتالاسا، اتا- اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى. جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن، جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن. كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال، جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.. . تۇيە بوزداپ، قوي قوزداپ - قورادا شۋ، كوبەلەك پەن قۇستار دا سايدا دۋ- دۋ. گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا سىبدىر قاعىپ بۇلاڭداپ اعادى سۋ كول جاعالاپ مامىرلاپ قۋ مەنەن قاز، جۇمىرتقا ىزدەپ، جۇگىرىپ بالالار ءماز. ۇشقىر اتپەن زىرلاتىپ تاستاعاندا جارق- جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوك داۋىلپاز. قۇس قاتارلاپ بايلاعان قانجىعاعا قىز بۇراڭداپ جابىسىپ، قىلادى ناز. شىركىن، اباي، كوكتەم كوركىن، جاز الدىنىڭ جارقىن ساتتەرىن سەنەن ءارلى، سەنەن ءنارلى ەتىپ جىرلاي العان اقىن بار ما ەكەن، سىرا!اكەم كوڭىلدى كەزىندە بىزگە اباي جايلى ايتۋشى ەدى. بالالارىم، سوناۋ «جەتى وزەننىڭ» ار جاعىندا، بىزدەن الىس اۋىلدا توبىقتى رۋىنان شىققان اباي دەگەن كىسى تۇرادى. بۇكىل ەلدىڭ ارىن قورعاعان اقىلدى ازامات، وعان قوسا اسقان اقىن. ونىڭ ولەڭىن ەل بىتكەن جاتتاپ، ءانىن بۇكىل دالا شىرقايدى ەكەن، - دەيتىن. سويتسەم ۇلى ابايدى ءولدى دەۋگە قيمايتىن حالقىمىز ءومىر بويى ءوز ورتالارىنان وعان ورىن سايلاپ سويلەيدى ەكەن عوي. كوكەمنىڭ سوناۋ ءبىر قيىن جىلدارى ات ايداۋشى بولىپ ىستەگەن بەكەتى فرۋنزە - تاشكەنت جولىنىڭ بويىندا ەدى. جۇرت ونى «قارا جول» دەپ اتايتىن. ويتكەنى اۋىل سىرتىنداعى قىراتتى قۋالاپ جاتقان جولعا الىستان كوز تاستاساڭ، شەكسىز قارا جولاققا ۇقسايتىن. مۇنىڭ ءوزى ەگىندىك جەر مەن شابىندىقتىڭ شەكاراسى سياقتى ەدى. الاتاۋ جاعىنا ەل مالىن شىعاراتىن دا، ەڭىس جەرگە ەگىن ەگەتىن. الاتاۋدىڭ ءار قىرقاسى تەكشەلەنىپ، كوكتەمى دە كەزەكتەسىپ شىعاتىن سياقتى. سودان با، ەل قىرقا قۋىپ كوشىپ وتىراتىن. جەرىمىزدىڭ وسىنداي قۇبىلمالى مىنەزىن توقمىرزا ازىلگە قوسىپ وتىراتىن. - اللا تاعالا جەردى جاراتقاندا ءبىزدىڭ ايماقتى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن. تاڭەرتەڭ شارشاپ تۇرسا، ءبىر ايماق ۇڭىرەيىپ بوس قالىپتى. اشۋلانعان ءتاڭىرى گيمالايدىڭ مۇزدى شىڭىن سىندىرىپ لاقتىرا سالسا، الاتاۋ ورناپتى. ءسويتىپ جان- جاعىنا قاراعانشا، الگى مۇز ەرىپ سەلدەنىپ بارادى ەكەن. مۇنى كورگەن جاراتۋشى تۇستىك تاۋلاردىڭ بىرىنەن بولشەگىن جۇلىپ الىپ، سارقىراپ اعا باستاعان مىڭ بۇلاقتىڭ الدىنا تاستاي سالىپتى. ءسويتىپ مىنا قاراتاۋ ورناعان دەيدى. ال ۇلكەن بوگەتكە ۇشىراعان سۋ جينالا- جينالا، اقىرى تىكەلەي ارنا سالا الماي تەرىس اعىپتى. «تەرىس» وزەنى سولاي پايدا بولسا كەرەك. وسىلايشا جەرىمىزدىڭ ءار تۇستاعى ءارتۇرلى بولىپ شىعا كەلگەن ەكەن. ءبىر جەرى جەمىستى، ءبىر جەرى ەگىستى، ءبىر جەرى اسقاق، ءبىر جەرى تاستاق، ءبىر جەرى شىڭدى، ءبىر جەرى قۇمدى بولاتىنى دا سودان دەسەدى. ادامدارى دا الۋان، اڭى دا مول. جانعا كەرەكتىڭ ءبارى بار، - دەپ كۇلەتىن ەدى توقمىرزا اقساقال.

 * * *

 ءبىر بولىس ەلدىڭ ورتاسىنداعى جاپانداعى جالعىز كىرپىش ءۇي - بەكەت ستانتسياسى. قىزىل كىرپىشتى ءۇي الىستان مەن مۇندالاپ، وقشاۋ دارالانىپ، ۇلكەن جيىندار سول جەرگە شاقىرىلۋشى ەدى. اۋىل ادامدارى ءار تۇستان اڭدىزداپ كەپ، ايماقتاعى وسىناۋ تۇرقى ءتۇزۋ ۇيگە كوپ باس قوساتىن. اتتىلى- جاياۋلى كەلىپ جاتقانى. جۇزدەگەن ات باس ءتۇيىستىرىپ، بايلاۋلى تۇرادى مۇندايدا. بۇگىن دە ەل وسىلاي بەت الدى. بۇل باس قوسۋ سادىق ابلانوۆتىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە ارنالعان ەدى. سادىق بۇل جولى ءبىرىنشى ماي كۇنى كەلدى. ابلانوۆتار ءۇش اعايىندى بولاتىن. ۇلكەنى ءىزباسار جۇرتقا جۇعىمى جوق، جۇگەنسىز، داڭعوي، داراقى بىرەۋ ەدى.   ۋەزدەگى ورنىنا ءىسىپ- كەۋىپ وزىنەن- ءوزى تاسىپ جۇرەتىن. ءبىر ءوزى ءبۇتىن دۇنيەنى تىرەپ تۇرعانداي ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ەكىلەنىپ كەتەتىن. الدىنا كەلگەنىن الا كوزىمەن اتىپ، قوقيلانىپ ءبىتۋشى ەدى. جۇرت وسىسىن جەك كورىپ، جۇعىسا قويمايتىن. ەل ىشىندە سىيى دا شامالى كىسى ەدى. سونىسىنان تاپتى ما، ايتەۋىر قىزمەتىندە كوپ تۇرا الماپتى. مۇنى ەسىتكەن جۇرت اياۋدىڭ ورنىنا ء«وز سازايىن تارتقان ەكەن» دەيتىن. ال سادىق ابلانوۆتى اۋىل ادامدارى ىزەتپەن قارسى الىپ، ءىلتيپات كورسەتەتىن. ادال، اقپەيىل، تۋراشىل، جۇرت قامىن ويلايتىن ەستيار جىگىت دەپ ماقتاۋشى ەدى ونى. ءىزباساردان جۇرت قورقاتىن. ءبىراق سىيلامايتىن، سادىقتى ءىش تارتىپ قۇرمەتتەيتىن. اعايىندى ەكەۋىنە دەگەن ارا- قاتىناسىن ەل ەرەكشە جىلىكتەپ، جىكتەپ ايتۋشى ەدى. ءىزباسار ابلانوۆ، سادىق ابلانوۆ دەپ ارنايى اتتارىمەن اجىراتاتىن. ءىزباسار ەلگە داۋرىعىپ، ابىگەر سالىپ كەلەتىن. جينالىسقا دا ول ءوزىنىڭ ارناۋلى ادامدارىنان باسقانى قاتىستىرمايتىن. قاتىسقانداردىڭ كەيبىر جاقپاعاندارىن اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ بالاعاتتاپ، ەل كوزىنشە ابىرويىن توگىپ، قارسىلىق بىلدىرگەندەردى قارا تىزىمگە جازىپ، «سىبىرگە ايداتام» دەپ، سارى سۋىن سىرتىنا شىعارادى ەكەن. اۋىلعا قاباعى ءتۇسىپ، قاجىپ، قالجىراپ قايتاتىن وندايلار. ءىزباسار كەتىسىمەن، اركىم ونىڭ وجار قيمىلىن، ورىنسىز دورەكىلىگىن سالىپ، اشىق كۇلكىگە اينالدىراتىن. ءىزباسار اسكەري كوممۋنيزم كەزەڭىنىڭ تومىرىق، توپاس، سولاقاي، ۇر دا جىق، كوكىرەك قاقپاي جۇرگەن كەزدەرىنىڭ جيىنتىق بەينەسىندەي حالىق اۋزىندا قالىپ قويىپ ەدى. سادىق وتكىزگەن جيىن، كەرىسىنشە، سالتاناتقا ۇقسايتىن. ادامدار كوپ جينالىپ، اقىل- كەڭەس كۇتكەندەي ىنتىعا تۇسەتىن. ونىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن، ديدارلاسىپ ءسوزىن تىڭداۋ ءۇشىن اقساقالدار تۇرماق، بالا- شاعانىڭ ءوزى، تىپتەن قاتىن- قالاشتار دا اسىعاتىن. جۇرت سادىقتى ابىرويلى ەتىپ، ەل الدىندا اجارلى كورسەتەتىن ونىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن ءىشتارتىمدىلىعى دەسەتىن. جايماشۋاق جادىراعان كۇن ەدى. بۇدان بۇرىن بەكەتكە سادىقتىڭ كەلەتىنى حابارلانعان بولاتىن. ول: «تىڭدايمىن دەگەن كىسىلەر كەلسىن، باس قوسىپ اڭگىمەلەسەيىك» ، - دەپتى. «اقساقالدارمەن، اعايىن- تۋعاندارمەن، قارىنداستارمەن باس قوسىپ، سىر شەرتىسۋ - ۇلكەن عانيبەت قوي» ، - دەپتى. اكەم مەن اعايىم مەنى دە بىرگە ەرتپەك بولدى. مەن اپىل- عۇپىل كيىنىپ، اعامنىڭ ارتىنا مىنگەستىم. جول بويى ءبىز ءبىر توپ سالت اتتىلاردى قۋىپ جەتتىك. ولاردىڭ ورتاسىندا اۋىزدىقپەن الىسقان «كوكشولاعىنىڭ» تىزگىنىن تارتا اققۇل اقساقال دا كەلەدى ەكەن. «كوكشولاق» - سايگۇلىكتىڭ ىشىندەگى ماقتاۋلىسى ەدى. ال اققۇل اتام بولسا، كانىگى ساياتكەر شاباندوز. اققۇل ادەتتەگى اۋەنىمەن بايسال عانا امانداستى. - ساۋمىسىڭ، مومىش؟ - امانبىسىڭ، اققۇل. - سادىقتى تىڭداۋعا باراسىڭ با؟ - ءيا، اققۇل. اعامنىڭ اتىنا مىنگەسكەن مەنى بايقاعان اققۇل تاڭىرقاي ءۇن قاتتى. -- ءۋا، جىگىتىم.. . ساعان جول بولسىن؟ ابىرجىپ قالعانىمدى بايقاعان اعايىم ەر ۇستىندە ءبىر قومدانىپ الىپ، مەن» ءۇشىن جاۋاپ بەردى: - سادىق اعاسىن تىڭداۋعا بارامىز، اقا! ء-يا، - دەدى شال داۋسىن سوزىپ، -جاقسى لەبىز تىڭداساڭ، جارىم ىرىس دەگەن عوي! سەن دە تىڭدا، بالام، سەن دە تىڭدا، - دەدى. وسى كەزدە جولاۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ءبىر جاس جىگىت اتى ارىقتان قارعي بەرگەندە، ەر ۇستىنەن قوپاڭ ەتىپ، اۋىتقىپ بارىپ تۇزەلدى. مۇنى بايقاپ قالعان اققۇل اشۋمەن دۇرسە قويا بەرىپ ەدى: - كولىك ءقادىرىن بىلمەيتىن نەمە ەكەنسىڭ عوي. اتتى اياساڭشى. بۇل سەنىڭ تەربەتىلەر جەلبەسىگىڭ ەمەس. ات ىرعىعاندا، كىسى شالقايىپ وتىرا ما ەكەن. مۇندايدا سەن سياقتى قوپالداردىڭ سالماعىنان اتتىڭ بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتسە قايتەر ەڭ؟ - ابايلاماي قالعان عوي، اققۇل- اۋ! - دەدى اكەم الگى جىگىتكە ارا ءتۇسىپ. - قويشى وندايدى، مومىش! قۇداي ءۇشىن قويا تۇرشى! ات مىنگەن ادام ءوزى تۇگىل، كولىگىنە دە كولدەنەڭ كەسىر جولاتپاۋى ءتيىس! - دەدى اقكۇل. الگى جىگىتكە تاعى ءبىر اشۋلى قاباقپەن قاراپ، ەندىگى ءسوزىن سوعان ارناعانداي بولدى. - بۇگىنگى جاستار نە بوپ بارادى وسى، مومىش.

 قاپشىق سياقتى بىردەمە ايتەۋىر. ات ۇستىنەن اۋىپ قالارداي ەبەدەيسىز بوپ بارادى عوي.  بيشارا اتتار سونداي قۇمعا تولعان اۋىر قاپشىق سياقتىلاردى ارقالاپ قور بولدى- اۋ. وسىلايشا اققۇل اقساقال بەكەتكە جەتكەنشە ەشكىمگە ءسوز بەرمەي، اتقا مىعىم وتىرۋدىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن ايتۋمەن بولدى. بارلىعى دا ونى ات ۇستىندە ۇيىپ تىڭداپ كەلەدى. استىنداعى جۇيرىكتەرىن ءبىرىڭعاي بۇلكىلگە سالىپ، اقساقالدان ەندى قايتىپ كەكەسىن ەسكەرتپە ەسىتپەيىن دەپ ءجىتى وتىر. مەن ۇيدەن شىعىسىمەن- اق كوڭىلسىز كۇيگە ءتۇسىپ ەدىم. اعايىم وزىمە جەكە ات ەرتتەۋگە رۇقسات ەتپەدى. ەندى، مىنە، ات قۇيىمشاعىندا وتىرىپ، ونىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنا ىزالانا قاراپ كەلەم. الايدا اققۇل اتامنىڭ الگى ءسوزى ازداپ جۋاسىتقانداي بولدى مەنى. ءبىز بەكەتكە دە كەلىپ جەتتىك. ستانتسيا ماڭىن توپ- توپ ەتىپ ايقاستىرىپ قويعان اتتار جايلاپ الىپتى. جۇرت توبەشىككە جينالىپ، شەكپەندەرىنىڭ ەتەگىن توسەي بەرىپ، جامباستاپ جايعاسىپ جاتىر. ەل مول جينالىپتى: اقساقالدى قارتتار، ەگدە كىسىلەر، جىگىتتەر مەن بوزبالالار دا ءجۇر. ءبىر شەتتە جاقىن اۋىلدان كەلگەن ايەلدەر توبى كورىنەدى. ءبارى دە تاعاتسىز كۇيگە ءتۇسىپ، ستانتسيا جاققا قارايلاي بەرەدى. - انە كەلە جاتىر، انە كەلە جاتىر، - دەپ كۇبىرلەسە باستادى جينالعاندار. قاسىندا پوچتا باستىعى مەن بولىستىق باسقارمانىڭ ءبىر توپ جىگىتى بار ورتا بويلى، سۇر شەكپەننىڭ ءوڭىرى اشىق كۇيدە، جالاڭباس ءبىر كىسى كەلەدى ەكەن. ءبارىمىز دە بار ىقىلاسىمىزبەن تەسىلە قاراپ قالىپپىز. ول قاسىنداعىلاردىڭ بىرەۋىمەن سويلەسىپ، بايسال باسىپ كەلە جاتىر. جۇقا ءوڭى قانى قاشىپ سارتاپتاۋ بولعان، ماڭدايى كەرە قارىس كىسى ەكەن. قاباعى ازداپ دومبىققان، جانارى جابىرقاۋ، سيرەكتەۋ جىبەك مۇرتتى كىسى توپ ورتاسىنا كەلىپ تە قالدى. ول توبەشىككە شىققان سوڭ، توردەگى اقساقالداردىڭ قولىن جاعالاي الىپ شىقتى. قالعان توپپەن قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باس ءيىپ ىزەتپەن سالەمدەستى. - ارمىسىزدار، ارداقتى قاۋىم، - دەدى ول ازداعان قارلىققان داۋىسپەن. - امان- ەسەنسىزدەر مە، قادىرمەن قاريالار. دەندەرىڭىز ساۋ ما؟ تۋعان- تۋىستارىڭىز، مال- جاندارىڭىز امان با؟ ول وسىلايشا الدىمەن اقساقالدارعا امانداستى. - راقمەت، قاراعىم سادىق. ءوزىڭ دە امان- ەسەنسىڭ بە؟ - دەنىڭ ساۋ ما، سادىقجان؟ - بالالارىڭ ءوسىپ جاتىر ما، قاراعىم، - دەپ شالدار شەتىنەن ساۋلىق سۇراسىپ جاتىر. - راقمەت، - دەدى سادىق اق تىستەرىن كورسەتە جىميىپ. - ازىرشە امان- ەسەنبىز.. . اقا، «كوكشولاعىڭىز» بابىندا ما؟ - دەپ ەندى ول اققۇلعا بۇرىلدى. ول اققۇلدى بۇرىننان بىلەدى ەكەن. - سەنىڭ لاۋ مىنگىش ميليتسيالارىڭنان قايدا جاسىرارىمدى بىلمەي ءجۇرمىن عوي، - دەپ شىمشي سويلەدى اققۇل. جۇرت دۋ كۇلىپ جاتىر. سادىق ابلانوۆ ەلجىرەي كۇلگەندەي بولدى. - ءسىزدىڭ «كوكشولاعىڭىزعا» ەشكىم تيمەيتىن بولسىن، اقا. مەن سولاي دەپ ايتتى دەڭىز. ول بايسالدى جاۋاپ بەردى. - مىڭ جاسا، شىراعىم سادىق.. . ايتپەسە باپتاپ ءمىنۋدى بىلمەستەن، جاتقان ءبىر، ورىس ارباسى مەن ءبىزدىڭ اتتارىمىزدىڭ سورى بولدى كەيبىر ميليتسيالارىڭ. ءورت شىققانداي شاپقىلاپ، اتتاردىڭ سىلىكپەسىن شىعارۋشى ەدى.. . - سادىق ءوز شەشىمىن ايتپادى ما، - دەپ اققۇلدىڭ ءسوزىن اكەم ءبولىپ جىبەردى. - ەندى ءوزىن تىندايىق. اققۇل اكەمە الا كوزىمەن قاراپ، ەرىكسىز جىم بولدى. سادىق اققۇلدان كەشىرىم سۇراعانداي ءسال ءيىلدى دە، توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدى. اينالاسىن جايلاپ شولىپ الدى دا، ەركىن كوسىلىپ سويلەي جونەلدى. - ءقادىرلى اقساقالدار، سىزدەردەن رۇقسات بولسا، ءبىر- ەكى اۋىز ءسوز باستايىن، - دەدى ول قارتتارعا قاراي. - ايتا بەر، سادىق، ايتا بەر! - دەدى قارتتار ءبىر داۋىسپەن. - قادىرمەندى قارتتار، مەنىڭ قۇربى- قۇرداستارىم، جاس جىگىتتەر، سەڭدەر دە، بوز بالالار، سەندەر دە، قۇرمەتتى ايەلدەر، سىزدەر دە، - دەدى ول بارشاعا ءسوزىن ارناپ. - بۇگىن بىزدە كوكتەم كۇنى، جەر بەتىنە قۋانىش نۇرىن توككەن كۇنى. بۇل كوكتەم كىمدى قۋانتپايدى؟ كىمدى تەبىرەنتپەيدى؟ شۋاقتى كۇن جەرىمىزگە نۇرىن توگىپ، بويىمىزدى جادىراتادى. ءدال وسىنداي تابيعات تۇرلەنىپ، قۇلپىرا باستايتىن كوكتەمنىڭ كۇنىندە، بۇدان وتىز بەس جىل بۇرىن جۇمىسشىلار مەن جەر بەتىنىڭ ەڭبەككەرلەرى بۇل كۇندى ەڭبەكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، دوستىق پەن تۋىسقاندىقتىڭ مەرەكەسى دەپ الەمگە ايگىلەدى.. .

 اڭگىمەسىن وسىلاي باستاعان سادىق ءبىرىنشى ماي مەرەكەسىنىڭ ءمانى مەن ماقساتىن، ونىڭ شاتتىعى مەن شالقىعان شابىتىن، ەلىمىزدەگى جاعداي مەن جەر بەتىندەگى باسقا ەلدەر حالقىنىڭ ماي مەيرامىن قالاي قارسى الاتىنىن قاراپايىم قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن جينالعاندارعا بايانداپ بەردى. ۇلى كوسەمنىڭ ۇلىلىعىن، لەنيندى نەلىكتەن دانىشپان دەيتىنىمىزدى دە ۇعىندىردى، جينالعانداردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتا ءبىلدى، حالىقتار دوستىعى مەن تۋىسقاندىعى جايلى تەبىرەنە تولعاپ، ريەۆوليۋتسيانىڭ قازاق دالاسىنا اكەلگەن شاراپاتى مەن شاپاعاتىن ايتتى. جۇرت سىلتىدەي تىنىپ، ءۇنسىز باس شۇلعىپ قالىپتى. سادىق ولاردىڭ ءبارىن جىلى لەبىزبەن ۇيىتىپ تەربەتە تۇسەتىن سياقتى.. . - باقىتتى دەپ ەرىكتى ادامدى عانا ايتامىز! ءبىزدىڭ بار حالقىمىزعا بولشيەۆيكتەردىڭ تىلەيتىنى وسى باقىت، وسى ەركىندىك، - دەدى ول ءسوز سوڭىندا. ءوز ءسوزىن اياقتاعاندا ۇيىپ وتىرعان جۇرت ءدۇر سىلكىنگەندەي لەزدە گۋلەپ كەتتى. - دۇرىس ايتتىڭ، سادىقجان! - مەرەكەگە مەرەيلى مەزگىلدى تاڭداعان ەكەن! - اقىلدى شەشىم! سادىق جۇرتتى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى. - مەن سىزدەرگە ۇلكەن جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم. ونى كەيىن ايتارمىن. ال بۇگىن ءبىرىنشى مايدى مەيرامدايىق. - كوكپار تارتامىز! - دەپ داۋىستاپ قالدى اققۇل. - كوكپار! كوكپار، - دەپ داۋرىقتى جاستار جاعى. سادىق جادىراي كۇلدى دە، قولىن سەرمەدى. نە دەر ەكەن دەگەندەي ەل جىم بولدى. - كوكپار دەسەڭىزدەر، قالاۋلارىڭىز بولسىن، -دەپ كەسىپ ايتتى سادىق. قايتادان جادىراپ كۇلدى. «كوكپار» دەگەن جالعىز ءسوز توپ ءىشىن كەزىپ، اركىمدى ەلەڭدەتىپ ءبىتىپ ەدى.   سادىقتىڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى ادەپ ساقتاپ ءجۇر. تىپتەن كەيبىر سودىرلاۋ ميليتسيونەرلەردىڭ وزدەرى دە، قىڭىر سوزگە قىلىشتاي وتكىر «ات ونەرىنىڭ ەرەن جۇيرىگى» اققۇلدىڭ ءوزى دە ءبىر سۇيەم شوگىپ كەتكەندەي وزدەرىن شەكتەن شىعارماي، ادەپ ساقتاپ ءجۇر. كوكپارعا جينالعاندار قاراقۇرىم بوپ قاپتاپ ءجۇر. ەل مۇنى مەرەكە قۇرمەتىنە ماي كوكپارى دەپ اتاپ ەدى. قوي باستاعان سەركەدەي اققۇل ەلدەن ەرەكشە كورىنەدى. ونىڭ وسىناۋ تۇلعاسى مەن تۇرقى ويىندى ءداستۇر شەڭبەرىنەن شىعارماۋعا مويىنداتاتىن ەدى. دۇركىرەگەن ات شوعىرى قۇيىنشا قۇيعىتىپ تاقتايداي تەگىس جەردىڭ بۇيرا شاڭىن كوتەرىپ، كوكپاردى ورتاعا الا جونەلدى. اققۇلدان باسقا قارتتار سادىقتى قورشاپ، ءارى كورەرمەن، ءارى تورەشى بولعانداي تاماشالاپ تۇر. ولاردىڭ ورتاسىندا مەنىڭ اكەم دە بار. - بىزدەر، بولشيەۆيكتەر، اركىمنىڭ كوڭىلى شات، ءومىرى دارقان، قۋانىشتى بولۋىن قالايمىز. جەر بەتىندە جامان حالىق جوق، سول حالىقتىڭ كەيبىر جامان ادامدارى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق وندايلار ۇلى تەڭىزدىڭ ۇساق تامشىسىنداي- اق. حالىق دەگەن قادىرمەن قاۋىم، الۋەتتى قاۋىم، اۋليە قاۋىم. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ال حالىق ماڭگى جاساماق.. . بىزدەر، بولشيەۆيكتەر، سول جاسامپاز حالىقتىڭ دانالىعىنا سەنەمىز. «جاستىعىمدا ەڭبەك بەر، قارتايعاندا داۋلەت بەر» دەگەن سەز بار. سول ايتقانداي، جاستارىمىز ەڭبەك پەن تۇرمىستا جاندارى ءوسسىن. ال قارتتارىمىز اق ساقالدى، سارى ءتىستى جاسقا تولىپ، داۋلەت راحاتىن كورسىن. اركىم ءوز ەڭبەگىنىڭ، ءوز ءىسىنىڭ جەمىسىن كورىپ، اركىم اتى مەن ابىرويىنا لايىق جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ وسىرسە دەيمىز. ءوز قاۋىمىنىڭ، ءوز اۋىلىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ، ءوز جەرىنىڭ ماقتانى بولاتىن جەتكىنشەك تاربيەلەسەڭىزدەر ەكەن دەيمىز. ءبىز ۇل- قىزدارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز وزدەرىنىڭ اكەلەرى مەن بابالارىنىڭ الۋەتتى ىسىنە، ولاردىڭ كۇرەسى مەن تابىسىنا، سالىپ بەرگەن جولىنا ماقتانسا، سولارعا ەلىكتەپ وسسە دەيمىز. ال اتا- انالارىمىز سونداي سالاۋات يەسى بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇل- قىزدارىنا سۇيسىنسە دەيمىز. وزدەرىنىڭ جاقسى ءىسىن، جارقىن ءداستۇرىن، سانالى سالتىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، ءتۇزۋ جولمەن كەلە جاتقان مۇراگەرلەرىنە ماقتانسا دەيمىز. ءبىزدىڭ ۇرپاق ادامزاتتىڭ ىزگىلىگى مەن يناباتتىلىعىن، ولاردىڭ ادىلدىگىن باعالاي بەرەتىن بايىپتى ازامات بولسا دەيمىز! سوندىقتان دا ءبىز دوستىق پەن تەڭدىكتىڭ، تۋىسقاندىقتىڭ تۋىن كوتەرەمىز! ادامزاتتىڭ ادال ەڭبەگىن باعالاي بىلەيىك!.. ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز وسىنداي ادال نيەتىمىزدى كورە الماي وسەك ءوربىتىپ، قيانات قىلىشىن جالاڭداتادى. بىزدەرگە، ادامنىڭ باقىتىنا بالتا شابۋشى دەپ جالا جابادى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ارامىزدا دا وسىنداي وسەككە ەلىگىپ، جالاعا الدانىپ، جاۋ قياناتىنا باس شۇلعيتىن، ساناسى جەتپەگەندەر كەزدەسەدى. وندايلار ءتۇزۋ جولدىڭ كوشىنە، لەنين سالعان تۋرا جولدىڭ داڭعىلىنا، ونىڭ جولاۋشىلارىنا ورالعى، كەدەرگى بولادى. قيسىق اربا قىڭىر تارتادى دەگەندەي، تەڭ باسقان اياعىمىزعا بايلاۋ بولادى. ءبىز وسىدان ساقتانىپ، ونداي اداسقانداردى اقيقات الاڭىنا اپارۋعا كومەكتەسەيىك. جوق! ءبىز ءار حالىقتىڭ يگى سالتى، جاقسى ءداستۇرى، ەل ماقتانى بولاتىن ەلەۋلى عۇرپى گۇلدەنە بەرسىن دەيمىز. سادىق بۇل اڭگىمەلەردى كوكپارعا كوز الماي قىزىعا قاراپ تۇرىپ، قارتتارعا جاي عانا ايتىپ بەرىپ ەدى. ەندى مەن اكەمنىڭ اتىنا مىنگەسكەن بولاتىنمىن. ويتكەنى اعايىم كوكپار دەسەارقاسى قوزىپ، جۇلقىنىپ شىعا كەلەتىن. بۇل جولى دا تۇرلەنىپ. جەلىگىپ الدى. اۋىلدان شىعارداعى وكپەم ءالى تارقار ەمەس. جەكە ات مىنبەي، بىرەۋدىڭ جەلكەسىنە ءۇڭىلىپ وتىرعانىم جانىما باتادى. دەگەنمەن قارتتارمەن بىرگە سادىق توبىندا بولىپ، ولاردىڭ اڭگىمەسىن ەسىتكەنىمە قۋانىپ وتىرمىن. كەنەت تاس تۇيىندەي شوعىرلانعان كوكپارشىلار دوداسىن بۇزىپ ءوتىپ، بىرەۋ سۋىرىلىپ شىعا بەردى. كىم ەكەنىن اڭعارىپ ۇلگەرگەنشە، الگى شاباندوز كورەرمەن توپ الدىنا قۇيىنداتا كەلىپ قالىپ ەدى. اققۇل اتام كوكپاردى سادىقتىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى. ء-ما، سادىق، ساعان سالعانىم، -دەدى دە لاقتى سادىقتىڭ الدىنا تاستاپ، «كوك شولاعىن» كەنەت بۇرىپ، ويقاستاتا شاۋىپ، قايتا ورالىپ كەلىپ تىزگىندى ىركە قالعاندا، ءالى قىزۋ ەكپىنىن باسا الماعان «كوكشولاق» سەرىپپەشە شيىرشىق اتىپ، تاناۋى دەلديىپ، ءبىر ورنىندا تاعات تاپپاي اسپانعا ىرشىدى. اققۇلدى وكشەلەپ قۋعان شاباندوزدار توبى كوكپار ابلانوۆتىڭ الدىنا تاستالعاندا، تۇمسىقتى جارتاسقا سوعىلعان تولقىنداي قاق جارىلىپ ەكىگە ءبولىندى.

 مەن ءوزىمنىڭ جاستىعىما وكىنىپ، وسىناۋ قۇرىش بىلەك جىگىتتەرگە قىزىعا، قىزعانا كوز تاستايمىن. سولارداي بولىپ، وسىلارمەن بىرگە دودادا ات بەلىن تالدىرىپ جۇرسەم دەپ ويلايمىن. - اقا، ءسىز كوكپاردىڭ كوركىسىز عوي، - دەدى سادىق اققۇل اتاما بۇرىلىپ. - مەن ءسىزدىڭ ونەرىڭىزدىڭ ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، ءوزىڭىزدىڭ جاسقا جەڭدىرىپ قاتاردان قالىپ قويعانىڭىزدى قالاماس ەم. - ءا، مەن ازىرشە قارتتىققا بوي بەرەتىن جايىم جوق. اسىقتىرما، شىراعىم سادىق، - دەدى اققۇل وكپەلەگەندەي ۇنمەن. - جو- جوق، مەنى شەتتەتۋگە اسىقپا! - قازاقتىڭ سالتى بويىنشا كوكپاردى شاباندوز قىزى بار ۇيگە سالادى. سول ءۇيدىڭ قىزى كەستەلى ورامال الىپ شىعىپ بەرۋشى ەدى. ءسىز، اقا، جىگىتتى ۇيگە سالىپ وتىرسىز.   كەستەلى ورامالدىڭ ورنىنا مىنانى بۇگىنگى ۇلى مەيرامنىڭ تۋىنداي كورىڭىز، - دەپ قويىن قالتاسىنان قىزىل جالاۋشا ۇسىندى. - مىناۋ سىزگە، ەڭ شاباندوز جىگىتكە! ءبىرىنشى ماي بايگەسى بولسىن! اققۇلدىڭ ءجۇزى قۇبىلىپ، تولقىپ كەتتى بىلەم. ات تىزگىنىن تارتا اققۇل ەر ۇستىنەن ءبىر قارىس كوتەرىلىپ، ىزەت كورسەتتى دە، الگى سىيلىقتى سادىقتىڭ قولىنان الدى. «كوكشولاق» يەسىنىڭ العان سىيىنا قول سوققانداي اياعىمەن جەر تارپىپ تۇر. - ال ەندى، بىزبەن بىرگە بولىڭىز، - دەپ ءوتىندى سادىق. - ەندىگى كوكپار قىزىعىن جاستار تاماشالاي بەرسىن. اققۇل سادىقتىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى. كوكپار اياقتالعانشا وسى توپتا بولدى. كوكپار ىمىرت جابىلعانشا سوزىلدى. سادىق قۇيىنشا قۇيقىلجىعان شاباندوز جىگىتتەردىڭ قيمىلىنان كوز ايىرار ەمەس. ونىڭ بار ىنتا- ىقىلاسى وسى كوكپارعا اۋىپ، وزگە دۇنيەنى ۇمىتقان سياقتى. الايدا، توڭىرەگىندەگى كىسىلەردىڭ سۇراقتارىنا سابىرلى جاۋاپ بەرىپ، ويلى پىكىرلەر ايتقانىنا قاراعاندا، ول ەل قامىن ۇمىتپاي، اۋىل اقساقالدارىنىڭ دا كوڭىلىن جىقپاسام دەپ تولقىپ تۇرعان سياقتى. - مومەكە! - دەدى ول مەنىڭ اكەمە. - قوناقاسى بەرۋگە قالايسىز. - ۇلەسپەگەن ەنشىمىز، سادىقجان. سەندەي شاقىرسا دا كەلمەيتىن كىسىلەر مەنىڭ ۇيىمە قوناق بولۋى - مەن ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، - دەدى اكەم. بارلىق جۇرت ءبىزدىڭ جاققا قىزىعا، قىزعانا كوز تاستاعان سياقتى. مۇنى كورىپ مەن ءوزىمنىڭ اتقا مىنگەسىپ جۇرگەنىمدى دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. مەن سادىقتىڭ ءبىزدىڭ ءۇيدى تاڭداعانىنا ماقتانىپ وتىرمىن. اكەم اعايىمدى شاقىرىپ بەلگى بەرىپ ەدى، اناۋ اق كوبىك بولعان اتىن ويناتىپ جەتىپ كەلدى. تەر مەن شاڭنان كۇرەڭدەنىپ كەتكەن جيرەنىن ول كىلت توقتاتىپ تۇرا قالدى. - سادىق ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوناعى بولادى، - دەدى اكەم اعاما قاراپ. اكەمنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىر- ەستىمەستە اعام اتىن كىلت بۇردى دا، اۋىلعا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى. بۇل كەزدە كوكپار دا بىتكەن ەدى. - سىزدەر دە سادىقپەن ءبىر بولىپ، ءدام- تۇزبەن ورتاقتاسىڭىزدار، - دەدى اكەم جۇرتقا. - - قويىڭىز، مومەكە، جۇرتتىڭ ءبارىن شاقىرىپ، ابىگەرلەنىپ قايتەسىز، - دەي بەرگەن سادىقتىڭ ءسوزىن اكەم اياقتاتپادى. - قۇدايعا شۇكىر، باقتيار اۋلەتى از ەمەسپىز. مال- مۇلكىمىز، قازان- وشاعىمىز ءبولىنىپ كورگەن ەمەس. قانشا قوناق بولسا دا، كوتەرەر شامامىز بار. شىنىندا دا، باقتيار اۋلەتى ءبىراز ەدىك. جەتپىس جانى بار ون ءتورت وتاۋ بولاتىن. سادىق ابلانوۆ پەن ونىڭ جانىنداعى جيىرما شاقتى جولداستارىن كۇتىپ الۋ ەشبىر قيىندىققا تۇسپەيتىنىن مەن دە سەزىپ تۇرمىن. سادىق ورتادا كەلەدى. ەكى جاعىندا ەنتەلەگەن اتتىلى كىسىلەر قورشاپ الىپتى. سادىقتىڭ ءار لەبىزىنە قۇلاق توسىپ، قۇنىعا تىڭدايدى. كۇن قۇلان تاۋىنىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، اينالانى ءىڭىر قاراڭعىسى تامشالاپ الىپ ەدى.

 مەن كۇنى بويى ات سوڭىندا مىنگەسىپ جۇرگەندىكتەن بە، شارشاعانىمدى ارەڭ جەڭىپ كەلەمىن. ات جايلى جۇرىستەن اۋىپ، شوقىراققا باسقاندا، جاۋىر بولعانىمدى اڭعاردىم. وسىناۋ تىمىق كەشتە اۋىل وشاقتارىنان شىققان ءتۇتىن قازداي قالقىپ اسپانعا ورلەپ بارادى. قورالارعا جايىلىمنان قايتقان مالدار دا جايعاسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. الىستا ءۇيىرىن شىر اينالىپ، جالىن جالبىراتىپ بوز ايعىر ءجۇر. اۋىل جاقتان ءتاتتى استىڭ ءيسى كەلىپ، تاناۋدى قىتىقتايدى. بالقىعان باۋىرساق، ۇلكەن قازانداعى بىلقىعان ەت ءيىسى سياقتى. ساماۋىردىڭ قوشقىل ءتۇتىنى دە تىك كوتەرىلىپ، سونىڭ اراسىنان ۇشقىندار جىلتىلدايدى. قوناقتى قارسى الۋعا شىققان اۋىلدىڭ ەر كىسىلەرى ءۇي سىرتىندا توپ- توپ بولىپ بايسالدى تۇر. ايەلدەر ءۇي اراسىندا جۇگىرىپ، ابىرجىپ ءجۇر. قوناقتار جاقىنداي بەرگەندە، اۋىل ادامدارى لاپ قويدى.   ءارقايسىسى ات تىزگىنىن ۇستاپ، قوناقتاردى قولتىعىنان سۇيەپ ءتۇسىرىپ جاتىر. ەندى ءبىرى اتتاردى جەتەكتەپ كەتىپ جاتىر. كۇنى بويى ەر ۇستىندە وتىرىپ، ەزىلىپ قالعان ساندارىن جازۋ ءۇشىن كەيبىرەۋلەر اياقتارىن ارەڭ باسىپ، ارى- بەرى ءجۇر. - قوش كەلىپسىڭ، سادىقجان، مەنىڭ تۇڭلىگىم وسى بولادى، - دەپ اكەم قوناقتى ۇيگە قاراي باستادى. - شاڭىراعىڭىزدان شاتتىق كەتپەسىن، مومەكە، - دەدى سادىق اقساقالدارعا جول بەرىپ تۇرىپ. الدىنا بەس- التى اقساقالدى سالىپ، سادىقتىڭ ءوزى دە بوساعادان اتتادى. ونىڭ قازاق دالاسىندا قالىپتاسقان ەجەلگى ادەت- عۇرىپتى ىزەتپەن ساقتاعانى جينالعان جۇرتقا ەرەكشە اسەر ەتىپ ەدى. ەندى ءبارى دە ونى باۋىر تارتىپ، جانىنا جاقىن تۇتىپ الدى. قالعان قوناقتاردى دا ءۇيدى- ۇيگە جايعاستىردى. مەن دە ەلدىڭ سوڭىن الا ءوز ۇيىمە جۇگىرىپ كىرىپ، بوساعادا اڭىرىپ تۇرىپ قاپپىن: قاراسام ءۇي ءىشى تانىماستاي وزگەرىپ، جايناپ كەتىپتى. باسقا ۇيگە كىرگەندەي تانىماي دا قالدىم. اعايىم ماعان كوزىن الارتىپ: - ءاي، باۋىرجان، ۇلكەن ۇيگە بار! - دەپ قاقپايلاي بەردى. - بۇل ءسىزدىڭ مۇراگەرىڭىز بە، مومەكە! - دەدى سادىق، ماعان جىميا كوز تاستاپ. - ءيا، مەنىڭ ۇلىم، سادىقجان، - دەدى اكەم. - بىزبەن بىرگە وتىرا بەرسىن، - دەدى سادىق جىلى جۇزبەن اعايعا ءتىل قاتىپ. - بۇل جىگىتتى ورتامىزدان قۋىپ جىبەرگەنىمىز جاراسپاس. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بويى قاسىمىزدا جۇرمەدى مە؟ وسىلايشا سادىق مەنى اعامنىڭ قاقپانىنان قورعاپ قالدى. مەن ءۇيدى ەندى جاقسىلاپ كورە باستادىم. قۇلپىرعان جاساۋ كوز جاۋىن الادى. ەدەنگە كول- كوسىر ەتىپ كىلەم توسەلىپتى. كىلەم ۇستىندە جالت- جۇلت ەتكەن ءشايى كورپەلەر جايىلعان. جاعالاي جاستىق قويىلىپتى. جارقىراۋىق شىنىاياقتار ءبىر قاناتتان ورىن العان ەكەن. كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىندا اسپالى شام نۇرىن توگەدى. جاپ- جارىق. مەن ءار كىلەمنىڭ ناقىسىنان، ءار زاتتىڭ بەلگىسىنەن قايسىسىنىڭ قاي ۇيدەن كەلگەنىن بايقاپ وتىرمىن. نامىسقوي اعايىم بار اۋىلدىڭ ءىلىپ الارىن وسىندا جيناپ اكەلىپ، ءۇي ءىشىن جايناتىپ تاستاعان ەكەن. مىنا جاساۋ ءبىزدىڭ ءۇيدى ەڭ تۇرمىستىلار قاتارىنا قوسقان سياقتى. اۋىلدىڭ اۋىزعا الار باقۋاتتىسى بولىپ شىعا كەلگەن ءتۇرىمىز بار.

 قوناقتار كوسىلىپ- كوسىلىپ جايعاسىپ جاتىر. ماقتانشاق اعايىم ءوزىنىڭ بۇگىنگى تىرلىگىنە ءماز بولىپ، اكەم جاقتان قۇپتاۋ بەلگىسىن كورگىسى كەلگەندەي جالتاقتاپ قويادى. ول اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءبارىن كىسى كۇتۋگە ۇيىمداستىرعان ەكەن. الدىمەن بىرەۋى قوناقتىڭ قولدارىنا سۋ قۇيدى؛ ەكىنشىسى داستارقان جايىپ جاتىر؛ بىرەۋى باۋىرساق توكسە، ەندى ءبىرى تورسىقتى اكەلدى. تاعى ءبىرى قىمىز قۇيعان كەسەلەردى تاراتىپ تۇر. ءار جىگىت ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ، بولعاندارى اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ءۇنسىز شىعىپ جاتىر.   قوناقتار الدىمەن قىمىز ءىشىپ سۋسىنداپ الدى. قىمىز ۇستىندە بۇگىنگى ماي مەرەكەسى جايلى، قىزىقتى كوكپار جايلى اڭگىمە شەرتىستى. سادىق ابلانوۆ ءوزىنىڭ ەسكەرتپەلەرىن ايتا وتىرىپ، سوڭعى ءسوزىن باس تورەشى اققۇلعا بەردى. اققۇلدىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي ماڭعازدانىپ الدى. اققۇل قارتتىڭ الدىندا مەنىڭ اعام سوزگە رەتسىز ارالاسىپ، ءبىر- ەكى ەسكەرتپەسىن ايتىپ ەدى، اكەم الا كوزىمەن اتا قارادى. مۇنى كورگەن اعايىم سگرتقا شىعا جونەلدى. ءبىرازدان كەيىن ول اق قوي جەتەكتەپ كەلىپ، اقساقالداردىڭ الدىندا باتا سۇرادى. - اۋمين! قارتتار تىكسىنە قالىپ، بولشيەۆيك سادىققا قىسىلا كوز تاستادى. ابىرجىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى بۇرىن كەلگەن قوناقتار باتانى ءدىني ادەپ دەپ، ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ رۇقسات ەتپەيتىن. مۇنى سەزگەن سادىق مۇرتىنان كۇلىپ، الاقانىن جايدى: - اقا، ءسىزدىڭ جولىڭىز ۇلكەن عوي. قوناقجاي ۇيگە قول جايىپ، جاقسى تىلەگىڭىزدى بەرىڭىز. ءبارىمىز دە ەستيىك، - دەدى. اققۇل ءبىر ساتكە ويلانىپ قالىپ ەدى، ءبىراق ابىرجىماي الاقانىن جايدى دا اندەتە جونەلدى. - و، جاراتقان نەم! الدىمەن اتىڭدى اتاپ جالبارىنام. بۇگىنگىدەي اشىق كۇن جايناي بەرسىن كوگىمدە. وسى كۇننىڭ استىندا گۇلدەي بەرسىن ەلىم دە! ءجۇرسىن لايىم امىسە باقىت قانا سەرىك بوپ، تۇرسىن لايىم امىسە قۋانىش كورىك بوپ! ۇلى ءومىردىڭ وزىندەي جايناي بەرسىن جاسىمىز؛ ەندى قايعى كورمەسىن اق قىراۋلى باسىمىز! جاڭا سادىق ايتقانداي، (سادىق قىزارىپ كەتتى) بارلىق حالىق تەڭ بولسىن؛ ءبىر- بىرىمەن قاۋىشقان دوس- تۋىسقان ەل بولسىن! ارانداتقان ادامدى قاسكۇنەمدەر جويىلسىن؛ مال- باسىمىز مول بولىپ، ەل ىرىسقا تويىنسىن! كۇنىمىز ۇلىستى بولسىن؛ جەرىمىز ىرىستى بولسىن! ءورىسىمىز مالعا باي ءدۇبىرلى بولسىن؛ كەلىندەرىمىز جانعا باي ءۇبىرلى- ءشۇبىرلى بولسىن! ەر جىگىتتىڭ تۋ ەتەر تۇراعى بولسىن؛ قانات بەرىپ تۇلەتەر ارعىماعى بولسىن!.. اققۇل اعام وسىلاي ۇزاق شۇبىرتىپ، باتاسىنىڭ اياعىن قالاي اياقتارىن بىلمەي قىسىلىڭقىراپ تا قالدى. تاپ وسى جەردە جۇرت تا دۋ كۇلىپ جىبەردى دە، اققۇل كەلتە قايىرىپ، «قۇداي قابىل قىلسىن!» دەپ ساقالىن سيپادى. قويدى قايتا الىپ كەتتى. اققۇلدىڭ ءدىني ادەتتەردى ۇستامايتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەتىن. سوندىقتان دا ونىڭ باتاسى ادەتتەگىدەن تىس ەرەكشە ەدى. سادىق اققۇلدى كوتەرمەلەپ، كۇلكىسىن تىيا الماي قوشتاۋ ءسوز ايتتى: - جاقسى ايتتىڭىز، اقا! ىزگى تىلەكتىڭ ءبارىن ءبىلدىردىڭىز- اۋ. حالىققا كوممۋنيستەردىڭ تىلەيتىنى دە وسىنداي جاقسىلىق قوي. - - ءسىزدىڭ وسىنداي اقىنجاندى ادام ەكەنىڭىزگە سەنىپ ەدىك، اقا، - دەدى بىرەۋ قالجىڭداپ. - اقىندىقتىڭ رۋحى ەتەك استىندا ەمەس، ەر ۇستىندە بولادى، - دەدى اققۇل الگى كىسىگە. شاماسى ونىڭ ايەلجاندى ادام ەكەنىن بىلەتىن بولسا كەرەك. ءبارى دۋ كۇلدى. - ايتسە دە ءبىزدىڭ اقاڭ تەك اقىنجاندى ادام عانا ەمەس، ساياساتشى دا عوي، - دەدى سادىق. ءسويتتى دە ءسوز اراسىندا: - ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدىڭ ءوزى دە حالقىمىزدىڭ قاشاننان جيناقتاعان ىزگى تىلەكتەرى عوي. تۋىسقاندىق پەن دوستىق ءبىر- ءبىرىن قۇرمەتتەۋدەن ارتىق نە بار. ماسەلەن ورىس حالقىن الايىقشى.

 قاراپايىم شارۋا تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ەگىن دالاسىندا ەڭبەك ەتەدى نەمەسە ءبىزدىڭ ولكەمىزدە ءوز قولىمەن تەمىرجول سالعان جۇمىسشىنى الايىق. ولار دا ءبىز سياقتى ادامدار. ولار ءۇشىن ەشكىم دە ەڭبەك ەتپەيدى. وزدەرىنىڭ تاماعىن ادال ەڭبەگىمەن تاۋىپ جەيدى. - ءسوزىڭ راس، سادىقجان، ورىستار ەڭبەكتى سۇيەتىن جانە ەڭبەك ەتە بىلەتىن حالىق قوي.. . - سادىقتىڭ ءسوزىن بولمەسەڭدەرشى. - مىنە، سول ورىس حالقى - تاماشا عوي. ولار ءبىزدىڭ اعامىز سياقتى. قازاققا قىسىم كورسەتكەندەرگە كەلسەك، ولار پاتشا شونجارلارى بولاتىن.  ەندى جاعداي مۇلدەم وزگەشە: سول ورىس حالقىنىڭ وزدەرى پاتشانى تاعىنان جۇلىپ ءتۇسىردى. - دەمەك، لەنين تۋراشىل، قامقور جان ەكەن عوي. - ءيا، - دەدى سادىق، - ءبىزدىڭ لەنين ناعىز قامقورشىمىز. - نە، سوندا لەنين پاتشانىڭ ورنىنا وتىرا ما؟ بۇرىن نيكولاي ەدى، ەندى لەنين بولا ما؟ - دەدى الدەبىرەۋ ءىستىڭ مانىنە شىن تۇسىنبەي اقىرىپ. سادىق كۇلىمسىرەپ وتىرىپ جاۋاپ بەردى: - ءبىزدىڭ لەنين پاتشا ەمەس، كوسەم عوي. ول جانى تازا ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدىسى. - ەندى مىنانى ايتشى، سادىقجان. سەنىڭ ءىزباسار اعاڭ اۋىلعا كەلسە، «اللا دەگەن جوق نارسە» ، «سەندەر قاراڭعى حالىقسىڭدار» دەپ تۇقىرتىپ بىتەدى عوي. ۇيگە تۇسكەندە مال سويىپ، باتا سۇراساڭ، قولىن ءبىر- اق سىلتەپ، «قايران قاراڭعىلىق- اي، اپارىڭدار دا سويا بەرىڭدەر قويلارىڭدى» دەيدى. پاتشانى پاتشا دەيىك (پاتشا كوپ قوي) ، تاقتى تاق دەيىك. اللاعا ءتىل تيگىزىپ نەسى بار. ۇجدانىمىزعا ءتيىپ نەسى بار؟ سالتىمىزدى نەگە بۇزادى.. . - نە دەپ تانتىپ وتىرسىڭ، ەي، سەن. ءىزباسار سادىقتىڭ تۋعان اعاسى ەمەس پە، - دەپ اققۇل الگى ادامعا اقىرىپ قالدى. سادىق جادىراي كۇلىپ، وڭ قولىن كوتەردى دە، الگى اۋزى باتىر ادامدى اققۇلدىڭ قاھارىنان قورعاعانداي سويلەدى: - و نە دەگەنىڭىز، و نە دەگەنىڭىز، اقا! ءادىل ءسوزدى قاقپايلاعانىڭىز قالاي؟ - لەنين دىنگە سەنەر مە ەكەن، الدە جوق پا؟ - دەدى الگى باتىل كىسى. - مەن ءوزىم لەنيندى كورگەنىم جوق. ال لەنيندى مەنەن جاقسى بىلەتىندەر كوسەمىمىز ءادىل دە، تۋراشىل ادام دەيدى. ءدىندى قايدام، حالىققا ابدەن سەنەتىن كىسى. سوندىقتان دا قالىڭ ەل سوڭىنان ەردى ەمەس پە. سادىق ازداپ ەزۋ تارتتى دا ءسوزىن جالعاستىردى: - ال ءوز اعام تۋرالى نە ايتامىن، ول مەنەن ۇلكەن كىسى. الايدا ءىزباساردىڭ تەرىس مىنەزى سىنالىپ، قىزمەتىنەن بوساتىلعانىن دا بىلەسىزدەر عوي.. . قولايسىز تىنىشتىقتى اققۇل بۇزدى. - جارايسىڭ، ازاماتىم! ادىلدىك ازامات كوركى دەگەندەي اشىعىن ايتتىڭ- اۋ، سادىق. حالقىمىزعا لەنين سەنسە بولعانى. ەڭ نەگىزگىسى وسى عوي. - حالقىمىزعا لەنين سەنىپ ەدى، سول سەنىمىن حالقىمىز دا اقتادى، - دەدى الگى باتىل كىسى. بۇل ءازىلقوي، قالجىڭباس، ءتىلى وتكىر، كوڭىلدى توقمىرزا دەگەن قارت ەدى.

 بوزا ىشكەندەردىڭ تۇراقتى ءتوراعاسى، جيىن- تويدىڭ ءسانىن كىرگىزىپ وتىراتىن جالعىز اتتى كەدەي بولاتىن. - دۇرىس ايتاسىز، توقا. ءبىز ەندى ءومىردى قالاي جاقسارتامىز، قالاي تۇرمىسىمىزدى تۇرلەندىرەمىز؟ ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ مەن سىزدەرمەن وسى جايلى اقىلداسقالى كەلىپ وتىرمىن. - ايتا بەر، سادىق. - ءبىز ساعان قانداي اقىلشى بولار ەكەنبىز.. . - وزدەرىڭىزدەن ارتىق اقىلشى جوق. ءبىز بۇگىن سىزدەردىڭ اقىلدارىڭىزبەن ءبىرىنشى مايدى جاقسى وتكىزدىك. كوكپار دا تارتپادىق پا.. . - تاماشا ءبىر مەرەكە بولدى عوي، سادىقجان، - دەدى اققۇل ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ەندى جىل سايىن وزگە حالىقتار سياقتى ءبىز دە ءبىرىنشى مايدى مەيرامدايتىن بولامىز. - نەمەنە، سەن اققۇل، جىل سايىن ماي سىيلىعىن الىپ تۇرماقسىڭ عوي؟ - دەپ قالجىڭدايدى توقمىرزا. - جوق، مەن سەن سياقتى ساراڭ ەمەسپىن، - دەپ اققۇل سادىق بەرگەن قىزىل جالاۋشانى قوينىنان الدى. - مەن بۇل جالاۋشانى كەلەسى ماي مەرەكەسىنە دەيىن ساقتايمىن. سوندا كوزگە تۇسكەن جىگىتكە تاپسىرامىن. سوعان دەيىن بالاڭا ات ارقاسىن الدىرماۋدى ۇيرەتەسىڭ. -اۋ، اڭگىمەنىڭ شىرقىن بۇزباساڭدارشى! سادىق بىزبەن كەڭەسەمىن دەمەدى مە. ايتارىن ايتىپ بولسىن دا، - دەپ سوزگە اكەم ارالاستى. - ءيا، ءقادىرلى اقساقالدار، مەن سىزدەردەن كەڭەس سۇراماقپىن.. . سىزدەر ءومىر كورگەن، جاقسى مەن جاماندى بىلەتىن تاجىريبەلى ادامسىزدار. حالىققا جاڭا تۇرمىستىڭ جايىن جاقسىراق تۇسىندىرۋگە كومەكتەسسەڭىزدەر دەپ ەدىم. - ال سەنىڭ لاۋ مىنەر ميليتسيونەرلەرىڭ اتتاردى نەگە بوسقا زورىقتىرىپ ءجۇر، - دەپ بۇرق ەتە قالدى اققۇل. - باس- كوزگە قاراماي جانۋاردى قامشىمەن توپەپ بىتەدى. سەنىڭ اتىڭا ميليتسيونەر ءمىندى دەگەنشە، شارۋاسى ءبىتتى دەي بەر. تەپەكتەتىپ، شوقىراقتاتىپ تيتىعىن شىعارادى. - قويشى وسى، اققۇل، اتىڭ جايلى جاۋاپتى سادىق الدەقاشان بەرمەدى مە. - مەنىڭ قاي جەردە قالاي سويلەيتىنىمدى ۇيرەتپە ماعان، مومىش.. . مەن سادىقتىڭ ورنىندا بولسام، ولاردى الدەقاشان اتىپ تاستار ەدىم.. . جۇرت كۇلكىسىن ارەڭ باستى.   سادىق اققۇلعا جاۋاپ بەردى: - اقا- اۋ، مەن، ارينە، ميليتسيونەردى اتپايمىن. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ قولقاناتىمىز. ولاي ەتۋگە رۇقسات جوق. الايدا كەيبىر ات ءقادىرىن بىلمەيتىندەرىن قىزمەتتەن بوساتۋعا تۋرا كەلەر. - ءيا، ءيا، سادىقجان، - دەپ تەبىرەنىپ كەتتى اققۇل، - ءسويتىپ اتتان ءتۇسىرىپ، جاياۋ سالپاقتاتىپ قويشى ءبىر. - سولاي ەتەيىن، اقا، - دەپ كۇلدى سادىق، - اقاڭ دا، وزگەلەرىڭىز دە جاقسى ايتىپ، قۇندى پىكىرلەر بەرىپ وتىرسىزدار. بىرىنشىدەن، بۇدان بىلاي ماي مەرەكەسىن تويلاپ تۇرامىز. ەكىنشىدەن، كەيبىر لاۋ مىنەر ميليتسيونەرلەر حالىققا ءزابىر كورسەتەدى ەكەن - ولاردى اۋىزدىقتاۋ كەرەك. بۇگىن ەكى ماسەلەنى ورىندى شەشۋگە جاقسى كەڭەس بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت سىزدەرگە قۇرمەتتى اقساقالدار.. . - ايتا بەر، سادىق، ايتا بەر، - دەپ تۇيىلە سويلەدى اققۇل، - جاقسى ءسوزىڭدى ءبولىپ جاعالاسقانىمىز ءۇشىن ءبىز سياقتى كارى مىلجىڭداردى كەشىرە گور. -ەندى تاعى دا اقىلداسىپ الار ەكى ماسەلە بار ەدى، - دەدى باياۋ ۇنمەن سادىق. - بۇل ماسەلەنى سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭسىز جالعىز شەشۋىم قيىنعا سوعىپ تۇر.. .

 - ايتا بەر، سادىق.. . - مەنىڭ بارلىعىڭىزدان جاسىم كىشى، قۇرمەتتى اقساقالدار. مەن سىزدەرگە اكە دە، اعا دا ەمەسپىن. بار بولعانىم ىنىلەرىڭىزبىن.   ايتايىن دەگەنىم - ورىس ادامدارىمەن ارا قاتىناسىمىزدى جاقسارتايىق. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ كەيبىر قىزۋ قاندى ادامدارىمىز ەسكى ادەتپەن ورىستاردى جەك كورەدى، بازار بولدى دەگەنشە، توبەلەس بولدى دەي بەرىڭىز.. . - نەمەنە سوندا، سادىق، ەندى جاڭا زاماندا دا باسىڭدى يە بەر دەمەكسىڭ بە؟ ارقامدى قامشىسىنا باياعىداي قايتا ءتىلدىر دەيتىن شىعارسىڭ؟ - دەپ ەنتىگە سويلەدى اققۇل. - جوق، جارقىنىم، لەنين «بارلىق ادامدار تەڭ» دەيدى ەكەن - ەندەشە ورىسىڭنىڭ اكىرەڭدەگەندەرىنە قامشى ءتۇرتىپ قويمايمىن. مەنىڭ ساقالىمدى سىيلاي الماعانداردى مەن دە اياماسپىن. وعان ارا تۇرما، سادىقجان.. .- سەن دە وڭىپ تۇرعان جوقسىڭ- اۋ. ءوزىڭ دە قازاقتىڭ قىرت اكىرەڭبايى سياقتىسىڭ عوي، - دەي بەرىپ ەدى اكەم. سەن، مومىش، ءوز ۇيىڭدە اقىلشى بولماي- اق قوي. الدە مەنىڭ كەتكەنىمدى قالاپ وتىرسىڭ با، - دەپ داۋىستاپ جىبەردى اققۇل. اقا، اقا! - دەدى سادىق جالبارىنىپ. - ەگەر مەنى سىيلاساڭىز، وتىرىڭىز. كەلەلى جايدى ءسوز ەتكەن ەكەنبىز، اشۋلانباي، قىزبالانباي اڭگىمەلەسەيىك تە. - اققۇل، كەشىرە گور، مەن رەتسىز ءسوز ايتقان ەكەم. قوي ەندى. سادىقتى تىڭدايىق، - دەدى اكەم. - سولاي جونىڭە كوش، - دەپ تورسىلدادى اققۇل، - ايتپەسە بۇيىردەن سۇزبەلەپ ءبىتتىڭ عوي. - بىزدەر قاراپايىم ورىس ادامدارىمەن قاتىناسىمىزدى قالايشا باۋىرلارشا جاقسارتا الامىز؟ تيموفەي ۆودوپيانوۆ ءسىزدىڭ دوسىڭىز دەدى عوي، اقا؟ سول راس پا؟ - تيموشكا ما؟ .. ول ءادىل، جاقسى ادام. ال، كەرىسىنشە ونىڭ تۋىسى جيرەن يۆان - جامان ادام. - ال ءبىز كۋزما گونچاروۆپەن بىرگە جەر جىرتىپ، بىرگە ءشوپ شابامىز، ءبىر- ءبىرىمىزدى قوناققا شاقىرىپ تۇرامىز، - دەپ قالدى اكەم، - مەنىڭ ءىنىم گونچاروۆتاردان كوپ شارۋانىڭ ءمان- جايىن ۇيرەندى.. . - جاگور (ەگور) ماعان قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە كومەكتەستى، - دەدى توقمىرزا.. . - ال مەنىڭ مەترەيىم (دميتريي) ءۇي سالۋعا كومەكتەستى.. . سادىق كۇلىپ قويىپ، وسىناۋ جىلى سوزدەردى جىميا تىڭداپ وتىر. - تيموشكا، كۋزما، جاگور، مەترەي، تاعى باسقالار وزدەرىڭىز ايتقانداي جاقسى ادامدار ەكەن. ال تيموشكانىڭ تۋىسى عانا جامان ادام بوپ شىقتى عوي سولاردان، - دەپ كۇلدى سادىق. ءسويتتى دە اققۇلعا بۇرىلىپ ساۋال بەردى. ال سوندا ورىستاردا قانشا جاقسى ادام بار ەكەن، قانشاۋى جامان بولعانى؟ - جاقسىلارىنىڭ كوپ بولعانى عوي. سول جيرەن يۆاندى قويشى! - دەپ بۇرق ەتتى اققۇل. - ال ءوزىمىزدىڭ قازاقتاردىڭ اراسىندا سول جيرەن يۆانداي جەلىككەندەر قانشا ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ - نەسىن ايتاسىڭ ونىڭ، - دەپ سوزگە ارالاستى توقمىرزا، - بىزدە دە ەسەرسوقتار جەتەدى عوي. - اقىلعا سالىپ كورىڭىزدەرشى، - دەدى سادىق، - تولعانىپ، كەڭەسىپ، وزدەرىڭىز ارا قاتىناستى قالاي جاقسارتۋ كەرەك ەكەنىن ايتىڭىزدارشى. راس، اناۋ ايتقان شيەلەنىسكەن جاعداي بولماعانىمەن، كەيبىر ادامدار كەلىستى تىرلىگىمىزدى بۇزىپ ءجۇر عوي.. . سىزدەرمەن اقىلداسايىن دەگەن تاعى ءبىر جاي - جەر ماسەلەسى ەدى. بىزدە جەر كوپ، ءبىراق سونى پايدالانۋدا بەرەكە جوق. لەنين - كىم جاقسى پايدالانا بىلسە، جەر سونىكى دەيدى. ال ءبىز شە؟ بىرەۋدىڭ جەرى شامادان تىس كوپ، ەندى بىرەۋدە تۋك تە جوق. وسى دا ادىلدىك پە؟ مىنە، وسى جايلى سىزدەردەن سالاۋاتتى اقىل كۇتەمىن، اقساقالدار. ويلانىپ- تولعانىپ، كەڭەسىپ- كەلىسىپ ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن قاۋىم اتىنان جاۋابىن بەرسەڭىزدەر دەيمىن. - سەنىڭ ايتقانىڭ ءجون، سادىقجان، سەنىكى ءجون، - دەپ گۋلەسىپ كەتتى جۇرت. - لەنين ءادىل بولەيىك دەسە - بولۋ كەرەك. بىزگە ءبىراز كۇن مۇرسات بەر، كەڭەسەيىك تە ءوز توقتاۋىمىزدى ايتايىق.. . بۇدان كەيىن سادىق ءوزىنىڭ تۇرمەدە بولعانىن، سىبىردە ايداۋدا جۇرگەنىن، 1916-جىلعى قازاق كوتەرىلىسى جايلى بايىپپەن ايتىپ بەردى. ءوزىنىڭ ورىس جولداستارى تۋرالى جىلى لەبىز ءبىلدىردى. مەن اكەمنىڭ تىزەسىنە جانتايىپ، دەمىمدى ىشكە تارتىپ، ءۇنسىز ۇيىپ تىڭداپ وتىرمىن. الايدا بالا قيالىم بارلىق جايدى تولىق تۇسىنبەي، اڭگىمەنىڭ وقيعالى جاعىنا ويىسا بەردى. مەن سادىقتى ەكىنشى رەت 1924-جىلى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە كوردىم. سادىقتى ءۇيىمىزدىڭ قارسى الۋ مەن شىعارىپ سالۋ ءساتى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. بۇل ءبىر ەڭ قىزىقتى ءسات ەدى. وسى كەشتە اعايىم تاماشا ۇيىمداستىرۋشى اتانىپ، سودان باستاپ ءۇي تىرلىگىنىڭ تاۋقىمەتى ءوز قولىنا كوشىپ ەدى. جينالىستان كەيىنگى كوكپار سياقتى كەش بويى، تۇنىمەن سول كەزدەسۋدە ءبىرىنشى ماي قۇرمەتىنە ءان ايتىلىپ ءجۇرىپ ەدى. سودان باستاپ بۇل كۇن ءبىزدىڭ اۋىلدا ءداستۇرلى مەرەكەگە اينالعان بولاتىن.

 * * *

 كوكەم قىستاۋداعى شارۋاشىلىعىنا كۇندە بارۋشى ەدى. الدەنەنى   تىندىرىپ، تۇسكى اسقا كەلىپ قايتاتىن. بۇگىن دە تۇسكى تاماقتان كەيىن ازعانا مىزعىپ الماق بولىپ جاتقان. شارشاپ كەلگەن بە، لەزدە ۇيىقتاپ تا كەتتى. 174 ماعان قورانى سىپىرىپ قويۋدى تاپسىرىپ ەدى. بار ىنتامەن جۇمىسقا كىرىستىم. الدەبىر ءاندى ىڭىلداپ كوڭىلدى ءجۇرمىن. تىپتەن اينالاداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي، ەشنارسەنى دە ەلەر ەمەسپىن.  وقىس شىققان ايقايدان سەلت ەتە قالدىم. قاراسام، اققۇل شال كەلتەك ۇستاعان ءبىر توپ ادامدى ەرتىپ الىپ، ءبىزدىڭ ءۇي جاققا ايقايلاپ ادىمداپ كەلەدى ەكەن. - ەي، جامان ساۋرىكتەي بولعان قاسيەتسىز مومىنقۇل، شىق بەرمەن. ار الدىندا ءادىل جازاڭدى تارتتىرايىن، - دەپ بارىنشا ايقايلادى اققۇل. ءتۇرى بۇزىلىپ، جاۋار بۇلتتاي ءتۇيىلىپ الىپتى. ەشنارسەدەن ايانار ءتۇرى جوق. شۇڭىرەك كوزى قانتالاپ، ءوز اشۋىنا ءوزى بۋىنىپ تۇر. مىنا توپتىڭ ءبىر سۇمدىققا بەل بۋعانىنا شوشىنعانىم سونشا، كيىز ۇيگە سۇرىنە- قابىنا سۇڭگىپ كەتتىم. داۋسىم قالتىراپ، تىزەم دىرىلدەپ ارەڭ سويلەدىم. - اعاتاي، كوكەتاي! تۇرىڭىزشى. اققۇل اتامدار سەنى ساباۋعا كەلىپتى! - دەيمىن نەنى ايتىپ، نەنى قويعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي. ۇيقىسىنان ءالى تولىق ويانباعان كوكەم مەنىڭ دەگبىرسىز سوزىمە تۇسىنە قويماپتى. ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: - نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ. ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ، - دەپ زەكىپ قالدى. بۇل كەزدە تىستاعىلاردىڭ داۋسى دا قاتتى شىعىپ ەدى. جابىلا داۋرىعىپ، جامىراي سويلەپ جاتىر.. . -قالاي ەكەن، قالتىرادىڭ با، قويان جۇرەك سۇمىراي! شىق بەرمەن دەيمىن، جانىڭ باردا شىق بەرمەن. ەستىپ تۇرمىسىڭ، ەي سەن. - ءوز شاڭىراعىڭدى بۇركەنىپ بۇعىپ قالماقسىڭ عوي! - ەر بولساڭ شىق بەرمەن! اكەڭنىڭ ءارۋاعىن سىيلاپ ءۇيىڭدى ساباي المايمىن، تىسقا شىق. - اقىماق باسىڭنىڭ مىلجا- مىلجاسىن شىعارايىق. كورىنەمىسىڭ كوزگە، ءوزىڭ؟ بوساعادان كيمەلەپ، زىكىرلەپ ۇيگە باس سۇعۋ، وتاۋ ىشىندە ويران سالۋ سالتىمىزدا جوق نارسە عوي. سوندىقتان دا اققۇل توبى ىشكە كىرمەي، جيىرما- وتىز قادام جەردە داۋرىعىپ تۇر. كوكەم سىرتقا شىقسا، لەزدە ءتۇتىپ جەپ، كوك الا قويداي ەتپەك. وقالاق تيگەن مالداي وتاۋعا سۇيكەنىپ، ءۇي ىشىندە ۇرىس سالعان ادامداردى بۇكىل جۇرت ايىپتايدى. ءارۋاقتى قورلادىڭ، وت باسىنىڭ ىرىسىن شاشتىڭ، وشاعىمىزدى بۇزدىڭ، اتا- بابا ارداقتاعان ءتورىمىزدى سىيلامادىڭ دەپ كىنالايدى. «تورعاي دا بۇتانى پانالايدى، ال سەن بولساڭ ۇيگە تىعىلعان ادامنىڭ ءوزىن وكشەلەپ قويمايسىڭ. كورگەنسىزدىڭ ءىسى عوي مىناۋىڭ» دەيدى ەل- جۇرت. - ەر بولعانىڭدى ۇرايىن! سۋجۇرەك! قورقاق! - دەپ جۇلقىندى جالپاق بەت، جايىن اۋىز جاقسىباي. ول اققۇلدىڭ ۇلكەن بالاسى ەدى. بەت الپەتى وزگەرىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ، ونسىز دا كەلىسىمسىز ءوڭى ادام كورگىسىز بولىپ كەتىپتى. f\sمىنا ءسوز وزگە تۇگىل، جاس بولسام دا جانىمدى جىلانشا شاعىپ الدى. ءىشىمدى ۋ ورتەگەندەي كۇيىپ بارام. بويىمداعى قورقىنىشتى جەڭىپ، تىسقا جۇگىرىپ شىقتىم. مىناۋ انتالاعان اشۋلى توپقا: - كوكەم قورقاق ەمەس! ول ۇيىقتاپ جاتقان بولاتىن. ءقازىر كيىنىپ شىعادى! -دەدىم كىجىنە سويلەپ. - ءاي، قارشاداي بولعان جۇگىرمەك، شىڭكىلدەمەي مۇpنىڭنىڭ بوعىن ءسۇرتىپ ال! - دەپ باج ەتە قالدى جاقسىباي. ونىڭ ۇرەيلى تۇرىنەن شوشىنىپ، ۇيگە قايتا قويىپ كەتتىم. كوكەم سىرتتاعى وزىنە ايتىلعان بىلاپىت سوزدەرگە ازەر شىداپ اسىعا كيىنىپ جاتىر ەكەن. - ءقازىر! ءقازىر! اسىقپاساڭ، سالپى اۋزىڭ قانعا تولار! - دەپ تىستەنىپ الىپتى. - ءۇي ىشىنەن قولعا ىلىنەر نارسە ىزدەپ ەدى، كوزىنە ەشنارسە تۇسپەدى. كوپ كىدىرۋگە شىداماي قۇر قول جۇگىرىپ شىقتى. - مىنە، مەن دە شىقتىم، نە بوپ قالدى، - دەي بەرگەنشە، اققۇل توبى ءاي- شايعا قاراماي، سويىلدى باسىنا جاۋدىرىپ جىبەردى. ايقايلاپ، شۋلاپ، باستىرمالاتىپ توپەپ جاتىر. اققۇل بولسا، ءوز توبىنا سۇيسىنە قاراپ، ودىرايىپ ءبىر شەتتە تۇرا بەردى. كوكەم بولسا، جاۋىپ كەتكەن تاياقتان باسىن قورعاپ، كەز كەلگەنىن اياعىمەن تەپكىلەپ ءجۇر.

 مەنىڭ كومەيىمە تاس تىعىلعانداي ىزادان بۋلىعىپ، وزىممەن- ءوزىم ىشتەي ارپالىسىپ تۇرمىن. بولىسايىن دەسەم، مىنا جۇلقىنعان توپتىڭ اياعىنىڭ استىندا تاپتالىپ قالارىم انىق. ونىڭ ۇستىنە مەندە قاي شاما بار دەيسىڭ. كوزىم جاسقا تولىپ، باقىرىپ جىبەرۋگە ازەر شىداپ تۇرمىن. سارت- سۇرت ەتكەن تاياق ءوز دەنەمە تيگەندەي تۇرشىگىپ بارامىن. ساي- سۇيەگىم سىرقىرايتىن سياقتى. جابىلا تالاپ جاتقان توبىردىڭ ادىلەتسىزدىگىنە كۇيىنەمىن. ايەلدەر شۋلاپ، ازان- قازان بولدى دا كەتتى. جۇلقىسىپ، الىسىپ ىرسىلداعان ەرلەردىڭ قىرىلداق ۇنىنە، ايەلدەردىڭ باجىلداعان ويبايى قوسىلىپ كۇڭىرەنتىپ بارادى. كەنەت كوكەم قارسىلاسىپ، بىرەۋىنىڭ تاياعىن تارتىپ الدى دا، قورشاۋدان سىتىلىپ شىقتى. ءسويتتى دە كىلت بۇرىلىپ، اققۇل توبىنا قىرعيداي ءتيدى. كوكەمنىڭ بويىنا الدەقانداي كۇشقۇيىلعانداي قۇلشىنىپ شىعا كەلدى. الگىلەردى بەت قاراتپاي شەتىنەن سۋلاتىپ ءجۇر. ولاردىڭ قولدارىنداعى قارۋىن قاعىپ تۇسىرەدى دە، ءوزى شۇيلىگەدى. قارسى جاقتىڭ جىگىتتەرى جاۋىرىنى قايقاڭ ەتىپ، شوقيىپ قالا بەرەدى. ەڭ سوڭىندا اققۇلدىڭ ۇلى جاقسىباي دا جالپاسىنان ءتۇستى. ءبارى دە توپىراق قاۋىپ، تىرمانىپ جاتىر. جاڭا عانا ءون بويىم دىرىلدەپ، قورىققانىمنان نە ىستەرىمدى بىلمەي الاقتاپ تۇر ەدىم، ەندى ءماز- ءمايرام بولىپ قالدىم. مىنا قورلىققا اققۇل شىداي المادى بىلەم. بالاسىنىڭ سۋلاپ جاتقانى سۇيەگىنە باتتى ما، كەنەت قولىنداعى تاياعىن كوتەرىپ، كوكەمە قاراي كارى ارىستانشا ايبات شەگە ۇمتىلدى. كوكەم بۇل جولى قورعانبادى. قولىنداعى كەلتەگىن لاقتىرىپ تاستاپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان كۇيى اشۋلى شالدىڭ الدىندا تۇرا بەردى. قانشا قاعالسۋ كورسە دە، ۇلكەنگە قول كوتەرمەگەنىنە مەنىڭ دە ءىشىم ءبىر ءتۇرلى جىلىپ سالا بەرىپ ەدى. ءبىراق كوزى قاراۋىتىپ كەتتى مە، ايتەۋىر اققۇل شال ادەپكە توسىلعان جوق. قولىنداعى تاياقپەن كوكەمنىڭ قاق ماڭدايىنان پەرىپ جىبەردى. جارىلعان باستان قارا قان بۇرق ەتە قالدى. بەتىن قان جاۋىپ كەتتى. اققۇل تاياعىن تاعى سىلتەي بەرىپ، كىلت توقتاي قالىپ، مۇڭايىپ تومەن قارادى دا، ەڭسەسى سالعا كەتكەندەي بۇرىلىپ، سوڭىنا قاراماستان بۇكىرەيىپ، كىبىرتىكتەپ باسىپ ءوز اۋلىنا تارتتى. جەڭىلگەن جىگىتتەر ونىڭ سوڭىنان بوكسەلەرىن سۇيرەتىپ، باستارىن سالبىراتىپ بارا جاتتى. كوكەم قانىن سورعالاتقان كۇيى بىقسىپ جاتقان وشاق قاسىنا كەلدى دە، تەكەمەتتىڭ شەتىنەن كەسىپ الىپ، جارىلعان جەرگە كيىز كۇيدىرىپ باستى. كەشكە اكەم كەلدى. ءبىز ءبارىمىز تۇس- تۇستان دۋىلداپ جانجال جايىن ايتىپ جاتىرمىز.   كوكەم ۇرىستىڭ نەدەن شىققانىن ءوزى دە بىلمەيتىنىن اكەمە بارىنشا ءتۇسىندىرىپ باقتى. ءبىراق اكەم ءۇنسىز وتىرىپ، ء«اي، قايدام» دەگەندەي باسىن شايقاي بەرىپ ەدى.. . قاقتىعىسقا سەبەپكەر بولعان ورىنسىز كۇدىك ەكەن. ءشوپ شاباتىن كوپ سايدىڭ بىرەۋىندە ءشوبى بەلۋاردان اساتىن ءبىر ساي بار ەدى. سول سايدىڭ ەتەگىندە ءشوپ جاپىرىلىپ، تاپتالىپ قالعان شۇڭقىرعا بىرەۋدىڭ كوزى تۇسەدى. اۋىلدىڭ ءبىر ادامى وسى ارادان ءوتىپ بارا جاتىپ: «ە، مىنا جەرگە عاشىق بىرەۋلەر اۋناپ- قۋناپ، مەيىرلەرىن قاندىرعان ەكەن عوي» ، - دەپ كوڭىلىنە كۇدىك سەكەم الادى. كىم بولدى ەكەن، ادالدى ارامداپ جۇرگەن قاي انتۇرعاندار ەكەن دەپ الەك بولادى. كەنەت ول جاڭا كەلە جاتقاندا وسى تۇستان مەنىڭ كوكەم وتكەنىن، كوپ ۇزاماي جاقسىبايدىڭ ايەلىن الىستان كورگەنىن ەسىنە الادى. «دەمەك سولار عوي كوزگە ءشوپ ساپ جۇرگەن. شالعىنعا اۋناپ، ۇرلىق سەزىمدەرىن وسىندا قوسقان ەكەن- اۋ. باسە، جايقالعان شالعىن بەكەرگە جاپىرىلا ما؟ قوي، بۇل جۇگەنسىزدىكتى كورىپ ءبىلىپ تۇرىپ ايتپاعانىم كۇنا شىعار. مىنا ادال نەكەلەرىن بۇزىپ، قوس قارعىس اتقاندى دەر كەزىندە جونگە سالۋ كەرەك ەكەن» ، - دەپ الگى كىسى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي اققۇلدىڭ ۇيىنە تۋرا تارتادى. ۇيالماي- قىزارماي ءوز ويىن بولعان ىستەي تۇگەل بايانداپ بەرەدى. تۇندىكتى ۇيگە مۇنان ارتىق ماسقارا بار ما؟ بەتكە شىركەۋدىڭ ۇلكەنى دە، جۇرتقا كۇلكىنىڭ شەگى دە، شاڭىراق ابىرويىن ايرانداي توگۋ دە وسى ەمەس پە؟ وسەك ويران سالدى دەگەندەي، بايىبىنا بارىپ بولماي اققۇل اۋلەتىنىڭ اتتان سالعانى دا وسىدان ەكەن. سول ءبىر قاقتىعىستان كەيىن ەكى قاتار قونىستاس اۋىل قىرعي- قاباق بولدى دا قالدى. اعايىن بوپ ارالاسىپ، الىس- بەرىسى ءجۇرىپ تۇرعان قوس اۋىلدىڭ اراسىنا ءىز تۇسپەي، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىپ ەدى. اققۇل اۋىلىنىڭ ەر- ازاماتى ءبىزدىڭ جاقتا قايتپاس ەسەسى كەتكەندەي تىستەنىپ ءجۇر. جايدارى اۋىلدى جابىرقاۋ ءزىل باستى. اپتا بويى ەكى اۋىلدىڭ ادامى الا كوزبەن اتىسىپ ءجۇردى. كۇيەۋى سىلەيتە سوققان سورلى ايەل ءبىر سىرلاس ارىپتەسىنىڭ ۇيىنە تىعىلىپتى. قانىنا قارايىپ العان جاقسىباي شاڭىراققا كىرۋدەن باتا المايدى. ءسويتىپ ايەلى وسى ۇيدە پانالايدى. اققۇل اكەمە ادام جىبەرىپتى. مىنا قاقتىعىستىڭ بيلىگىن ءوزى ايتىپ، ۇلى مەن كەلىنىن اجىراتىپ بەرسىن، ادال نەكەنى بىلعاعان كۇناكارلارعا ۇكىم شىعارسىن دەپ سالەم ايتىپتى.

 اكەم حابارماننان قايتا سالەم جولدادى. «بىرىنشىدەن - ءىنىم مەن سەنىڭ كەلىنىڭنىڭ اراسىنداعى كۇنانىڭ اقيقاتىنا كوزىم جەتپەيدى. ەكىنشىدەن - اپپاق ساقالىڭمەن اق- قارانى اجىراتپاي جاتىپ زابىرلەندىم دەپ جار سالعان ءوزىڭسىڭ. سوندىقتان باسقا قالىڭ رۋدان بي شاقىرىپ داۋلاسۋ - سەنىڭ مىندەتىڭ، اققۇل.  ەكەۋمىز دە سونىڭ الدىندا جۇگىنەيىك. ول قالىستىعىن ايتار. مەن بولسام جاۋاپقور رەتىندە الدىڭا بارماقپىن، سەن دە جاۋاپكەرلىگىڭدى ويلانىپ بارارسىڭ» دەپ قايتاردى الگى حابارماندى. ەكى اپتادان سوڭ ەل اعالارى جيىلىپ، ۇكىم ايتۋعا بيلەر باس قوستى. ادەتتە مۇندايدا ەكى جاققا دا قالىس اعايىن عانا ۇكىم ايتادى. ءبىر جاعىنا بۇيرەگى بۇرماي ارالىق ادىلدىگىن سولار بىلدىرمەك. بيلىكتى جارىمبەت اقساقال جۇرگىزەدى ەكەن. ۇزىن بويلى، ەت- جەڭدى قارت وتە جابىرقاۋ ەدى. ىشتەي ەزىلىپ، قاتتى قينالىپ وتىرعانى تۇرىنەن ءبىلىنىپ- اق تۇر. جۇرتقا قاباعىنىڭ استىنان تۇنەرە، تۇنجىراي قارايدى. اققۇل توبى وڭ جاققا جايعاستى دا، ايىپتىلار توبى سانالعان ءبىزدىڭ جاق سول قاناتقا تىزە بۇكتى. مۇندايدا ايتىس اراسىندا اق جاۋلىق اتاۋلىدان ءبىر جان قاتىستىرىلمايدى. سولاردىڭ سىرتىنان تون ءپىشىپ، ۇكىمىن ايتاتىن دا ەرلەر. ەركەكتەردىڭ ىسىنە قول سۇقپايتىن قاتال ادەت ءوز كۇشىندە ەدى. - ۋا، حالايىق. ءتىرى پەندە تىرلىگىندە نە كورمەيدى. اشىنىڭ دا ءدامىن تاتىپ، اۋىرتپالىق تا ارقالايدى. كۇناعا بەلشەسىنەن باتىپ، ارى الدىندا ازاپقا دا تۇسەدى. بىرەۋدىڭ وبالىنا دا قالىپ، كوز جاسىنا دا ۇشىرايدى، - دەپ باستادى ءسوزىن جارىمبەت باسەڭ ۇنمەن. - جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى - كۇناھار. ءبىراق سونى بىرەۋ بىلمەستىكپەن ىستەسە، ەندى بىرەۋ البىرتتىقپەن الدانىپ قالادى. تەك سول كۇناڭدى شىن جۇرەكپەن ادال مويىنداپ ارىڭا جۇگىنسەڭ عانا، سول كۇنانىڭ اۋىرتپالىعىن بار بولمىسىڭمەن سەزىنە بىلسەڭ عانا قانىڭا تۇسكەن قارا كۇيەنى كەتىرە الاسىڭ. جاۋلاسقان جۇرتتىڭ جۇلىنىن بوساتا الاسىڭ، اعايىننىڭ ارازدىعىن جويا الاسىڭ. سەندەر، ەكەۋىڭ دە - ءبىر اتانىڭ ۇلىسىڭ. قىسىلتاياڭ كەزەڭدە ءبىر ارناعا بىرىگىپ، ءبىر رۋدىڭ نامىسىن تۋ ەتەتىن تۋىسسىڭدار. ءبىر داننەن كوكتەپ شىققان جەمىسسىڭدەر. ءبىرىڭنىڭ جانىڭ قينالسا، ەكىنشىڭ قانات استىنا قىمتاپ قامقور بولار اعايىن ەدىڭدەر، - دەپ بارىپ تاعى توقتادى جارىمبەت. اۋىر كۇرسىنىپ الىپ، ءسوزىن قايتا جالعاستىردى. - مەنىڭ تورىمنەن كورىم جاقىن كەزىمدە سەندەر مەنى اۋىر نارسەنى شەش دەپ شاقىرىپ وتىرسىڭدار، - دەپ شال تاعى ءبىر كۇرسىندى. - اتالاس ەلدىڭ اتىنا لايىقسىز، تۋىسقاننىڭ تۇڭلىگىن قارالايتىن كورگەنسىز تىرلىكتىڭ ۇكىمىن ايت دەيسىڭدەر. قينالىپ وتىرمىن، قىنجىلىپ وتىرمىن. جۇزدەرىڭە تىك قاراي الماي جۇيكەم قۇرىپ وتىرمىن، اعايىن. ايتىڭدارشى وزدەرىڭ. ءادىلىن اقتارا ايتىڭدارشى.

 قالىسىن ايتۋ ماعان دا وڭاي سوقپاي وتىر عوي. الدىمەن سەن سويلەشى، اققۇل، - دەپ وڭ قاناتقا موينىن بۇردى. اققۇلدىڭ ءاجىمدى ءجۇزى جىبىرلاپ، ءوزى قۇرىسقانداي ءبىر ۋىس بولىپ، بوزارىپ سالا بەردى. قانىن ىشىنە تارتىپ قاتايىپ الىپتى. قامشىسىنىڭ سابىمەن جەر تىرەپ جۇگىنىپ وتىرىپ اشىنىپ سويلەپ كەتتى: - نەنى ايت دەيسىڭ، مەن بەيباققا، جارەكە؟ قارتايعاندا جارىق دۇنيەگە تۋرا قاراي الماي، بەتىم كۇيىپ قالعان جوق پا؟ اق ساقالىما قارا كۇيە جاعىلدى، اق باسىما قارا داق تاڭىلدى. نەسىن ايتايىن، بەتكە شىركەۋ بەلگىلى كۇنا ەمەس پە، جارەكە- اۋ، - دەپ اققۇل كەنەت قالشىلداپ، قامشىسىن كوتەرىپ، بايبالامعا باستى. قالش- قالش ەتىپ ورنىندا ازەر وتىر. - مىنا جامان ساۋرىك مەنىڭ شاڭىراعىمنىڭ ارىن بىلعادى، اۋلەتىمدى كۇلكى- مازاق قىلدى عوي. -سابىر ەت، اققۇل. ەگەر سەن وڭدى- سولعا قاراماي اۋزىڭا كەلگەن بىلاپىتتى اقتارا بەرەتىن بولساڭ، قامشى كوتەرىپ قايتا دۇرلىكسەڭ، ادىلدىك ىزدەپ نەسىن شاقىردىڭ. ءبىزدى اۋىلىڭنان قۋىپ شىق تا، بۇدان بىلاي دا بىلگەنىڭدى ىستەي بەر! - دەدى جارىمبەت سۇستانىپ. اققۇل ابىرجىپ جىم بولدى. جارىمبەت وعان جان اشىعانداي قاراپ، ەندى جايلاپ ءۇن قاتتى: - ءوزىڭ ويلاشى، اققۇل! ءوزىڭ دە كىشىگە اقىل ايتار، جۇرتقا ەلدىكتى ايتار جاسقا كەلدىڭ. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر ەلدىڭ اقساقالى اتالىپ، قۇرمەت تىلەيتىن جاسقا دا جەتتىڭ. تىم بولماسا سول سياقتى ءبىزدىڭ ساقالىمىزدى سىيلاپ، قىزبالىعىڭدى دوعارساڭشى. اققۇل ءۇن قاتپاي وتىرىپ قالدى. - سەن سويلە، مومىش، - دەدى جارىمبەت اكەمە قاراپ. - جارەكە، بۇل جاي تۋرالى جارىتىپ سىزگە ەش نارسە ايتا المايمىن- اۋ. بۇل قاقتىعىستىڭ باسى- قاسىندا جوق ەدىم. كورمەگەن ادام كوڭىلمەن بولجاعانمەن، ءادىلىن ايتا الماي جۇرسەم، ايىپ ەمەس پە؟ ءىنىمنىڭ ءوزى سويلەسىن. ءوزىن- ءوزى اقتاۋعا، اقيقاتىن ايتۋعا، ادىلدىككە جۇگىنۋگە جاراپ قالعان جوق پا. ءوزى بايانداسىن، جارەكە! مۇنىڭ ءوز تىزگىنىن وزىنە بەردىم. - ال سويلە، مومىنقۇل! - دەدى جارىمبەت باياۋ ۇنمەن، كوكەمە قاراپ. كوكەم ابىرجىعان جوق. ۇلكەندەرگە ىزەت كورسەتە جۇگىنىپ وتىرىپ، ءسوزىن باستاپ كەتتى: - جارەكە! امىرىڭىزگە قۇلدىق. مەن اققۇل اقساقالمەن ايتىسىپ، بەت جىرتىسىپ جاتۋعا ۇيالامىن. ۇلكەنمەن تىرەسىپ، جارىسا بيلىك سۇراۋ مەنىڭ بويىما سىياتىن بيىكتىك ەمەس.  ويتكەنى اققۇل اقساقال - تۋىسقانىم، ۇستازىم، اقىلگويىم، ءتاجىم ەتەر اعايىم. ايتقانىڭىز بولسىن دەپ الدىڭىزعا باسىمدى تىگۋگە بارمىن. قىلشا موينىمدى قىلىشىڭىزعا دا توسار ەدىم.

   اۋىرتپالىعىڭىزدى ايانباي كوتەرىپ، ازابىڭىزدى مىڭق ەتپەي ارقالاۋعا ءازىرمىن، اقا. ءبىراق بەتىمە ىستىق سۋداي شاشىلعان وسى ءبىر ۇياتتى جالا تۇسىنبەستىكتەن تۋىپ وتىر. بۇل وسەك ءسوزدىڭ بىقسىعان وتىنا تىرىدەي قاقتاۋمەن تەڭ ەمەس پە، اقساقالدار- اۋ. بايىبىنا بارماي بايبالام سالعان اقاڭا قاتتى رەنجۋلىمىن. جىلان ءتىلدى ءبىر وسەكشىنىڭ ءازازىل ءسوزى ءۇشىن اعايىننىڭ بەتى كۇيىپ، بايعۇس كەلىنىڭىزدىڭ ءجۇزى تومەن بوپ وتىر.   اپپاق ارىنا ساسىعان قوقسىقتى اياماي توگە   سالمادىڭىزدار ما؟ ايەل جانى وسىنشالىق ادىلەتسىزدىكتى كوتەرە الا ما؟ بىزدەر ايەلدى ادالدىقتىڭ ايناسى، تازالىقتىڭ تۇنىعى دەپ بىلمەۋشى مە ەدىك. سول بەيكۇنا تازالىقتى ءوز قولدارىڭىزبەن بىلعادىڭىزدار عوي. وسى تۇستا: - ءوشىر ءۇنىڭدى، كۇشىك. قارعىس جاۋسىن ساعان، - دەپ ىشقىنا ايقايلادى اققۇل قارت اققۇلدى الا كوزىمەن اتىپ جىبەرە جازدادى. شىداماي زەكىپ جىبەردى. - بالكىم مەنىڭ ورنىما ءوزىڭ بي بولىپ وتىرارسىڭ، اققۇل؟ اققۇل تاعى دا جىم بولدى. وسى ۇنسىزدىكتى پايدالانىپ، كوكەم قايتا سويلەپ كەتتى.    - اقا، مەن ءسىزدى تۋعان اعامنان ارتىق كورىپ ءسۇيۋشى ەدىم. ءالى دە سول سەزىمدەمىن، - دەدى كوكەم باسىن تاڭعان ورامالدى تۇزەتىپ قويىپ. - ءسىز مەن تۋرالى نە ويلاساڭىز دا ەركىڭىزدە. الايدا ءازازىل بىرەۋلەر ءسىزدى اق جولدان تايدىرىپ وتىرعانىن تۇسىنسەڭىز دەپ تىلەيمىن. انت ەتەيىن، الدىڭىزدا ارىم تازا. مەن سىزگە قول كوتەرگەم جوق. ءسىز تاياقتادى دەپ تاعى دا وكپەلەمەيمىن.. . باس جارىلسا، بورىك ىشىندە دەمەي مە، ۇلكەن ۇرسا، ءىنى شىدار. ال قالعانتوپتان تەك قانا قورعانۋعا تۋرا كەلدى. قاراپ تۇرىپ ولەم بە، جابىلىپ ساباعانىنا شىداي المادىم. - مەن ساعان مىنا شىرىكتەردى شەتىنەن ۇرىپ قۇلاتتى دەپ كىنالامايمىن، - دەپ اققۇل ءوز توبىنا جيىركەنە ءبىر كوز تاستادى. - وڭشەڭ مۇنداي شىرىكتەردى سەن ۇرماساڭ، باسقالار ۇرىپ جىعار ەدى. شىرىك، شىرىك، - دەپ سۇق قولىمەن ءوز توبىن سۇعاناقتادى. كوكەم مۇنان سوڭ جارىمبەتتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ، قاقتىعىستىڭ قالاي بولعانىن ايتتى. جارىمبەت كوكەمدى زەيىن قويىپ تىڭداپ الدى دا، قىراۋ شالعان قاباعىن تۇنجىراتىپ، قاسىن قينالا كەردى. سونان سوڭ اققۇلعا الا كوزىمەن قارادى. - جايباراقات جاتقان ادامعا جابىلعانىڭ قالاي، اققۇل؟ ون ادامعا كەلتەك بەرىپ، ءبىر ادامعا ايداپ سالىپ قاراپ تۇرعانىڭ قالاي؟ ساعان تاعىلار ءبىرىنشى ايىپ وسى بولماق. جاسىندى سىيلاپ، باسىڭدى سىيلاپ، ساقالدى سىيلاپ قول كوتەرمەگەن ادامعا تاياق جۇمساعانىڭ قاي ساسقانىڭ، اققۇل؟ ۇلكەندىگىڭ وسى ما؟ ساعان تاعىلار ەكىنشى ايىپ وسى! اققۇلدىڭ باسى سالبىراپ، جەر شۇقىلاپ وتىرا بەردى. كەنەت شەتكى وتاۋدان اسەم كيىنگەن سىمباتتى كەلىنشەك كورىندى. ول باتىل باسىپ، ايەل باس سۇقپايتىن مىناۋ داۋلى ورتاعا قاراي كەلە جاتىر. جۇرتتىڭ ءبارى اڭ- تاڭ. اققۇل ءوز كەلىنىن كورىپ شورشىپ ءتۇستى. ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، ساسقالاقتاپ، جالبارىنعان ۇنمەن: - قايت، بالام! قايت، بالام! قايتا عوي، شىراعىم، قايتا عوي، - دەپ قالبالاقتادى دا قالدى. ءيا، ونىڭ ۇنىندە بۇيرىقتان گورى جالىنىش، زەكۋدەن گورى جالبارىنۋ باسىم ەدى. ءبىراق ايەل جالىنىشىن ەستىمەگەندەي توپقا قارال قادامىن سوزا باسىپ كەلەدى. ايەل جاقىن كەلدى دە، ۇلكەندەرگە ءيىلىپ سالەم بەردى. اكەسىنىڭ قاسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان كۇيەۋىنە جەك كورە ءبىر قارادى. قانىن ىشىنە تارتىپ بوزارىپ كەتىپتى. جانارى ىزالى ۇشقىن اتىپ، جاس تىعىلىپ تۇرعانداي. - كورگەنسىز دەپ جۇرمەڭىز، اينالايىن اتاجان. ۇستىمىزگە باسا- كوكتەپ كەلدى دەپ كوڭىلىڭىزگە اۋىر الماعايسىز، جارىقتىق! - دەدى ول جارىمبەتكە بۇرىلىپ.

 ءۇنى مەن قيمىلىنىڭ باتىلدىعى سونشا، تىپتەن وتىرعانداردىڭ بىرەۋى دە ء«تايت ءارى» دەي المادى. - مەن دە بىرەۋدىڭ پەرزەنتى ەدىم. جات جۇرتتىق بوپ جارالدى دەمەسەڭىز، مەن دە اتا- انامنىڭ ايالاپ وسىرگەن بالاسى ەدىم. قىز بوپ تۋعانىما قورلانباپ ەم، مىنا قورلىق ساي- سۇيەگىمدى سىرقىراتتى عوي. سىزدەر دە ۇل- قىزدىڭ اتاسىسىز عوي، جارىقتىق. ءسىز ءۇشىن ۇل مەن قىزىڭىزدىڭ اراسىندا الا- قۇلاسى بار ما؟ ەكەۋىنىڭ دە باقىتىن تىلەپ، الديلەگەن اكەنىڭ ءبىرى ءسىز ەمەس پە ەدىڭىز؟ پەرزەنتتىڭ ءبارىن بىردەي كورۋ، ءبارىن بىردەي ايالاۋ اتا- انانىڭ پارىزى ەمەس پە ەدى. مەنى دە اكە- شەشەم ماڭدايىمنان شەرتپەي، ۇلدان كەم كورمەي ءوسىردى. بوساعامدى وڭعارا كور دەپ اق تىلەۋمەن الدارىڭىزعا العاش كەلگەندە، الالاۋ كورەم دەپ ويلاپپىن با؟ وزگە تابالدىرىقتى اتتاپ، وزگە وتاۋدان، وزگە ەلدەن باقىت ىزدەپ كەلىن بوپ كەلگەندە، قاعاجۋ كورەم، قاقپاي كورەم دەپ وڭىمدە ويلاپ، تۇسىمدە كورەم دەپپىن بە؟ كەلىننىڭ قۋانىشى وزگە قۋانىشتان كەم بە ەدى، اتا! مەن دە ءسىزدىڭ بالاڭىز ەمەس پە ەدىم؟ - دەپ اققۇلعا قارادى. - مەن دە وسى بوساعانى سونداي ىزگى ۇمىتپەن اتتاپ ەدىم. امالىم قانشا، الداعان ەكەن ءۇمىتىم. جارىقتىق، الدىڭىزعا مەن دە ءبىر بالاڭىزبىن دەپ كەلىپ تۇرمىن. امالسىزدان ادەپسىز كورىنگەندەي جايىم بار. ايىپقا بۇيىرا كورمەڭىز. كەلمەي تۇرا المادىم. كەۋدەمدى ءبىر جالىن كەۋلەپ، زاپىران قۇسقاندايمىن ءقازىر. تىڭداي كورىڭىز مەنى. راس، مەن جالعىزبىن، قورعانسىز ايەلمىن. ماعان ارا تۇرار ادام جوق. جامان ەركەكتىڭ ءالى جاقسى ايەلگە جەتەدى دەگەندەي، تاپ ءقازىر قاي ەركەك بولسا دا ساباپ، تىپتەن ولتىرەم دەسە دە شاماسى كەلەدى. تاباندا وسى جەردەن قۋىپ شىعامىن دەسەڭىزدەر دە ەرىكتەرىڭىزدە. الايدا مەنى تىڭداۋعا، از عانا كوڭىل ءبولىپ، جايىمدى ۇعۋعا ءداتىڭىز شىداي ما، جارىقتىق؟ تىڭدايدى دەپ كەلىپ تۇرمىن! بۇل ءسوزدىڭ ءبارىن كەلىنشەك بويىنداعى ءدىرىلىن، كەۋدەسىندەگى ىزاسى مەن تولقۋىن جەڭىپ تۇرىپ، قولمەن قويعانداي، شەگەمەن قاققانداي ايقىن باياندادى. ادال ادام عانا وسىلاي باتىل سويلەي الادى دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. ويتكەنى ونىڭ ءسوزى جان سەزىمنىڭ نۇرىن شاشىپ، جالاعا قارسى جالىنداپ تۇر ەدى. ايەلدىڭ بۇكىل ءبىتىمى، جان دۇنيەسى، تىپتەن كيىمىنىڭ ءار تۇيمەسىنە دەيىن ادىلەتسىزدىككە دەگەن ايباتىن ايقىن تانىتاتىن سياقتى. قانى قاشىپ، سۇرلانعان ءجۇزى قۋقىلدانىپ كورىنسە دە، باتىل شەشىمنىڭ، ۇستامدىلىقتىڭ، وجەتتىكتىڭ نىشانىن ايگىلەي تۇسەدى. جارىمبەت اقساقال دا، وزگە جۇرت تا كەلىنشەكتىڭ باتىلدىعىنا قايران قالىپ ۇيىپ وتىر. قارت كەلىنشەكتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ ەدى، ودان سەزىكتەنۋدى، الدە يمەنۋ نىشانىن اڭعارا المادى. - ايتا عوي، بالام، ايتا عوي، - دەدى جارىمبەت ابىرجىپ. ءسويتىپ ەكى قولىمەن ساقالىن كەزەك- كەزەك سيپاي بەردى. -مەن الدارىڭىزعا كەلگەندە، -دەدى زاۋرە ءوزىن- ءوزى ادەپتى ۇستاپ، - سىزدەرمەن ايتىسايىن، تارتىسايىن، سوتتاسايىن دەپ كەلگەم جوق. ونداي كۇن تۋسا، ول ءۇشىن جاڭا زاماننىڭ سوتى، سوۆەتتىڭ ءادىل زاڭى بار. الدىمەن سوعان جۇگىنەم. ول سوتتىڭ الدىنا ەرلەرمەن بىردەي ءوز ءسوزىمدى ءوزىم ايتا الام.

 ماعان اراشالاۋدىڭ كەرەگى جوق. ءبىراق ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس ەدى. مەن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا، مىنا كۇيەۋىمە ءوز شەشىمىمدى ەستىرتە كەتەيىن دەپ كەلىپ تۇرمىن. ويتكەنى وسىنىڭ بايبالامىمەن جۇرتتىڭ بارىنە كۇلكى بولدىق. ءسويتىپ تەكتەن- تەك مازاق بولىپ، جۇرت كوزىنە تۇرتكى بوپ تۇرمىن. تازا جۇرەگىم وسەكتىڭ قوزىنا كومىلگەندەي، ونە بويىم ۇياتتان ورتەنىپ بارادى. ەندى بۇل كۇيىككە شىداي الماسپىن. جاڭا وكىمەت ەركىندىككە، تەڭدىككە ەرىك بەرىپتى. سول تەڭدىگىمدى ەندى پايدالانام. ماسقارا بوپ جۇرە المايمىن. سوندىقتان، بۇل ۇيدەن ءبىرجولا كەتۋگە بەل بايلادىم. قارانيەتتىڭ قاسىندا قالۋعا ەندى مەندە شاما جوق. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە، وتىرعاندار اۋىر كۇرسىنىپ الدى. - كەلگەلى وزىڭىزدەن كەيىس ەستىپ كورگەن جوق ەدىم. قاباق شىتىپ، كوڭىلىمە تيگەن جوقسىز. مۇنىڭىزعا مىڭ دا ءبىر راقمەت، اتا. الدىڭىزدان ءوتىپ، قوشتاسا كەتەيىن دەپ كەلدىم، - دەدى زاۋرە ەندى اققۇلعا بۇرىلىپ. - نە دەيسىڭ، بالام، نە دەيسىڭ! - دەپ كەمسەڭدەي بەردى اققۇل. ءبىراق زاۋرە بۇل ءسوزدى ەستىمەگەندەي جارىمبەت جاققا بۇرىلىپ: - جارىقتىق، مەنى توركىنىمە جەتكىزىپ سال دەپ، ءبىر جىگىتكە تاپسىرۋعا جارايسىز با؟ سىزگە ايتار تىلەگىم وسى ەدى، - دەپ زاۋرە ەندى كۇيەۋىنە تەسىلە قارادى دا. - ال، سەنىڭ بوساعاڭنان ءتىرى ءجۇرىپ اتتاماسپىن، - دەدى. اقساقالداردىڭ الدىندا تاعى دا كەشىرىم سۇراپ، كەلىنشەك بۇرىلىپ جۇرە بەردى. جۇرتتىڭ ءبارى تومسىرايىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. قولايسىز تىنىشتىقتى ەشكىم بۇزا المادى. جارىمبەت اقساقال ابىرجىپ، الاقانىن ۋقالاي بەردى. اقىرى قاتتى كۇرسىنىپ: - بايعۇس بالا- اي، ابدەن قورلانعان ەكەن- اۋ! تورىمنەن كورىم جاقىن كەزىندە وعان مەن توقتا دەپ ايتا المايمىن. توركىنىنە اپارىپ سالىڭدار. ءبىراز اتا- اناسىنىڭ الدىندا ءجۇرىپاشۋىن باسار، ويلانار!.. مەنىڭ ايتارىم وسى، كوپشىلىك، - دەپ قارت ورنىنان تۇرىپ، اتىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. قايتاردا زاۋرە جايلى اركىم ءارقالاي تولعانىپ كەلە جاتتى. الايدا ءبارى دە بيشارا ايەلگە كەرەمەت قيانات جاسالعانىن ىشتەي مويىنداپ ەدى.. . كەنەت ارت جاقتان اجەمنىڭ داۋسى ەستىلگەندەي بولدى: «ەسۋاس بولساڭ دا. بۇگىن ءوزىڭدى اقىلدى ۇستادىڭ» ، - دەدى الگى داۋىس. مەن بۇرىلىپ قاراسام، سويلەپ كەلە جاتقان اجەم ەمەس، اكەم ەكەن. اكەمنىڭ ءۇنى مەن داۋسى اجەمە ۇقساس ەدى. قاتارلاسىپ كەلە جاتقان ىنىسىنە ايتقان ەكەن الگى ءسوزدى.

 * * *

اق جاۋىن نوسەرلەتىپ توگىپ تۇر. اۋليەاتا كوشەلەرى لاي سۋدان كولكىپ، باتپاعى مولايىپ، ميى شىعىپتى. قالىڭ جاڭبىردان ىقتاپ، ەلدىڭ ءبارى بىرەۋلەرى اعاش ءتۇبىن، بىرەۋلەرى ساراي، ءۇيدىڭ ىعىن پانالاپ تۇرعان كەزى. وسىناۋ جاۋىن عانا بيلەگەن تىم- تىرىس كوشەدە باتپاق كەشىپ، ات سابىلتىپ جاپادان- جالعىز بىرەۋ كەلەدى. باسىنداعى قارا بوركىنەن، ۇستىندەگى سۇر شەكپەنىنەن سۋ سورعالاپ، ات جانىنان اۋناپ ءتۇسىپ جاتىر. ونى بايقاپ كەلە جاتقان ول جوق. تابيعاتتىڭ وسى ءبىر بەيجاي ساتىمەن تاقاسقانداي ەشنارسەنى دە ەلەمەي ات ۇستىندە جايباراقات كەلە جاتقان سياقتى. قاشاننان قامشى سالدىرماي ۇيرەنگەن «كوكشولاق» مىنەرىنىڭ، سىرلاس ساياتكەرىنىڭ وسى ساتتەگى مۇڭدى كۇيىن سەزگەندەي، ۇزىن موينىن ىلگەرى سوزىپ جالىنان اققان جاڭبىر سۋىن جان- جاعىنا بۇركىپ، اياعىن كوسىلە تاستاپ كەلەدى. اتتى كىسى ەشقايدا بۇرىلعان جوق. قالا ورتالىعىنداعى ۋەزدىك كوميتەتتىڭ ۇيىنە كەلىپ، اتتان ءتۇسىپ، شىلبىرىنان ءبىر اعاشقا بايلادى. قۇلاقشىنىن قولىنا الىپ، ءبىر سىلكىپ تاستادى دا، الگى كىسى ىشكە باتىل ەنىپ كەتتى. و ل بىردەن ۋەزدىك كوميتەت سەكرەتارىنىڭ ەسىگىن اشىپ ەدى. - اۋ، اقاڭبىسىز، اسسالاۋمالەيكۇم، اقا! اق جاۋىننىڭ استىندا ءسىزدى نە ايداپ كەلدى؟ - ارىم ايداپ كەلدى، سادىقجان. - وندا جوعارى شىعىڭىز، اعاتاي. ال تىڭدادىم ءسىزدى، اقا. - قۇداي دا مەنىمەن بىرگە جىلاپ تۇر عوي، شىراعىم. جىلاعان جان جىلى ورىن ىزدەمەيدى ەكەن. جاۋىننان جاسقاناتىن قانداي ءحالىم قالىپ ەدى مەنىڭ، - دەپ اققۇل داۋسى دىرىلدەپ، دەگبىرسىز ءۇن قاتا بەردى. - و نە دەگەنىڭىز، اقا. نە بوپ قالدى؟ - دەپ سادىق قارتتىڭ مالمانداي سۋ بولعان شەكپەنىن ءوزى شەشىندىرىپ، شەگەگە ءىلىپ قويدى. اققۇل ءۇن قاتقان جوق، كىرپىك- قاسىنا تۇرعان جاڭبىر سۋى قىستىڭ قىراۋىنداي جىلت- جىلت ەتەدى. ول قاز تىزىلگەن ورىندىقتىڭ بىرەۋىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. - ەستىمەپ پە ەدىڭ ءحالىمدى، سادىقجان؟ - دەدى اققۇل از ۇنسىزدىكتەن سوڭ تۇنجىراي ءتىل قاتىپ. - وسىنشا جاسقا كەلگەندە شەرمەندە بولىپ، الدىڭا ارىز ايتا كەلىپ وتىرمىن. كەلىنىم كەتتى، ءۇيىم بەرەكەسىز بولىپ قالدى. ءبىر ءازازىلدىڭ وسەگىنە ەرىپ، ءوز قۋانىشىما بالتا شاۋىپپىن مەن بەيباق. كىناسىز، كۇناسىز كەلىنىمدى حالىق الدىندا قارالاپ، قاس ماسقارا بولىپپىن. كورگەندى جەردىڭ كوركەم قىزى ەدى. وسەك ءسوز جارقىنىمنىڭ وزەگىن ورتەپ جىبەرىپتى عوي. شىداي المادى. وتاۋىما وسەك ءسوز ويران سالىپتى. ءبىزدى تاستاپ توركىنىنە كەتىپ قالدى. مەن جەرگە وتىرىپ قالدىم. ءبىر اقىماقتىڭ بۇلدىرگەنىن، ءجۇز اقىلدى تۇزەتە المايدى دەمەۋشى مە ەدى. مەنىڭ جايىمدى جارىمبەت تە، مومىش تا تۇسىنبەدى عوي. ايتقانىمدى وتكىزە المادىم ولارعا دا. ەل- جۇرتقا بەدەلىڭ بار، جاسىڭ كىشى بولسا دا، تالاي جۇرتقا اقىل ايتار ازامات ەدىڭ، شىراعىم سادىقجان. سەنەن كومەك سۇراي كەپوتىرمىن. قۇدالارىممەن سويلەسىپ، كەلىنىمدى وشاعىمنىڭ باسىنا قايتا قايتارۋعا سەپتىگىڭ تيەر مە دەپ كەپ وتىرمىن. كەلىنىمنىڭ بەرەكە ەكەنىن دە، مەرەكە ەكەنىن دە ەندى تۇسىنبەدىم بە مەن بەيباق. امالىم تاۋسىلىپ، اقىلىم الجىپ، الدىڭا كەلگەن جايىم بار، جارقىنىم. قايعىما ورتاق بولعىن، قاراعىم! اققۇل بۇدان ارى سويلەي المادى. يەگى كەمسەندەپ، كوزىنەن جاس پارلاپ بارا جاتتى. سادىق وسىناۋ ەل الدىندا ءوزىن ەركىن ۇستايتىن، اۋىلىنىڭ العا تۇتار اقساقالى بولعان ماڭعاز اققۇلدىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ ەزىلگەنىن تۇڭعىش رەت كورىپ وتىر.

 كارى كوزدەن شىققان جاس بەتىنەن سورعالاي اعىپ، اق مۇرتى، سالالى ساقالىنان مولدىرلەي تامشىلاپ اققاندا، سادىق ىشىنەن جىلاپ جىبەرە جازدادى. ءبىراق تا ۇستامدىلىق ءوز ورنىن الدى. جۇرەگىندەگى اقيقات لەبىزىن، شىندىق ءسوزىن ايتپاي وتىرا المادى. - سولاي ما ەدى، اقا- اۋ! قيىن بولعان ەكەن عوي. مىنا جاي مەنىڭ دە قابىرعامدى قايىستىرىپ وتىر، اقا.. . ايتسە دە، اقا، مەنىڭ بيلىگىم زاۋرەگە جۇرمەيدى. وعان ءسىز دۇرىس ءتۇسىنىڭىز. مەن ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدىڭ شىن ءسوزىن ايتىپ وتىرعانىڭىزدى بىلەم. ورنى تولماس وپىنۋعا دا تۇسكەنىڭىزگە دە تۇسىنەم. ايتسە دە قۇدالارىڭىزعا بارا المايمىن. زاۋرەشتى ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قايتار دەي المايمىن. ادىلدىك دەگەننىڭ، ءادىل زاڭ دەگەننىڭ ءمانى دە وسىندا عوي، اقا. وعان مەنىڭ بۇيرىعىم جۇرمەيدى. زاۋرە ارقا سۇيەگەن، زاۋرە مەدەۋ تۇتىپ، باتىل 187 شەشىمگە كەلگەن ادىلدىك اتى ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى قابىلداي المايدى. وسىنى دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، اقا. ەكەۋى تومسىرايىپ ءۇن قاتپاي، ءبىر- ءبىرىن سىناعانداي ورىندارىنان قوزعالماي وتىردى. تەك سىرتتاعى جاۋىننىڭ تىرس- تىرس ەتىپ تەرەزەگە تيگەن تامشىلارى عانا «ەي، بەيشارالار» دەگەندەي ەستىلىپ تۇردى. الدەن سوڭ اققۇل ورنىنان تۇرىپ: - ايتقان اقىلىڭا راقمەت، قاراعىم سادىقجان. اقىماق باقىتتىڭ باسىنا قونعانىن بىلمەستەن، ۇشقانىن ءبىر- اق سەزەدى دەگەن وسى ەكەن عوي، - دەپ كۇرسىندى. - راقمەت، اقا، تۇسىنگەنىڭىزگە! بۇل ءسوزدى سىزدەن باسقا بولسا ايتپاس ەدى، سىزدەن باسقا بولسا بۇلايشا وكىنبەس تە ەدى. اعات جىبەرگەنىڭىزدى اڭعارىپ، قارتايعاندا اۋىر كىنانىڭ ازابىن ءبىر باسىڭىزعا ارقالاپ، اقيقاتقا، ادىلدىككە جۇگىنگەنىڭىزگە راقمەت، - دەپ سادىق اققۇلدى كيىندىرىپ، كەبىسىن قويىپ، قولتىقتاپ سىرتقا شىعارىپ اتتاندىردى.

 * * *

 زاۋرەنىڭ ءىسى جىلعا سوزىلدى. قۇداسىنىڭ اۋىلىنا اققۇلدار تالاي- تالاي ات سالىپتى، كەشىرىم سۇراپ كەلىنىن قايتارۋدى ءوتىندى. ءبىراق زاۋرە ايتقانىنان قايتپادى. اقىرى ءوز قالاۋىمەن قالىڭسىز- اق ەرگە شىعىپ كەتتى. اققۇل بولسا، ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىنا دەيىن زاۋرەنى ويلاپ بارماعىن تىستەۋمەن ءوتىپ ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ايماقتاعى جاڭا زاماننىڭ، جاڭا ءومىردىڭ جاقسىلىعىن كورگەن العاشقى ايەل بولاتىن.. .

 * * *

 اۋىلدىڭ اينالاسىنداعى ساي- سالا شۇرايلى شوپكە تۇنىپ تۇراتىن. ەل ءار سايدى يەمدەنىپ ءشوبىن شاۋىپ الادى. ءشوپ پىسكەنشە، توڭىرەك سامال جەلگە تولقىپ، تەڭىز بەتىندەي تەربەلىپ جاتۋشى ەدى. پىشەن شابىس كەلگەندە سول تولقىننىڭ ءار شەتىنەن وراق ءتيىپ، جال- جال ءشوپ قالىپ جاتاتىن. گونچاروۆتاردىڭ ءۇي- ءىشى شابىندىق كەزىندە دە بىزبەن بىرگە بولادى. ۋادەلى كۇنى اربا جەگىپ، ات جەتەلەپ، شالعىسىن قايراپ كەلىپ تۇرعانى. جاز بويى قىرقا قۋىپ، ءشوپ شاۋىپ جۇرگەندە، بوزعىلت دەنەلەرى كۇن كوزىنە قاقتانىپ كۇرەڭىتىپ بولادى. سول ساتتە ءبارى اجارلانىپ كەتكەندەي كورىنەتىن. گونچاروۆتاردىڭ شالدان وزگەسى تۇگەلدەي جالاڭ اياق، جالاڭ باس جۇرەتىن. تەك شال عانا جاماۋلى ەتىگىن تاستامايتىن. ىستىق كۇندە اياعىن جەلدەتپەگەن سوڭ شۋاش ءيىسى بۇرقىراپ ءجۇرۋشى ەدى. گونچاروۆتار شەتىنەن بوز كويلەك كيەتىن. جەلپىنۋگە ىڭعايلاعانى ما، ايتەۋىر كەڭ ەتەك دالباعاي كويلەككە قۇمار- اق. ولار اربا- اياعىن سالدىراتىپ اسىعىس كەلەدى دە، جاۋ قۋعانداي قۇيىنداتىپ شابىندىققا اسىعادى. شاي قويىپ، داستارقان جايۋعا دا مۇرشا بەرمەيتىن. - جۇمىس قالىن بارادى، مومىش. جايباراقات جاتاتىن كەز ەمەس قوي. بەسبارماقتى كەيىن جەيمىز، - دەيتىن كۋزما شال. اكەم مەن كوكەم ات ەرتتەپ اسىعا باستايدى. مەن گونچاروۆتاردىڭ ۇلكەن ارباسىنا جايعاسامىن. مۇنداي كولىككە بۇرىن- سوڭدى مىنگەنىم وسى ەدى. ءبىرتۇرلى قورقىپ وتىردىم. اربا ورنىنان قوزعالعاندا، مەن شاباعىنان ۇستاي الدىم. جۇرگەن سايىن سەكىرەكتەي بەرەدى ەكەن. گونچاروۆتار ماعان كۇلىپ جاتىر. ءۆاسيلييدىڭ ماقتانعىسى كەلدى مە، الدە مەنى باتىلداندىرا ما، ايتەۋىر ەشبىر سەسكەنۋسىز- اق اربا ۇستىندە ارى- بەرى جۇگىرىپ قويادى. الايدا قالجىڭباس تيشكو اتتارعا قامشى باسىپ، جەلدىرە جونەلىپ ەدى، مەن جاقتاۋدان ايرىلماستاي جابىستىم. - تيشكو مۇنىڭ نە؟ - دەپ ايقايلايدى مانكا، - جايمەن ايداساڭشى. ايتپەسە مىنا قارا قازاقتىڭ كوزى تاس توبەسىنەن شىعاتىن ءتۇرى بار. تيشكو ماعان بۇرىلىپ قارادى دا، قارقىلداي كۇلىپ تىزگىندى تارتتى. ات از عانا كىدىرگەندە، اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاشا جونەلدىم. ۆاسيليي قۋىپ جەتىپ، ارباعا قايتا مىنگىزبەك ەدى. مەن تىرىسىپ بولمادىم. - سونى قويشى، ۆاسيل! - دەپ ايقايلايدى مانكا. - ءوز وبالى وزىنە. جاياۋ جۇرە بەرسىن، سايتان. ۆاسيليي مەنى كوندىرە الماعانىنا ىزالانسا كەرەك، جاعىمنان سالىپ قالدى دا، ارباعا قاراي جۇگىردى. مەن قۋىپ جەتىپ، ءبوز كويلەگىنە جارماستىم. ەكەۋمىز دە قايتپاي توبەلەستىك. تيشكو جۇگىرىپ كەلىپ اجىراتىپ جىبەردى. اشۋىم تارقار ەمەس. جەردەن تاس الىپ اربا سوڭىنان اتقىلاپ كەلەم. ءبىر تاس مانكانىڭ جاۋىرىنىنا ءتيىپ ەدى، مانكا باج ەتە قالدى. «وي، تەنتەك قازاق! شايتان! الباستى!» دەپ كىجىنىپ تۇر.

مەن الگى سوزدەردى قاعىپ الىپ، وزىنە قايتارىپ ايتتىم. شاماسى ورىسشا سوزدەرىم ماندىماسا كەرەك. گونچاروۆتار ىشتەرىن باسىپ كۇلكىگە كەنەلدى دە قالدى.. . بۇل اشىق كۇلكى ءبىزدىڭ تاتۋلاسقانىمىزدىڭ الدى ەكەن. تيشكو ۆاسيليي ەكەۋمىزدىڭ ارقامىزدان يتەرمەلەپ، ءبىر- بىرىمىزگە جاقىنداتتى دا، قولىمىزدى الدىردى. سونان سوڭ مەنى ءوزىنىڭ قاتارىنا وتىرعىزدى. ءبىزدىڭ شابىندىعىمىز جازىقتاۋ القاپ ەدى. گونچاروۆتار مۇندا كەلىسىمەن اتتارىن تۋ سادى دا، بىردەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. شالعىلار شىڭدالىپ، جۇزىنە قايراق ءجۇردى. سونان سوڭ كۋزما شال ءبىر شالعىنى الدى دا، جايقالىپ تۇرعان سۋعا سۇڭگىتىپ جىبەردى. سول- اق ەكەن، الگىندە عانا جايقالىپ تۇرعان شالعىن جاپىرىلىپ تۇسە باستادى. شالعى سۇڭگىگەن سايىن، ءبىرقالىپتى سۋسىلداق سىبىس ەستى دە وتىردى. ءبىراز جەرگە دەيىن شالعى سىلتەگەن كۋزما ەنتىگىپ بارىپ توقتادى، ۇلكەن ۇلىنا داۋىستادى. - ساشكو! سەن نەمەنە، وراقتى دۇرىس ساپتاماعانسىڭ با؟ بەلدەمەسىن دە دۇرىس ورناتپاپسىڭ. سىلتەگەن سايىن ءزىل تارتىپ، ومىرتقاڭدى ۇزە جازدايدى. ساشكوسى قولىنا بالعاسىن ۇستاپ جۇگىرىپ كەلدى. - ءقازىر، اكە! ءبارىن دە ورنىنا كەلتىرەمىز. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىتىپ بەرەم. مايعا سالعان پىشاقتاي سۋسىپ جۇرە بەرەتىندەر بولادى، - دەپ بالاسى جۇرە سويلەپ شالعىنى جوندەي باستادى. - ءسويت شىراعىم، ءسويت، - دەدى اكەسى مەيىرلەنە سويلەپ. ساشكو بالعاسىن ەپپەن جۇمساپ، وراقتىڭ موينىن ءبىراز تىقىلداتتى. سونان سوڭ سابىن جوندەدى. - بەلدەمەسىن جوعارىراق جىلجىت، بالام. - ءوزىم دە ءسويتىپ جاتىرمىن، اكە - دەدى ساشكو قايىستى تارتىپ تۇرىپ. شالعىنى جوندەپ بولىپ، ول ارى- بەرى سىلتەلەپ سىناپ كوردى دە، اكەسىنە اكەپ بەردى. - ەندى قاتىپ كەتتى، اكە! ءوزىڭىز بايقاڭىزشى. شال شالعىنى قولىنا الىپ، سىنادى دا، ۇلىنا ريزاشىلىق ءبىلدىردى. - دۇرىس بوپتى، شىراعىم. شال ءوزىنىڭ باستاپ قويعان جەرىنە باردى دا، بال تارتا بەردى. ەندى ونىڭ تەك ەكى قولى قيمىلداپ تۇرعانداي سەزىلدى. ورىلعان جەردىڭ قىرتىسىنا دەيىن كورىنىپ، شالدىڭ سوڭىندا ءتۇپ- ءتۇزۋ ۇزىن جول قالا بەردى. الدەن سوڭ شال سوڭىنا كوز تاستادى دا، داۋىستاپ ءامىر بەردى. - ال، بالالار، وراقتى باستاڭدار! سول- اق ەكەن، ساشكو، مەفوديي، تيشكو تىزبەكتەسە تۋرا قالدى.

الدىمەن ساشكوسى، سونان سوڭ ون قادامنان كەيىن مەفوديي، وعان ىلەسە تيشكو ءتۇستى. بۇلاردىڭ سوڭىنان الا كوكەم شالعىنعا شالعى سۇڭگىتتى. ەندى ءبىر قاراسام، قاتار تىزىلگەن بەس جولاق نۋ شوپكە جارىسا سۇڭگىپ بارادى ەكەن. شال ءتورت جىگىتتىڭ الدىن توسىپ، اقىل ايتادى. - ساشكو، سەن اسىقپا. 191 - مەفودني- اۋ، مۇنىڭ نە؟ تاس لاقتىرعانداي قۇلاشتايسىڭ عوي. - تەگىستەۋ ال، تيشكوجان. - مومىنقۇل، سەن جاۋىرىنىڭا جۇك ارتقانداي قۇنجيىپ الىپسىڭ. بويىڭدى تىكتەۋ ۇستاساڭ، وزىڭە جەڭىل تيەدى عوي. الدىڭعى تورتەۋ ءبىر قالىپقا تۇسكەندەي بىرىنەن- ءبىرى قالىسار ەمەس. سايما- ساي قيمىلداپ، ساپ تۇزەپ بارادى. كوكەم قاتار بۇزبايىن دەپ قانشا تىرىسسا دا بولمادى. شال «تاۋسوعار» كوكەمنىڭ قولاپايسىز قيمىلىنا شىداي الماي قاسىنا كەلدى. كوكەمنىڭ شالعىسىن الىپ، ءوزى شاۋىپ كورسەتتى. - مىنە، وسىلاي شاپساڭشى، مومىنقۇل. كۇشىڭدى بوسقا تاۋىساسىڭ عوي. تيشكو بۇل ءسوزدى كوكەمە اۋدارىپ ءتۇسىندىردى. بۇدان كەيىن گونچاروۆتار قايتادان ساپ تۇزەپ ءبىر قالىپپەن العا جىلجي بەردى. كوكەم قالىسپاي- اق كەلەدى. ءبىراق تەرلەپ پارا- پاراسى شىعىپتى. شارشاعانى سونشا، تىپتەن سىلتەگەن شالعىسى اسپاندى قاڭعالاقتاپ بارىپ تۇمسىعىمەن جەر سۇزەدى. وسىلايشا ەكى- ءۇش بالدان تارتىلدى. كوكەم ەنتىگىپ، ەكى يىعىنان دەم الا باستادى. ال گونچاروۆتار ابدەن اككىلەنىپ العان با، سىر بىلدىرەر ەمەس. العا سىرعىپ بارادى. ءتورتىنشى قاتارعا تۇسكەندە كوكەمنىڭ شالعىسى جەرگە قادالدى دا، سابى مورت سىندى. كوكەمنىڭ ءوزى وراقتىڭ جۇزىنە قۇلاي جازداپ جەر تىرەپ تۇردى. دۇلەي كۇشكە شىداسىن با، شالعى قاق ءبولىندى. كۋزما شالدىڭ شىدامى تاۋسىلعان ەكەن. كوكەمدى ءتۇتىپ جىبەرەردەي ءتونىپ كەلىپ، ايعايعا باستى. ەل ىشىندە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن جالعىز ءسوزىن قايتالاپ «احماق!» دەي بەرەدى. سونان سوڭ قولىن وڭدى- سولدى سەرمەپ، ۇلدارىنا الدەنەنى ورىسشالاپ نۇقي باستادى. «ايگىلى ءتىلماش» تيشكو اكەسىنىڭ باستىرمالاتا سويلەگەن ءسوزىن اۋدارىپ ۇلگەرە المادى. مەن وزىمە تانىس «سايتان! الباستى!» دەگەن سوزدەردى اينىتپاي ۇعىپ تۇرمىن. كوكەم ۇيالعاننان باسىن تومەن سالىپ، بىردەمە دەپ قازاقشا مىڭگىرلەپ ەدى، ونى وزىنەن باسقا ەشكىم دە ەستىگەن جوق. - اكەم ايتادى، - دەدى الدەن سوڭ تيشكو، شال ازداپ باسىلعاندا، - مومىنقۇل سەنىكى ۇلكەن اقىماق، باسقا از- ماز ىستەيدى. سەنىكى وراق ەمەس، اربانى دا سىندىرادى. كۋزما شالدىڭ وسىنشا كۇشكە تاڭىرقاعانىن سەزگەن كوكەم كوتەرىلىپ قالدى. كۇلىپ جىبەردى دە، كەشىرىم سۇرادى. ەرتەڭ بازاردان بىرنەشە شالعى ساتىپ اكەلمەك بولدى. ال كۋزما كوبىرەك ەسكەرتپە جاساسا، تەزىرەك ۇيرەنىپ كەتەتىنىن ايتتى. مۇنى ەستىگەن كۋزما دا جۇمسارىپ، كوكەمە ءوز شالعىسىن ۇسىندى.

 ءوزى قاتارىنان قالماي كوكەمنىڭ قيمىلىن باقىلاپ، ۇيرەتۋمەن بولدى. اكەم اربانىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ الىپ، شالعىلاردى شىڭدايدى. ءبىز ۆاسيليي ەكەۋمىز الگىندە عانا جول ۇستىندە شەكىسكەنىمىزدى ۇمىتىپ، كوبەلەك قۋىپ ءماز بولىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - تۇساۋلى اتتاردى باقىلاۋ. ازدان سوڭ ۆاسيليي ەكەۋمىز اڭگىمەگە كوشتىك. ول شىركەۋدىڭ قوڭىراۋلارى قالاي سوعىلاتىنىن ايتىپ بەردى. تاپ وسى ساتتە الىستاعى ورىس پوسەلكاسىنان شىركەۋ قوڭىراۋىنىڭ داۋسى تالىپ ەستىلىپ ەدى. ۆاسيليي ءار قوڭىراۋدىڭ داۋىسىن تانىپ، ۇنىنە قوسىلعانداي باسىن يزەپ قۇپتايدى. العاشىندا كۇڭگىرلەگەن جۋان داۋىس ەستىلىپ ەدى، بىرتە- بىرتە جىڭىشكە ءۇن مولايا باستادى. - تىڭداشى، تىڭداشى، - دەيدى ۆاسيليي ەنتەلەي قۇلاق ءتۇرىپ. - مىنا داۋىس - ەڭ كىشكەنە قوڭىراۋدىكى. ەكەۋمىز دە كىشكەنە قوڭىراۋدىڭ ءۇنىن ۇناتتىق. مەن ۆاسيلييدەن: - اۋىلدارىڭا بارىپ، شىركەۋلەرىڭنەن قوڭىراۋدى كورۋگە بولا ما؟ - دەپ سۇراپ ەدىم، ول جولاتپادى. - جوق، ساعان بولمايدى. اۋليە اتامىز مۇسىلمانداردى شىركەۋگە جىبەرمەيدى. مەنىڭ لەپىرگەن كوڭىلىم باسىلىپ، كادىمگىدەي مۇڭايدىم. ويتكەنى شىنىمەن- اق ورىس شىركەۋىن، اسىرەسە ءۇندى قوڭىراۋلاردى كورگىم كەلىپ ەدى.. . ۆاسيليي ەكەۋمىز قازاقشا جاقسى تۇسىنىستىك. ءبىراق ول اعاسى تيشكودان ازىراق بىلەدى ەكەن. گونچاروۆتاردىڭ وزگە ادامدارى، اۋىلداعىلار ايتقانداي، قازاقشاعا كەلگەندە «تازا مىلقاۋ» ەدى. ويتكەنى ولار بىزبەن ۆاسيليي جانە تيشكو ارقىلى نەمەسە ىمداپ قيمىلمەن تۇسىنىسەتىن. ۆاسيليي ەكەۋمىز شالعىنعا باۋىرىمىزدى توسەپ جاتىرمىز. ءارى بىتىك، ءارى بيىك ءشوپ ءبىزدى بۇركەمەلەپ، كۇن كوزىنەن قورعانعىسى كەلگەندەي قايتا- قايتا جاپىرىلا تەربەلەدى. كولىكتەر ۇزاققا سىلتەمەي، ماڭايلاپ جايىلىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ كىسىلەر ءالى ءشوپ شابۋدا. وقتا- تەكتە قايراققا جانىعان قىسقا دىبىس ەستىلەدى. ۆاسيليي ەكەۋمىز قاتار جاتىپ، دۇنيەدەگى بار بىلگەنىمىزدى ايتىپ تاۋىسا الار ەمەسپىز. كەنەت ول الدەنە ويىنا تۇسكەندەي، وقىس اۋناپ ءتۇستى دە، جانقالتاسىن قارمانا بەردى. - ءما! - دەپ ءبىر ۋىس قۋىرىلعان پىستەنى الاقانىما ۇيە سالدى. ءوزى دە پىستەنى لىپىلداتا شاعىپ، قاۋىزىن تۇكىرىپ تاستايدى. مەن بۇرىن پىستەنى اۋزىما العان ەمەس ەدىم. دوسىم بەرگەن پىستەنى اۋزىما قۇيا سالدىم دا شايناي بەردىم. ابدەن اۋزىم كوپىرىپ كەتكەن سوڭ تۇكىرىپ جىبەرىپ ەدىم، ۆاسيليي ورنىنان اتىپ تۇردى. ماعان اڭتارىلىپ قاراپ قاپتى. سونان سوڭ ىشەك- سىلەسى قاتىپ كۇلە بەردى. اراسىندا الدەنەنى ورىسشالاپ تا، قازاقشالاپ تا ايتقان بولادى. ءبىراق قۇر مىڭگىر مەن كۇلكىدەن باسقا ەشنارسە اڭعارا المادىم. وسىلايشا ول قارقىلداپ ۇزاق كۇلدى. كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. الدەن سوڭ بارىپ كۇلكىسىن تىيدى دا، پىستەنى بىرتىندەپ تاڭدايىنا سالىپ، قالاي شاعۋدى ۇيرەتە باستادى. قاۋىز بەن ءداندى ارالاستىرا جۇتىپ جاتىپ، ۆاسيليي بەرگەن پىستەنى تاۋىستىم- اۋ. ول تاعى ءبىر ۋىس پىستەنى ۇسىنىپ ەدى، ازار دا بەزەر بولىپ المادىم. ويتكەنى ءتىلىمنىڭ ۇشى ويىلىپ زار قاقساپ تۇر ەدى. - ۆاسيل! ۆاسيل! قايداسىڭ؟ كۋزما شالدىڭ وقىس داۋسىنان ەكەۋمىز دە ۇشىپ تۇردىق. - ا- ا- ۋ! مەن مۇندامىن.

 شال ۇلىنا دۇرسە قويا بەردى. سويتسەك كولىكتەر كوك شوپكە تويىپ الىپ، ەندى شابىندىقتى جاپىرىپ اۋناي باستاعان ەكەن. ەكەۋمىز ۇشقان قۇستاي جۇگىرە جونەلدىك. شال ارتىمىزدان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، اشۋىن تارقاتا الماي قالا بەردى. شابىندىقتىڭ تەڭ جارىمى ورىلىپ بولعان ەكەن. اينالا جال- جال بولىپ سۇلاپ جاتقان شالعىن توقتاپ قالعان تولقىنعا ۇقسايدى. اربا ماڭىندا ايەلدەر تۇستىك ازىرلەپ ءجۇر. كولەڭكەدە اكەم ءالى وراق شىڭداپ وتىر. كۋزما شال قايتىپ بارىپ وراقشىلاردى ىسكە جۇمىلدىرىپ كەتتى. تۇسكە قاراي كوكەم ابدەن جاتتىعىپ، گونچاروۆتارمەن تەڭەسىپ العان ەدى. - قاراشى، - دەدى ۆاسيليي جەڭىمنەن تارتىپ، - مومىنقۇل جاقسى شاباتىن بولىپتى. شىنىندا دا، كوكەم ەندى عانا كوسىلە باستاعان جۇيرىكتەي ۇدەپ كەلەدى ەكەن. الگىندە عانا كۋزما شالدىڭ ونى «اقىماق!» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردىم. - حا، مەنىڭ اكەمنىڭ جۇرتتىڭ ءبارىن «اقىماق» دەپ سويلەيتىن ادەتى، - دەدى ۆاسيليي قولىن سىلتەپ. - سەنى ۇرا ما؟ - دەپ سۇرادىم ودان، جاڭا عانا اكەسىنىڭ جۇدىرىق تۇيگەنىن ەسكە الىپ. - اياماي ۇراتىن شىعار. - ۇرادى! - دەدى ول ميىعىنان كۇلىپ، مەنسىنبەي. - ۇرادى. ءبىراق مەن زىتىپ بەرەم دە، قاشان اشۋى باسىلعانشا كوزىنە كورىنبەيمىن. سودان ول ۇمىتىپ كەتەدى. - وندا سەن ءقازىر جاقىنداما. ايتپەسە سوعىپ جۇرەر. - جوق، - دەدى ۆاسيليي سەنىمدى داۋىسپەن. - اكەم ءبىزدىڭ اتتاردان كوز جازىپ قالعانىمىزدى الدەقاشان ۇمىتقان. ال سەنىڭ اكەڭ ۇرا ما؟ - دەپ سۇرادى ول ەندى مەنەن. - مەنىڭ اكەم بالاعا قول كوتەرىپ كورگەن ەمەس، - دەدىم مەن ماقتانىشپەن. - اكەڭنەن كوبىرەك قورقاسىڭ با، جوق الدە كوكەڭنەن بە؟ مەن كوكەمنەن كوبىرەك قورقاتىنىمدى مويىندادىم. -ال مەن اعالارىمنان تىرناقتاي دا قورىقپايىم، -دەدى ۆاسيليي، - ەگەر ولار تيە قويسا، اكەم ماعان بولىسادى. كۇن تاس توبەگە كوتەرىلىپ، اينالانى قۋىرىپ بارادى. تىپتەن شەگىرتكەنىڭ ءوزى كولەڭكەگە تىعىلىپ قالعانداي.. . كۋزما شال تىنىعۋعا مۇرسات بەردى. وراقشىلار اياعىن ازەر سۇيرەتىپ، تەرگە مالشىنىپ، كولەڭكەگە بەتتەپ كەلە جاتتى. ءبىز گونچاروۆتاردىڭ تاماعىنا ورتاقتاسپاي ۇيگە قايتتىق.. .

 گونچاروۆتار سودان ءشوپ جيناۋعا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ ورالدى. قازاقتار ادەتتە ءشوپتى شومەلەلەپ ۇيمەي، مايالاپ جيماي، باۋلاپ بولىپ، ءۇي توبەسىنە جيناستىراتىن. ءشوپتىڭ كولەمىن باۋمەن ولشەيتىن. «مىنا ۇيمەدە مىڭ باۋ ءشوپ بار» ، - دەپ ەسەپتەۋشى ەدى. ماياعا بەرىلەتىن ازىقتىڭ مولشەرى دە باۋمەن ولشەنەتىن. كوكتەم شىعىپ، كوككە اۋزى تيگەنشە مالعا قانشا ءشوپ كەتەتىنىن دە باۋمەن ەسەپتەيدى. .. ء.شوپ كەۋىپ، سارعايا باستاعان ەكەن. گونچاروۆتار اربا جەگىپ، پىشەندى ارتا كەتۋگە كەلىپتى. - ال، مومىش! ءشوپتى مايالايمىز با؟ - دەپ سۇرادى كۋزما. اكەم كەلىسكەندەي باس شۇلعىپ ەدى، كوكەم قىرىن كەتتى. - مەن وزىمىزشە باۋلاپ جينايمىن، ال سەندەر شومەلە سالا بەرىڭدەر، - دەدى ول. تيشكو كوكەمنىڭ ءسوزىن اكەسىنە اۋدارىپ ەدى، ول تۋلاپ الا جونەلدى. - بۇل نە دەگەنى. تىرلىككە مومىش قوجا ما، الدە مومىنقۇل ما؟ - دەپ اكەمە قارادى. اكەم تيشكو ارقىلى كۋزماعا كوكەمنىڭ ءۇي شارۋاسىنا يە ەكەنىن ءتۇسىندىردى. سوندىقتان كوكەمە ەرىك بەرەتىنىن ايتتى. بۇل ءسوز گونچاروۆتارعا ۇناماسا كەرەك. ءبىرازعا دەيىن ءوزدى- ءوزى كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ الدى. بۇل كەڭەسكە بىزدەن ەشكىم ارالاسقان جوق. شال ۇلدارىنا ايعايلاپ، قولىن وڭدى- سولدى سەرمەپ الەك بوپ تۇر. وزگەلەرى كوندىرگىسى كەلىپ باسۋ ايتادى. اقىرى ءبارى ءبىر توقتامعا كەلگەندەي بولدى. سوندا بارىپ تيشكو اۋدارا باستادى. - اكەم ءبىزدىڭ باۋ باۋلاپ جۇرەتىن ۋاقىتىمىز جوق دەيدى. ونىڭ ۇستىنە باۋ ءارتۇرلى بۋىلماي ما، - دەيدى. - ەگەر مومىنقۇل ءوز بىلگەنىن ىستەي بەرەتىن بولسا، بىزبەن نەسىنە ورتاقتاسىپ ءجۇر. ارينە، ءبىز وعان شومەلە سال دەپ كۇپتەي المايمىز. ءبىراق ءبىز دە باۋ ءتۇيىپ باس قاتىرىپ جۇرمەيمىز. - وندا ءبىز بىلاي بولىسەيىك، - دەدى كوكەم ءوز ويىن ورتاعا سالماق بوپ. -تيشكو، مىناۋ نە دەپ تۇر، -دەدى كۋزما دەگبىرسىزدەنىپ. ۇلى ءتۇسىڭدىرىپ ەدى اناۋ تاعى تۋلادى. - قالاي بولمەك؟ دەستە دە ءارتۇرلى، ءشوپتىڭ شىعىمى دا بولەك. - ول وڭاي، - دەدى كوكەم سوندا. - وڭ جاقتان باستايمىز دا، ەكى دەستەنى ءبىز الىپ، ءبىر دەستەنى سەندەرگە قالدىرامىز. ۇشتەن ءبىر ورتاق سوندا تۋرا شىعادى. كىمگە قانداي دەستە تۇسسە دە، ءوز نەسىبەسىنەن كورسىن. تيشكو بۇل ۇسىنىستى اۋدارعاندا، اكەسى از ويلانىپ تۇرىپ، قولىن كەسىمدى تۇردە ءبىر- اق سىلتەدى. - مەيلى وسىنىڭ- اق ايتقانى بولسىنشى. بۇدان كەيىن سەنىمەن ورتاقتاسپايمىن ەندى. كوكەم بۇعان دا كەلىستى. بارلىعىمىز شابىندىقتىڭ وڭ قاناتىنا شىقتىق. كۋزما شال ەكى دەستەنى بىزگە قالدىرىپ، ءۇشىنشى ءبىر قالىڭداۋىن وزىنە مەنشىكتەندى. ءبىراق ءتورتىنشى رەت ۇلەسكە تۇسكەن دەستەسى ماردىمسىز بوپ شىققاندا، كۋزما شال قايتادان قىڭىرايىپ شىعا كەلدى. بالالارىنا ءتيىسىپ داۋىس كوتەردى. ۋادەنىڭ اتى ۋادە عوي. بالالارى اكەسىن اقىرى كوندىردى. وسىنداي بولىستەن سوڭ ەكى جاق ءوز تىرلىكتەرىنە كوشتى. گونچاروۆتار قول تىرمامەن تىرمالاپ، ايىرمەن شومەلە سالدى. ءبىز اكەم ەكەۋمىز باۋلىق ءتۇيىپ، كوكەمە ازىرلەپ تۇردىق. كوكەم تەڭ- تەڭ ءشوپتى دوڭگەلەتىپ لەزدە باۋلاپ كەلەدى. ءبىز ءۇش كۇن بويى ءشوپ باۋلادىق. مەن باۋلىق جۇلىپ، كوكەمە تاسىپ قولعابىس تيگىزدىم. -شۇكىر، ءبىزدىڭ باۋىرجان ازامات بولىپ قاپتى، - دەپ قۋاندى كوكەم. مەن ابدەن سىلەم قاتىپ شارشاعانىمدى سەزسەم دە، اكەم مەن كوكەمنىڭ ماقتاۋىنان ءنار الىپ قۋاتتانا بەردىم.

* * *

 باتىر مەن بالۋاننىڭ ءومىرى كەزدەيسوق وقيعاعا تولى. جازىم بولار، مايىپ بولار، ناۋبەت بولار جايلار قادامىن باسقان سايىن كەزدەسەرى حاق. قاتتى سوزعان ىشەكتەي قىلتىلداعان ءقاۋىپ- قاتەرگە دە كەزدەسەدى. ءبىراق ولار ۇنەمى ەرلىكتى اڭسايدى. بيىككە قۇمارتادى، جەڭىسكە قۇلشىنادى. بۇل رەتتە حالقىمنىڭ مىنەزى بايگەنىڭ سايگۇلىگىنە، دالانىڭ داۋىلپاز سۇڭقارىنا ۇقسايدى. ءار قازاقتىڭ ات دەسە، العىر قۇس دەسە ارقاسى قوزىپ تۇراتىنى دا وسىدان بولسا كەرەك. استىنداعى اتى ءۇشىن نەبىر قيامەتكە دە كونۋگە بار. «جالعىز اتتى كەدەي» دەگەن اتاققا دا موينىن ۇسىنادى. ول ەشقاشان دا اتسىز قالىپ، «قۋ تومار» اتانعىسى كەلمەيدى. «جۇيرىك ات اياعىنان قالادى» ، «سۇڭقار قاناتىنان قالادى» دەگەن ماقال تەككە ايتىلماعان. ال ەگەر جىگىت وسى ەكەۋىنەن دە ماقرۇم بولسا، وندا ول ەر اتاۋلىنىڭ ساناتىنان قالادى. حالقىمىز وسىلاي نامىسقا تىرىسىپ وسكەن. ويتكەنى «اتسىز ەر - قاناتسىز قۇسپەن تەڭ» ، «جاياۋ قالساڭ - جاۋ قولىنا تۇسكەنىڭ، سان قورلىقتىڭ زاپىرانىن ىشكەنىڭ» . مىنە، سوندىقتان دا ءار قازاق استىنداعى اتىن وزىمەن تەڭ ساناعان، ونىڭ جەلدەي ءجۇرىسىن جانىنا ەم ساناعان. ءوزىن قالاي كۇتسە، كولىگىن دە سولاي ماپەلەي بىلگەن. اتقا رەتسىز اۋىرلىق ارتپاعان، ايىلىن ءجونسىز تارتپاعان، اق كوبىك ەتىپ اتويلاپ بوسقا شاپپاعان، القىمىن سۋدان، قارقىنىن دۋدان ساقتاعان. بولسا ەگەر جۇيرىك بويىندا شابىت شارلاعان، قازاقتار ونىڭ موينىنا قامىت سالماعان. ء«تول اتىندى تورەگە دە بەرمە» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. بۇل اتتى ارداقتاۋدىڭ بيىك شىڭى بولسا كەرەك. جۇيرىكتىڭ قاسيەتىن، سايگۇلىكتىڭ باعاسىن بۇدان ارتىق ەشكىم دە ۇعا الماس. تىپتەن بايگەگە قوسار تۇلپارعا «ەتەگى اۋىر ءناسىل» دەپ ايەل اتاۋلىنى مىنگىزبەيتىن بولعان. كيەلى مالدىڭ قۇنى وسىلاي باعالانعان. جۇيرىك اتتان ايرىلعان جىگىت جولداسىن جاۋعا بەرگەندەي قايعىراتىن بولعان. ايتپەسە «قۇلاگەردى» ارداقتى اقان انگە قوسىپ زارلاماس ەدى، حالقىمىز ءالى كۇنگە سول ءاندى اسقاقتاتىپ شىرقاماس ەدى. ەرتەگىگە ءۇڭىلىپ، ءان- كۇي تىڭداساڭىز دا، پوەما مەن ەپوستارعا زەر سالساڭىز دا، ات تۋرالى ايتىلعان جىلى ءسوزدى ەستىمەي قالعان ەمەسسىز. وسى كۇنگە دەيىن جاقسى ات كورگەن جان ء«بىر سۇلۋدىڭ قۇنى بار جۇيرىك» ەكەن دەسەدى. بۇدان ارتىق جۇيرىككە كىم تاڭدانا الادى، كىم ءادىل باعا بەرە الادى ەكەن. ءدال سول سياقتى اققۇلدىڭ «كوكشولاعى» ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ سوڭعى سايگۇلىگى ەدى، ال ءوزى جۇيرىك ءۇشىن ەڭ سوڭعى سەرىگى ەدى. جۇيرىك تە، يەسى دە ءبىرىن- ءبىرى قيا الماعان دوس سياقتى ءبىر كۇندە كوز جۇمىپ، بۇل تىرلىكپەن ءبىر كۇندە قوشتاستى. «شىركىن- اي، ەكەۋى دە اۋليە ەكەن- اۋ» دەپ ەڭىرەگەندە، ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسقانداي بولعان. اققۇلدىڭ سوڭعى ءسوزى دە، سوڭعى وسيەتى دە بىرەۋ ەدى. اقىرعى دەمى اتىنا ارنالدى: - ولە كەتسەم دەنەمدى «قوكشولاقتىڭ» تەرىسىمەن وراڭدار، - دەپ كوز جۇمدى ول. اققۇل اتام وزىنەن سوڭ «كوكشولاعىنىڭ» بىرەۋگە قالاتىنىنا قايعىرىپ كوپ جاتىپتى. ات پەن ادامنىڭ شىبىن جانى ەگىزدەي، اقىرى ەكەۋى دە ءبىر كۇندە ءۇزىلدى. ەندى سول جايلى ازداپ اڭگىمە قوزعاسام دەيمىن. اجەمنىڭ تۇڭعىشى ايشا دەگەن قىز ەدى. ول مەنىڭ اكەمنەن ون جاس ۇلكەن بولاتىن. وسى ۇلكەن اپكەمىزدى قازىعۇرت ەتەگىندەگى شەگىر رۋىنىڭ جانتورە دەگەن جىگىتىنە ۇزاتقان ەكەن. جەزدەمنىڭ اۋىلىنا بارۋ ءۇشىن الدىمەن شاقپاق اسۋىنان اساتىنبىز. ورىستار بۇل جەردى «كرەمەن» دەپ اتايتىن. ويتكەنى بۇل ارانىڭ جىلتىراق شاقپاق تاسى مول بولۋشى ەدى.

قاراڭعىدا ەكى تاستى ءبىر- بىرىنە ۇيكەسەڭ، ۇشقىن شىعاتىن. سودان قازاقتار «شاقپاق» ، ورىستار «كرەمەن» دەپ اتاپ كەتىپتى. شاقپاقتان وتكەن سوڭ، مايلىكەنت، تۇلكىباس جازىعىن باسىپ ءوتىپ، قاراقشى بەلدەن اساسىڭ. سونان سوڭ ماشات ويپاڭىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، اقسۋ بويىن جاعالايسىڭ. اقسۋ دەسە - اق سۋ. سونان تاۋ شىڭىنان باستالاتىن وزەننىڭ بۇكىل ارناسى اقكوبىكتەنىپ ارقىراپ جاتقانى. اقسۋدان وتكەن سوڭ، سايرامنان اسىپ، لەنگەر ارقىلى قازىعۇرتقا جەتەتىنبىز. اۋىل مەن قازىعۇرتتىڭ اراسى اتتى كىسىگە ءۇش كۇنشىلىك جەر. قازىعۇرت جايلى ايتىلاتىن اڭىزدى ءتىلى شىققان بالادان باستاپ ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن. سوزىندە بۇرىنعىنىڭ بار ما جالعان باسىندا قازىعۇرتتىڭ كەمە قالعان. باسىندا قازىعۇرتتىڭ كەمە قالعان، بولماسا ول اۋليە نەگە قالعان. تۇبىندە جەتىم بالا بۇعىپ جاتىپ، جارىقتىق ادام اتا سودان قالعان، - دەگەن وسيەت ولەڭدى جاس كەزىمىزدە اجەمىزدەن، اتالارىمىزدان، اكەلەرىمىزدەن تالاي ەستىگەنبىز. بۇل اڭىز ادامنىڭ جانىنا جىلى تيەتىن، كوكەيىڭدى ساۋلەلەندىرەتىن اڭىز ەدى. ەسكە سالا كەتكەن ارتىق بولماس دەيمىن. ەرتەدە جەر بەتىن توپان سۋ قاپتاپ، تىرشىلىكتىڭ ءبارىن تولقىن جۇتىپتى. وسى سۇراپىل اجالدان ءومىردى قورعاپ قالام دەپ نۇق پايعامبار ارپالىسقان ەكەن. كەمە جاساپ، جان- جانۋاردان تۇقىم الىپ، ادامداردى وتىرعىزىپ، توپان سۋدا جۇزە بەرىپتى. سۋ بولسا قىرات- قىردى، جازىق جاپاندى جۇتىپ، بيىك شىڭدارعا ورمەلەپتى. نۇقتىڭ كەمەسى توقتايتىن جەر، پانالايتىن ىقتاسىن تابا الماي، تولقىن ۇستىندە شارلاي بەرەدى، شارلاي بەرەدى. تولقىن بولسا، جالعىز كەمەنى جاپىراققا دا تەڭەمەي لاقتىرىپ وينايدى. نۇق پايعامبار تىرلىكتەن ءۇمىت ۇزبەيدى. داۋىل باسىلار، توپان قايتار، ءومىر جاندانار دەپ سەنەدى. سول سەنىمدى نىسانا ەتىپ قالقي بەرەدى. داۋىل كەزدەرىندە كەم ەدەن جاڭقاشا قاعىلىپ قالعان كوپ جان- جانۋار سۋعا كەتەدى. سوندا دا كەمەگە تايانىش تابىلمايدى. وسىنداي قىستالاڭ كەزدە تاۋ شىڭدارى تالاسقان ەكەن. - مەنىڭ كەۋدەم بيىك، مەنىڭ اسقارىم ايبىندى. توپان سۋ ماعان عانا جەتە المايدى، مەنى عانا كومە المايدى. نۇقتىڭ كەمەسى ىلىكسە، مەنىڭ عانا شىڭىما ىلىگەدى، - دەسىپتى بيىك شىڭدار. قازىعۇرت الاتاۋدىڭ الاسا جونى عانا عوي. بيىك شىڭدارمەن تالاسا الماي ءۇنسىز مۇلگي بەرەدى. مۇنى كورگەن شىڭدار مازاقتاپ كۇلگەن ەكەن: - نەمەنە، نۇقتىڭ كەمەسىن كۇتە- كۇتە شارشادىڭ با؟ ساعان توقتايتىن شىعار. ويتكەنى كوپ ۇزاماي توپان سۋدىڭ استىندا قالاسىڭ عوي، - دەسىپتى. - تاعدىردىڭ جازعانىن كورەرمىز. ودان ارتىق نە بار؟ - دەپ مۇڭايىپتى قازىعۇرت. وسىلايشا نۇقتىڭ كەمەسى ءبىر داۋىلدان ءوتىپ، ەكىنشى ءبىر داۋىلعا كومىلىپ كەلە جاتقاندا، ىشىندەگى جان- جانۋار سۋعا كەتىپ تاۋسىلۋعا اينالعان ەكەن. كەنەت كەمە ءتۇبى قاتتى نارسەگە ءتيىپ، سىقىر ەتە قالعانداي بولادى. نۇق پايعامبار بايقاپ قاراسا، كەمەسى ءبىر تاۋدىڭ باسىنا ىلىككەن ەكەن. سودان توپان سۋ تولاستاپ قايتا باستايدى. كەمە ىشىندە جالعىز بالا بۇعىپ جاتقان ەكەن. تىرشىلىك قايتا جاندانىپ، وسى جەردەن قايتا ءوربىپتى دەسەتىن اڭىز ايتۋشىلار. ايشا اپكەم سول اتى اڭىزعا اينالعان قازىعۇرتتىڭ باۋرايىندا تۇراتىن.

 ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ قىزدارىنىڭ ەڭ الىسقا كەتكەنى دە - وسى اپكەم. سوندىقتان ساعىنىسىپ كورىسەتىنبىز. جانتورە ەرتە ۇيلەنىپ، ايەلىنەن ەرتە قالعان ەكەن. ءوزى ون التىعا شىققاندا، ون بەس جاسار ايەلى تولعاق ۇستىندە ءولىپتى دە، ارتىندا بولات دەگەن ۇلى قالىپتى. مەنىڭ اتام جانتورەنىڭ اكەسىمەن الىس- بەرىسى بار، سىيلاستىعى جاراسقان جاندار ەكەن. جانتورەنىڭ بۇرىنعى ايەلى دە ءبىزدىڭ رۋدىڭ قىزى بولاتىن. اققۇل اتامنىڭ نەمەرە اكەسى ەدى. اتام بۇرىنعى جەگجاتتىعىنان اجىراسقىسى كەلمەي ايشانى ۇزاتىپتى. ول كەزدە اپكەم ون جەتىدە ەكەن. وسىلايشا قايتادان سۇيەك جاڭعىرتىپتى. جانتورەنى اكەسى ەرتە ۇيلەندىرىپ، ون ءتورت جاسىندا- اق كۇيەۋ بالا اتاندىرعان كورىنەدى. جانتورە مەن بولات تەتەلەس وسكەندەي بولىپتى. سۇڭعاق بويلى، شىمىر دەنەلى، ات جاقتى قاراتورى كىسىنى جانتورەنىڭ بالاسى دەۋ قيىن ەدى. ءىنىسى سياقتى تىزە ءتۇيىستىرىپ جۇرەتىن. ەل ءىشى ول ەكەۋىن «تەتە شال» دەسەتىن. ال ايقىنداپ اجىراتقىسى كەلسە، «اكە- شال» «بالا- شال» دەپ بولەتىن. جانتورە مەن بولات كانىگى كوكپارشىلار ەدى. كوكپار دەسە كوزدەرى جايناپ شىعا كەلەتىن. اققۇل اتام سياقتى ءوز ايماعىندا اتاعى جەر جارعان شاباندوز اتانىپ جۇرەدى ەكەن. تىپتەن ناعىز دودادا ەكەۋى اكەلى- بالالى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ، كادىمگى ارىپتەس شاباندوزدارشا سىلكىلەسەتىن كورىنەدى. ەل مۇنىسىنا ءارى قىزىعىپ، ءارى قىزعانىپ قارايدى ەكەن. ول كۇنى ءبىز ءتورت كوزىمىز تۇگەل ۇيدە ەدىك. كۇن ەكىندىگە تايانىپ قالعان. اينالا البىرتتانىپ، اسپاندا قىزىل اراي مولايا باستاعان. ءبىز ءۇي ىرگەسىندە وتىرعانبىز. الىستاعى قىرقادان ءتورت اتتىلى كورىندى. ءبارى دە باتار كۇننىڭ الدىندا زورايىپ، قاراۋىتىپ كورىنەدى. باياۋ جۇرىسپەن قاتارلاسا ءتىزىلىپ كەلەدى. ورتالارىندا اق جاۋلىقتى جالعىز ايەل. ءبارى سول كىسىنىڭ ىڭعايىنا قارايتىن سياقتى. - بۇل كىم بولدى، ەكەن، ءا؟ - دەپ اكەم ەلەڭ ەتە قالدى. قولىن ماڭدايىنا اپارىپ، تەسىلە قارادى. سونان سوڭ كوكەمە بۇرىلىپ ءامىر بەرە باستادى. - شاماسى - ايشالار، اپكەمدەر بولۋ كەرەك. جۇگىر، مومىنقۇل، الدىنان قارسى ال. ۇيگە كيىز سالسىن دە. وسىنى ايتىپ اكەم تاعى دا جولاۋشىلار جاققا كوز تىكتى. - ءيا، ايشالاردىڭ ءوزى ەكەن. انە، اناۋ جانتورە عوي. اتقا وتىرىسىنان تانىپ تۇرمىن. ەر ۇستىندە ەڭكىشتەۋ وتىرعانى بولات. ال اناۋ تىپىرشىپ كەلە جاتقانى اسقارجان عوي. ۇلكەن ۇيگە تۇسىرىڭدەر. بول- بول تەز. كەلىپ قالادى ەندى. كىشى ۇيگە اپكەم تۇسپەيدى. تەز قامدانىڭدار. جولاۋشىلار ات شاپتىرىم جەرگە جاقىنداپ قالدى. اكەمنىڭ ايتقانى راس ەكەن. كەلە جاتقاندار اپكەمدەر بولىپ شىقتى. ايشا جيرەن بيەنى جورعا بۇلكىلگە سالىپ كەلەدى. وزگەلەرى قورشاي قاۋمالاپ مايدا جەلىستەن اۋار ەمەس. اپكەم استىنداعى ات تۇياعى تۋعان جەردىڭ توپىراعىن، بابا جەرىن، ەل مەكەنىن باسقانىنا ماساتتانىپ، كارى كەۋدەسىن ماڭعاز كوتەرىپ كەلە جاتقانداي ەركىن وتىر. سىرت قاراعان كىسىگە الدەبىر تاكاپپار قاتال امىرشىگە ۇقسايدى. ال توڭىرەگىندەگى ەر كىسىلەر سونىڭ قوشەمەتشىلەرى سياقتى. اكەمنىڭ جۇزىندە كۇلكى ويناپ، ارەڭ شىداپ تۇردى دا، الدەن سوڭ ەلبەلەكتەپ جۇگىرە جونەلدى. سول كۇيى اپكەمنىڭ تىزگىنىنە جارماستى. كەمپىر لەزدە بوساپ، ەمىرەنىپ كەتتى دە، يەگى كەمسەڭدەپ ىنىسىنە تەلمىرە قاراپ تۇرىپ قالدى. «اينالايىندار، التىندارىم» دەي بەرەدى. اكەم دە تىزەسى قالتىراپ، تۇك ءسوز ايتا الماي، ايشا اپكەمدى قولتىقتادى. - اتتان ءتۇسىڭىزشى، اپكە. جول سوعىپ، قاجىپ قالمادىڭ با، اينالايىن قامقورشىم مەنىڭ. ارقالاپ ءجۇرىپ وسىرگەن ەدىڭ. كەلشى ءوزىم قولتىقتاپ تۇسىرەيىن، - دەدى اكەمنىڭ داۋىسى جارعىشاقتانىپ. ءىنىسىنىڭ مىنا ءسوزى كەمپىردىڭ جۇيكەسىن تىپتەن بوساتىپ جىبەرسە كەرەك، كوزىنە جاس العان كۇيى، اكەمنىڭ سوزعان قولىنا اۋناي بەردى. اكەم ول كىسىنى كوتەرگەن كۇيى جەرگە ءتۇسىردى دە، قۇشاقتاپ جۇباتا باستادى. - قويىڭىزشى اپكە. شارشاپ قالاسىز عوي. شۇكىر، امان كورىستىك. نەگە سونشا بوسايسىز، ۇيگە ءجۇرىڭىز.

 تىنىعىڭىزشى. كەلتە مۇرىن، تومپاق كوز، ءسۇيىر يەك، جۇقا ەرىن اق سۇر كەمپىر باسەڭ ۇنمەن ىنىسىنە جۇباتۋ ايتىپ تۇر: - التىن اپامنان ايىرىلىپ جەتىمسىرەپ ءجۇرمىسىڭ، قۇلىنىم؟ مىنا ءسوز مانادان بەرى ارەڭ شىداپ تۇرعان كوكەمنىڭ تىعىنىن اعىتىپ جىبەرسە كەرەك، ەڭكىلدەي جىلاپ ايشا اپكەمنىڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەي بەردى. - قوي ەندى، ايشا. باسۋ ايتا ما دەسەم، جاسۋ ايتىپ تۇرعانىڭ نە؟ - دەپ سوزگە ەكى بەتى قارتتاي، اپپاق ساق الدى ادەمى شال ارالاستى. - اپام جارىقتىق جاقسى ادام ەدى عوي. توپىراعى تورقا بولسىن، كىم جامان كورىنگەنىنەن ولىمگە قيدى دەيسىڭ. تاعدىردىڭ جازعانى سول شىعار. اعايىندارىڭدى قايتا- قايتا جاسىتا بەرىپ قايتەسىڭ؟ - دەدى الگى شال بارىنە توقتاۋ ايتىپ. بۇل جانتورە ەدى. شەتتە تۇرعان ارىق شال - بولات بولاتىن. ول دا اپكەمە: - Aپa, مۇنىڭىز نە، اۋىلدان شىعاردا، وزىمە بەرىك بولامىن دەپ ۋادە ەتكەنىڭىز قايدا؟ - دەيدى جىميىپ. جاراۋ قارا سايگۇلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ كۇلىمسىرەپ تۇرعان مۇرىندى، قياق قاستى، قىسىق كوز، قارا تورى، ورىمدەي كورىكتى جىگىت ايشانىڭ ۇلى اسقار ەدى. ءبىز سياقتى بالا- شاعاعا كوڭىل بولۋگە كەزەك جەتپەي كەلگەندەر ۇلكەندەرمەن ءالى شۇيىركەلەسىپ تۇر. تەك اماندىق سۇراسىپ، ابدەن جايعاسقان سوڭ عانا اپكەم اينالاسىنا كوز سالىپ ەدى. الگىندە عانا اكەمدى جاس بالاشا ايمالاپ، ەلجىرەپ تۇرعان كوڭىلشەك كەمپىردىڭ ويىنا ەندى تۇسسەم كەرەك، قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، ماڭدايىمنان سيپادى. ءتىل- كوزدەن ساقتاسىن دەگەن ىرىمىن ىستەپ، جان- جاعىنا تۇكىرىندى دە، اكەمە ءتىل قاتتى. - سەنىڭ ۇلىڭ وسى ما، مومىش؟ - دەپ سۇرادى. - مەنىڭ دە تەنتەك نەمەرەم ءوسىپ كەلەدى. اللاعا شۇكىر. بۇكىل اۋىل «اپكەلەپ» جاپىرىلا كۇتكەن كەمپىردىڭ تىپتەن اتىمدى دا ۇمىتىپ قالعانىنا قاتتى وكپەلەدىم. قايتا بولات كوڭىل جۇباتار ءسوز ايتتى. - امانشىلىق بولسا، بۇل ءالى جىگىتتىڭ تورەسى بولار، - دەدى ارقامنان قاعىپ. اكەم وسىناۋ قۋانىشتى كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي وتىر. جانتورە اپكەم ەكەۋىنىڭ بۇگىنگى قىلىعىن مىسقىلداپ قويادى. بولات سوزگە وقتا- تەكتە قوسىلىپ ادەپ ساقتاپ وتىر. اسقار ءالى اۋزىن اشقان جوق. كوكەم قوناقتاردىڭ قامىن ويلاستىرىپ سىرتتا ءجۇر. شاي الدىندا ايشا اپكەم وزىمەن كەلگەن قورجىنىن الدىرىپ، اۋزىن سوكتى. بالا- شاعا ورىك، مەيىزگە قارىق بوپ قالدى. ايەلدەرگە كويلەك اكەلىپتى. كوكەم ەكەۋمىزگە كەستەلى تاقيا كيگىزدى. اكەمە قاراكول قۇلاقشىن تىگىپ اكەلىپتى. جانىنا وتىرعىزىپ الىپ، جاس بالاشا اۋزىنا ورىك- مەيىزدى تىقپالاي بەرەدى.

جينالعاندار بۇعان دۋ كۇلىسىپ جاتىر. - كەمپىر- اۋ مىناۋىڭ نە؟ - دەيدى جانتورە كەڭكىلدەي كۇلىپ. ونان دا بالالارعا ۇلەستىرمەيمىسىڭ، - دەيدى. اپكەم جەزدەمە: - الدىمەن مومىشجاننىڭ تيەمەلىسىن ءوز قولىممەن جەگىزەيىن. وزگەسىن كىمگە بەرسەڭدەر دە جۇمىسىم جوق.. . - مومەكەڭنەن بالالارى تارتىپ جەر دەپ قورقامىسىز، - دەپ كۇلدى بولات. اكەم ءماز بولىپ كۇلدى دە، اپكەمنىڭ قولىنان بازارلىعىن الدى. - ءبارىن وسى شىراعىم ءۇشىن اكەلگەم جوق پا؟ - دەيدى كەمپىر شىنىمەن- اق. - ءوز قولىممەن جەگىزبەي كوڭىلىم تىنبايدى. وسىلاي ءماز- مەيرام بولىپ جاتقانىمىزدا، اققۇل اتام كەلدى. مەيماندارمەن قۇشاقتاسىپ كورىسكەن سوڭ، ول جانتورەنىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. اماندىق- ەسەندىكتەن سوڭ اققۇل از قىسىلىپ وتىردى دا، اپكەمە قاراپ ءتىل قاتتى. - اينالايىن، ايشا aپa, مەن بۇل شاڭىراقتىڭ الدىندا ايىپتىمىن. بەتىم كۇيىپ كەلە الماۋشى ەدىم. ءوزىڭىزدىڭ حابارىڭىزدى ەستىگەن سوڭ شىداي المادىم. بەت مونشاعىمدى بەلگە ءتۇيىپ، بوساعادان ارەڭ اتتادىم. سىزگە سالەم بەرگەلى كەلدىم، اپا. ارامىزدا بولعان ىڭعايسىز جايدى ەستىگەن شىعارسىز. بارىنە كىنالى - اپپاق ساقالىممەن ءوزىم بولدىم. ءسويتىپ قاس ماسقارا بولعان جايىم بار. جانتورە جەر شۇقىلاپ ءۇنسىز وتىرا بەردى. بولات اۋىر كۇرسىندى دە داستارقاننىڭ شەتىن ۋقالاي بەردى. اسقار باياعى قالپىنان اۋعان جوق. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، اققۇل. ريزامىن، - دەي بەرگەن اكەمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ، اپكەم اشۋمەن ايقايلاپ جىبەردى. - قايدا الگى ۇيا بۇزعان ۇياتسىز، شىرىك، - دەپ جۇدىرىعىن تۇيە سويلەدى. كوكەم ساماۋىر الىپ كەلە جاتقان. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە ەستىگەنى قارعىس پەن قارا قۇيىن اشۋبولدى. -"سەن شىرىكتى ءبىزدىڭ ۇيادان ۇشتى دەپ كىم ايتادى؟ بويىڭدى شايتان جايلاعان سۇمەلەك. و! و! ولەر شاعىمدا ەستيىن دەگەن ءسوزىم بە بۇل، كورەيىن دەگەن سورىم با؟ شىققىر كوزىم كىمدى كورىپ تۇر؟ ونان دا جەر جۇتىپ كەتپەدى مە سەنى. ءبىر جاتىردان شىعىپ ەك، بۇگىن كەلىپ بەتىمە قارا كۇيە جاققانىڭ با، جۇگەرمەك؟ ءولىم- اي. ءولىم- اي! - ايشا! - دەپ زىلدەنە سويلەگەن جانتورەنى اپكەم ەلەگەن دە جوق. - قۇداي- اۋ، مەن ەندى ايشا ەمەسپىن، اداسىپ قالعان بەيباقپىن، - دەپ كوزىنە جاس الدى. - مىنا قارابەت الباستىنىڭ اپكەسىمىن عوي. بەتىمە سالىق ەتىپ جۇرەرسىڭ. وسىندا قالدىرىپ كەت ەندى، - دەپ ول قاتپار- قاتپار ءاجىمدى قولىن كوكەم جاققا سىلتەدى. - تفۋ، تفۋ، كاپىر. بەتىڭ كۇيسىن، ءجۇزىقارا. كوكەم اڭ- تاڭ بوپ تۇرىپ قاپتى. كەمپىر ونان سايىن اشۋلانىپ بارادى. - قۇداي- اۋ، بۇيتكەنشە نەگە المايسىڭ مەنى؟ كىندىك كەسكەن شاڭىراعىمدا وتىرىپ قاس ماسقارا بولعانىم با، شىنىمەن؟ - دەپ ءوزىن- ءوزى جەرلەي سويلەدى. - نە جازىپ ەم، ءتاڭىرىم- اۋ! جوعال، جوعال كوزىمە كورىنبەي. سەن دە ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقاسىڭ، - دەپ كوكەمدى سۇق قولىمەن تۇيرەي نۇسقادى. - مومىنتاي، بارا قويشى، شىراعىم، - دەدى اكەم تۇككە تۇسىنبەي اڭىرىپ تۇرعان كوكەمە. - اپكەم ءمان- جايعا تۇسىنبەي جاتىر.

اشۋىنا تيە بەرمەي- اق دالادا جۇرە تۇرشى. كوكەم موينى سالبىراپ سۇيرەتىلىپ شىعا بەردى. ۇلكەن سىيلاۋدىڭ ەڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتكەندەي ەدى كوكەم. مەن ونى قاتتى ايادىم. سوڭىنان ەرىپ تىسقا مەن دە شىقتىم. بايعۇس كوكەم اۋلادا مەڭ- زەڭ بولىپ، ءجۇزى كۇڭگىرت تارتىپ، ىزادان جارىلارداي بوپ تۇردى.. . كىشىنىڭ كۇنى وسى ەكەن عوي. اجەم مومىنقۇلعا كيۋشى ەدى. سەركەباي ناعاشىم كەلگەن سايىن قامشى ۇيىرەتىن، تىپتەن اكەم دە بىردە ونى «اقىماق» دەپ ۇرىسقان. ال بۇگىن مىناۋ ءتامپىش كەمپىر اپشىسىن قۋىرىپ الدىنان قۋىپ شىقتى. كوكەمە قالاي دا قول ۇشىن بەرىپ، ارقالاعان اۋىرتپالىعىنىڭ، كوتەرگەن سوققىسىنىڭ جارىمىن بولىسكىم دە كەلەدى. ءبىراق كوكەمنىڭ قاسىندا، مەن دە كىشىمىن عوي. بىردەمە دەپ زەكىپ تاستاسا قايتەم. كوكەم سوناۋ الىس كوكجيەككە مۇڭايا قادالىپ قيمىلسىز تۇرا بەردى. الدەن سوڭ مەنىڭ قاسىندا تۇرعانىمدى سەزىپ، جاي عانا سويلەدى. - بارا عوي، باۋىرجان. ىشكە كىر، اكەڭە شاي قۇيۋعا كومەكتەس.. . ىشكە كىرسەم، ءبارى دە ءۇنسىز شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ءبىر- بىرىنە قاراۋعا دا قايمىققانداي، كەسەدەن باس الار ەمەس. اپكەمنىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتىپ كەتىپتى. اشۋ ۇستىندە بوسقا بالاعاتتاعانىن بىلگەن سوڭ، ىشتەي قينالىپ وتىر- اۋ، شاماسى. ايتەۋىر ىستىق شايدى ءۇستى- ۇستىنە وشىگە ۇرتتايدى. - ماسەلەنىڭ ءمان جايىن الدىن الا نەگە ءتۇسىندىرىپ قويمايسىڭ، - دەپ اپكەم ەندى اكەمە تيىسە باستادى. - ويباي- اۋ، اپكە. اۋزىمىزدى اشۋعا مۇرشا بەرمەدىڭىز عوي. - مۇنىڭ ءبارى ءازازىل سوزگە ەرىپ، تۇسىنبەستىككە ۇرىنعاننىڭ كەسىرى، ايشا اپا، - دەدى اققۇل كۇرسىنىپ. - وسەك سوزگە ەرىپ قالدىق قوي.. . كەلىنىم دە بىربەت ەدى. كەشىرە المادى. بۇل وقيعا وتىرىك بولماسا، مىنا كيەلى شاڭىراققا باس سۋعار ما ەدىم. كەشىرىم سۇراعانداي كەلىپ وتىرمىن عوي. ال، وزىمە سول كەرەك ەدى. الجىعان قاقباسپىن عوي، - دەپ اققۇل ەندى ءوزىن كىنالاي سويلەدى. - كەلىنىم كەتىپ قالدى. ارتىنان ادام جىبەرىپ، الدىنا جىعىلىپ ەك: «مەنى اياماعان، مەنىڭ ۇياتىمدى ويلاماعان، ارىمدى اياققا تاپتاعان ۇيگە ەندى باس سۇعا الماسپىن» ، - دەپ قايتارىپتى. - سەندەر ايەل بالاسىن اياۋسىز قورلاپسىڭدار، قاتىگەزدىكپەن قارالاپسىڭدار، اققۇل، - دەدى ايشا اپكەم ەندى سولاي بۇرىلىپ. - ايەلدى قورلاۋ ءۇشىن كوپ اقىلدىڭ كەرەگى جوق. ءبارىمىز دە وسەك ءسوز بەن ءازازىل وتقا كۇيىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. سەن كارى توبەتكە نە جوق، قالايشا جەرگە كىرمەي، ءتىرى ءجۇرسىڭ؟ ءوز قولىڭمەن كەلىنىڭدى قۋىپ تىنعان قۋ تومار ەكەنسىڭ عوي. اپكەم اققۇلدى جەپ جىبەرەردەي شۇيلىكتى. اققۇل بولسا تاۋى شاعىلىپ، ماڭدايى تاسقا ءتيىپ، ابدەن سۇلەسوق بولعان كىسىدەي تۇنجىراپ وتىرا بەردى. - مەنى الجاستىرىپ جىبەردى عوي، ايشا اپا. اشۋ ۇستىندە اقىلدان ايرىلىپ قالعانىمدى كەيىن ءبىلدىم. -ال ەندى ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسىپ ءماز بولعان شىعارسىڭ، - دەپ كەمپىر ۋلى تىلىمەن شاعىپ الدى. - بەيباق بولعان بالاسىڭ عوي، انشەيىن. الپىستاعى «بالا» اپكەسىنىڭ ۇرىسقانىنا ءلام دەي الماي، ءۇنسىز شايىن ۇرتتاپ، كەسە ءتۇبىن تىقىرلاتا بەردى. - بيشارا مومىنقۇل اينالايىندى جەردەن الىپ، جەرگە سالعانداي ۇرىستىم عوي مەن الجىعان. سوندا دا اۋزىن اشپادى عوي، مىڭ بولعىر شىراعىم، - دەپ ايشا اپكەم ەندى كوكەمدى اياپ كوزىنە جاس الدى. - ادەپ كورگەن بالا ەمەس پە، الدىمدا قارسى تۇرمادى عوي. ءسۇت كەنجەمىز ەمەس پە؟ ەركەلەتىپ الديلەۋدىڭ ورنىنا، ال كەپ توپەلەيمىز. سوندا دا مىڭق ەتسەيشى، شىراعىم. كوزى جاۋدىرەپ، اڭتارىلىپ تۇرعاننان باسقا نە بىلەدى، كۇنىم.

ايشا اپكەم ەندى شىنداپ جىلاي باستادى. - شەشەمنىڭ ءسۇت كەنجەسىن سۋعا تيگەن مىسىقتاي تۇرتپەكتەگەنىم نە مەنىڭ! الجىعان باسىم «ۇيدەن شىق!» دەپ زەكىگەنىمدە، ءۇنسىز تومپاڭداپ شىعا بەردى عوي، شىراعىم. - قوي، ەندى، سونشا تەرمەلەپ نە كورىندى ساعان؟ - دەپ جانتورە قاتقىلداۋ ايتتى. - ءوزىڭ ۇرىسىپ، ءوزىڭ جىلادىڭ. ەشكىم بەتىڭە كەلگەن جوق. ەندى تاعى دا ءوزىڭدى- ءوزىڭ كىنالاپ جاسقا بۋلىعىپ وتىرعانىڭ. ازداپ ۇيالساڭشى. - سەن ءويتىپ بىلگىرسىمە، بىلاي! بۇل ۇيدە مەن سەنىڭ قاتىنىڭ ەمەسپىن! - دەپ ىقىلىقتادى اپكەم. - ءوزىمنىڭ كىندىك كەسكەن شاڭىراعىمدا، اتا- انامنىڭ قۇتقانا مەشىتىندە سەن ءويتىپ قوجاڭداما. توركىنىمدە مەن ساعان قاتىن ەمەس، «قالىڭدىعىڭمىن» . سونى دا بىلمەيمىسىڭ. وسىنى ايتقاندا، ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلىستى. ءتىپتى اسقاردىڭ ءوزى ءىشىن ۇستاپ، دومالاپ جاتىر. - ادەپتى كۇيەۋ بولىپ جونىڭە وتىرساڭشى، - دەدى اپكەم تاعى دا ەلدى كۇلدىرىپ. جانتورە تىزەسىن الاقانىمەن سالىپ قالدى دا، جيناقى قوزعالىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. - مىنە، اقىلىڭنان اينالايىن كەمپىرىم- اۋ، باياعىدان سويتپەيمىسىڭ، - دەدى دە لەزدە داۋسىن وزگەرتىپ، ۇيالشاق جىگىت بولىپ سويلەدى. - نە دەگەن كورىكتى ەدىڭىز؟ ءۇيدىڭ ءىشىن نۇرلاندىرىپ تۇرعان ءسىزدىڭ اجارىڭىز عوي! جۇرتتىڭ ءبارىن بۇلبۇل ۇنىڭىزبەن باۋراپ الدىڭىز. قاشانعى سايرار ەكەنسىز، ايشا؟ - دەپ ازىلمەن باستاعان ءسوزىن قاتقىل ۇنمەن اياقتادى، - ءوزىڭدى اياماساڭ دا، مىنا جينالعان اعايىنداردى اياساڭشى. وسى كەزدە ۇيگە كوكەم كىرگەن. ۇيدەگىلەردىڭ اڭگىمەسىنە سىرتتان قۇلاق توسىپ تۇرسا كەرەك. قولايلى كەزدى كۇتىپ تۇرىپ، ەندى ىشكە ەنگەن سياقتى. كوكەمدى كورە سالا، ايشا اپكەم قايتادان ءىسوزى مەن سوزىنە ەرىك بەردى. -بەرى كەلىپ وتىرشى، قۇلىنىم. قاسىما وتىرشى، جانىم، - دەپ جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى. قولىنداعى كەسەنى ۇسىندى: - ءما، مومىنتاي، ءوز قولىڭمەن شاي قۇيىپ بەرشى، باۋىرىم. اپكەسى مەن ءىنىسى وسىلايشا ۇعىسىپ، تابىستى. كوكەم كەسەنى قۇرمەتپەن الدى دا، قول قۋسىرىپ قايتا ۇسىندى. مۇنان كەيىن اپكەم ەلىنە كەتكەنشە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ءبىر شىبىقپەن ايداعانداي ءامىر بەرىپ وتىردى. - بۇل شاڭىراقتا دۇنيەگە ەڭ العاش ءوزىم كەلگەم. قۋانىشتى ەڭ العاش اكە- شەشەمە ءوزىم بەرگەم. ەڭ العاش ايالاعانى دا ءوزىممىن. سوندىقتان مەنەن ۇلكەن قايسىڭ بار، كانە؟ - دەيتىن اپكەم. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارى بۇل سوزگە دالەل تابا الماي، ءبارى دە وسى ءتامپىش كەمپىردى قۇراقشا جاپىرىلىپ كۇتەتىن.

 * * *

 جانتورەلەر ۇيىمىزدە ءبىر تۇنەگەن سوڭ، قولعا تيمەي كەتتى. ءار شاڭىراق شاقىرىپ، مال سويىپ، مامىراجاي بولىپ كۇتەدى. ءبىز مەيمانداردىڭ شاشباۋىن كوتەرىسىپ توپتالىپ ىلەسەمىز. اققۇل اتامنىڭ نەمەرە ءىنىسى دەمباي ۇلدى بولدى. وسىناۋ جالپاق بەت، ۇيرەك تۇمسىق، جيرەن ساقال، قيسىق اياق قىسقا كىسى مەن دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ ۇيلەنگەن ەكەن. ايەلى ۇزىن بويلى، ارىق كەلگەن سىرىڭكە قارا كىسى. اۋىل ايەلدەرى ونىڭ بويىنا قاراي «سىرىق» دەپ اتاپ كەتكەن. كوپ ۋاقىت بالا كورمەي، نارەستە سۇيمەي، ەكەۋى دە ابدەن قايعىرىپ جۇرەدى ەكەن. قۇرساق كوتەرگەننەن ەكەۋى دە قۇراق ۇشىپ، تاڭىرىنە كۇنى- ءتۇنى جالبارىنىپ ءجۇرىپ كورگەن جالعىز ۇلى وسى. بۇل قۋانىشتى كۇنگە جەتكەنشە ەكەۋى قانشا تولقىپ، قانشا دەگبىرى كەتپەدى دەيسىڭ. ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، تىلەك تىلەگەن كەزەڭدەرى دە بولىپتى. سودان ايەلى تولعاتىپ بوسانار كۇنى دەمباي بۇرىسكەن تورعايداي ءۇي سىرتىڭدا ءبىر ۋىس بولىپ ءۇنسىز وتىرىپ الىپتى. ىشتەگى ايەلدەردىڭ ءبىرى جۇگىرىپ شىعىپ، «ۇلدى بولدىڭ، ءسۇيىنشى» دەگەندە دەمباي الگى ايەلدى قالبالاقتاپ كەپ قۇشاقتاي الىپتى دا، موينىنا اسىلىپ ەمىرەنە ەگىلىپ جىلاپتى. كوپتەن كۇتكەن قۋانىشىن ول وسىلاي جاريا ەتكەن ەكەن. مۇنى كورگەن وزگە كىسىلەر دە شىداي الماي، قوسىلا جىلاسا كەرەك. دەمبايدىڭ قۋانىشىن قۇتتىقتاۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، ىقىلاستارىن شىن پەيىلدەن شىققان كوز جاسىمەن كورسەتىپتى. باسىنا كۇتپەگەن جەردەن قونا سالعان مۇنشا باقىتتى كوتەرە الماي ەسەڭگىرەپ قالعان دەمباي دالبالاقتاپ اركىمدى ءبىر قۇشاقتايدى. اركىمنەن ءبىر سۇرايدى: - شىن ايتاسىڭدار ما، جۇرتىم- اۋ؟ اكە بولدىم با، شىنىمەن؟ ۇل كوردىم بە؟ ءۇمىتىم جانعانى ما، حالقىم- اۋ! ە، اينالايىن جاراتقان نەم، كوز جاسىمدى كورگەن ەكەنسىڭ عوي. جارىلقادىڭ با، شىنىمەن! توبا! توبا! - دەپ ول اركىمنىڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ تۇرىپ الادى. ءبىزدىڭ اۋىلعا دا ءسۇيىنشى سۇراپ، ەلبە- دەلبەسى شىعىپ، ءبىر بالا جۇگىرىپ كەلدى. ءار ءسوزدىڭ اياعىن جۇتىپ، ەنتىگىپ ارەڭ تۇر. ء«سۇ- ءسۇ- ءيىنشى! ءسۇيىنشى!» «دە- ەم- باي كو- كو- ەم ۇلدى بولدى» - دەپ ارەڭ ايتتى. سونان سوڭ ول ايشا اپكەمە تىلەگىن ءبىلدىردى. - اققۇل اتام سىزگە سالەم جولدادى، ايشا اپا. ءوزىڭىز كىندىك شەشە، ال جانتورە جەزدەم وكىل اكە بولسىن دەپ سۇراندى.. . ءبىزدىڭ ءۇي تايلى- تۇياعىمەن كوتەرىلدى دە، جانتورە مەن ايشا اپكەمە ەرىپ اققۇلدىڭ اۋىلىنا بەت الدى. اۋىلدىڭ وشاعىنان بۋداقتاعان ءتۇتىن مولايىپتى. شاماسى، شىلدەحانا تويىن بۇگىننەن باستاماق سياقتى. ءبىر- ەكى جىگىت ءۇي اراسىندا قوي سۇيرەلەپ ءجۇر. ءبىز سالتاناتپەن سابىرلى كەلە جاتقان ايشا اپامنىڭ قاتارىنان وزباي ارەڭ شىدايمىز. اققۇل اۋىلىنىڭ ادامدارى تۇگەل جينالىپ، ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن. ايەلدەر ابىر- سابىر بولىپ، ءار ۇيگە جۇگىرىسەدى. ايەل قاۋىمى قاشان دا وسى عوي، شىركىن. قايعى بولسا شىن جۇرەكتەن قايعىرا الادى، قۋانىش بولسا بار ىقىلاسىمەن قۋانادى. ادام كوڭىلىنىڭ ايناسىنداي عوي ايەل دەگەن. اققۇل اتام اپپاق تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جامىلىپ توپ ورتاسىندا تۇر ەكەن. شەكپەنىنىڭ ەتەگى كەڭ بولعاندىقتان توبىعىنا دەيىن بۇركەپ تۇر. الىستان قاراعان كىسىگە اق تاستان قاشالعان اتا ءمۇسىنى سياقتى سەزىلەدى. جيەگى جالپاق اق قالپاعى دا ءبىرتۇرلى سۇس بەرىپ، اتامدى ايبارلى كورسەتەدى. ءبىز جاقىنداي بەرگەندە، الگى تاس مۇسىندەي تاپجىلماي تۇرعان اتام العا قوزعالىپ ەدى، قاسىنداعىلارى دا بىزگە قاراي لاپ قويدى. ەلپەكتەپ تەز جۇرگەننەن شەكپەنىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ كەلەدى. ماناعى كوز الدىندا ەلەستەگەن سۇستى ءمۇسىن ەندى كادىمگى ءوزىمىزدىڭ قاراپايىم اتامىزعا اينالعانىنا تاڭىرقاعانداي ەدىم. - ارمىسىز، اپكە، - دەپ ايشاعا ەنتەلەي قول سوزدى. - قۋانىشتارىڭ قۇتتى بولسىن، قاراقتارىم. ۇزاعىنان سۇيىندىرە كورسىن، قۇلىندارىم، -- دەپ ايشا اپام دا ەلجىرەپ امانداستى. ءبارىمىز جاپىرلاسىپ قۇتتىقتاپ جاتقانىمىزدا، كورشى وتاۋدان دەمبايدىڭ ءوزى جۇگىرىپ شىقتى. تاتتىگە ۇمتىلعان بالاداي ارسالاڭداپ، موينى بۇلعاقتاپ كەلەدى ەكەن. قيسىق اياعى وسىناۋ ءجۇرىسىن ونان سايىن تەڭسەلتىپ ءبىر ءتۇرلى قوراشتاۋ كورسەتەدى. - ايشا اپا! ايشا اپا! ا- ا- ا! - دەپ ەركەلەي كەلىپ، اپكەمنىڭ قۇشاعىنا ەندى دە كەتتى. اپكەم ونىڭ باسىنان سيپاپ، كادىمگىدەي جۇباتىپ تۇر. ءبىراق دەمباي ىقىلىقتاپ بولار ەمەس. تۇس- تۇستان قۇتتى بولسىن ايتۋعا كەلگەن ادامدار مول جينالدى. ايەلدەر داستارقان كوتەرىپ مارە- سارە بولىسىپ جاتىر. سول بويى ولار جۇرتقا باۋىرساقتان شاشۋ شاشىپ ەرەكشە قۋانىسادى. ەلدىڭ ءبارى شاشۋدى جەردەن تەرىپ، كەيبىرەۋى قاعىپ الىپ جەپ ءجۇر. توي وسىلاي باستالىپ تا كەتتى. بالاعا ءۇشىنشى كۇن تولعاندا دەمباي كوكپار بەردى. كوكپار كۇن كوزى قايتىپ، مامىق شۋاعىن ماسايراي توگىپ تۇرعان ساتتە - بەسىن كەزىندە باستالادى. جانتورە، بولات، اسقار جانە كوكەمدەر ەشكىمگە سەنبەي، اتتارىن ءوزى ەرتتەدى. ۇزەڭگىسىن قىسقارتىپ، تارتپالارىن نىقتاپ تارتتى. ءبارى دە سايگۇلىكتەرىنىڭ ساۋىرىن سيپاپ، جونىن قاعىپ، ماپەلەپ ءجۇر. شاباندوزدار سايلانىپ بىتكەن. وسى جولى ماعان دا جەكە ات ءتيىپ جەتىسىپ ءجۇرمىن. قۇنان شىعار قارا جيرەن ايعىردى كوكەم ەرتتەپ مىنگىزگەن بولاتىن. - وزىڭە اباي بول. دوداعا جاقىنداپ جۇرمە. كوكپارعا ءالى شاماڭ جوق، - دەپ ابدەن پىسىقتاپ الدى. مەن قىزىققا شەتتەن ورتاقتاسىپ، سىرتتاي كوز تىگەمىن.

 جانتورە مەن ۇلدارى ابدەن كانىگى بولعان شاباندوزدار ەكەن. ءبىر ۇيمە- جۇيمە دودانىڭ ىشىنەن الگى سىمباتتى شال سۋىرىلىپ كوكپار ءىلىپ شىعا كەلدى. وزگەلەر ىركەس- تىركەس سوڭىنان قۋدى. جانتورە ەر ۇستىندە ەڭكەيە جاتىپ، كوكپاردى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ باردى. اققۇل اتام توي يەسى بولعاندىقتان، بۇل جولى تىلەۋلەستەر توبىندا تۇرعان. جانتورەنىڭ ءار قيمىلىنا ريزا بولىپ جەلپىنىپ قالادى. - ءاي، كارى تارلانىم- اي! تىزگىندى قالاي مەڭگەرەدى دەسەڭشى. مۇندايدا اتتىڭ ءوزى قىبىرلاعان قىبىڭنان- اق، ىڭعايىڭدى ۇعا بىلەدى، - دەپ توڭىرەگىندەگىلەرگە ءتۇسىندىرىپ تۇر. - اتتى قاقپايلاماي، ەركىنە جىبەر. تەك كيمىلىڭمەن، تاقىمىڭمەن سەزدىرە ءبىل. سوندا اتىڭ وزىنەن- ءوزى ۇيلەسىپ وتىرادى.. . و، ساقالىڭنان اينالدىم، جانتورە، - دەدى ول كەنەتشاباندوزدىڭ تاسىلىنە ريزا بولىپ. جەزدەم سوڭىنداعى قۋعىنشىلاردان قۇتىلۋ ءۇشىن، ولاردى وزىنە جاقىنداتىپ الىپ ات باسىن ىركە قويعان ەكەن. ەكپىندەتكەن شاباندوزدار جانىنان زۋلاپ وتە شىقتى. سول كەزدە جانتورە اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ الدى دا، مارەگە قاراي تۋرا تارتتى. - مىنە- مىنە، كوردىڭدەر مە؟ ەسكىنىڭ كوزى وسىنداي بولادى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدىڭ شاباندوزدارىنا كىم تەڭەسە الادى، ءتايىرى؟ بۇگىنگىنىكى اشەيىن ەرمەك قوي. كەنەت شارشى توپتان جيرەن ايعىر سۋىرىلىپ شىقتى دا، جانتورەنىڭ ىزىنە ءتۇستى. بايقاساق، اسقار ەكەن. ول اكەسىن قۋىپ جەتتى دە، «اكە، كوكپاردى ماعان ۇزاتىڭىز» ، - دەپ داۋىستادى. جانتورە شابىسىن ىرىكپەي، سەركەنى كوتەرگەن كۇيى بالاسىنا قاراي اتىپ جىبەردى. اسقار دا ابدەن ماشىقتانىپ العان با، كوكپاردى دوپشا قاعىپ اكەتە بەردى.  قىزىقتاۋشى جۇرت تاعى دا تاڭدايىن قاعىستى. جانتورە جانامالاي شاۋىپ، ۇلىنا الدەنەنى نىقتاپ ۇيرەتىپ بارا جاتتى. وسىلايشا اكەلى- بالالى ەكەۋى قاتارلاسا وتىرىپ، ءدۇيىم شاباندوزداردى ەنتەلەتتى دە قويدى. قاس قاققانشا كەرەمەت وقيعانىڭ كۋاگەرى بولدىق. تىزەرلەسىپ شاۋىپ بارا جاتقان اكەلى- بالالى ەكى شاباندوزدىڭ اتتارىنا قانات بىتكەندەي قارعىپ بارادى ەكەن. سول كۇيى ەكەۋى دە ارعى بەتكە بىردەي ءتۇستى. قۋعىنشىلار تۇمسىعى تاسقا تيگەندەي اتتارىنىڭ باسىن تەجەپ، اڭتارىسىپ توقتاپ جاتىر. سويتسەك، الگىلەردىڭ اتتارى تاۋ تولقىنى قازىپ كەتكەن ۇلكەن وردان قارعىعان ەكەن. جۇرت ءارى تاڭىرقاپ، ءارى قورقىپ جاعالارىن ۇستاستى. ءسويتىپ تۇرعاندا جانتورەلەر ارعى بەتتە تەك ۇلى ەكەۋى عانا ەكەنىن اڭعارعان سوق، وردان بەرى قاراي قايتا قارعىدى. تاعى دا قوسارلاسقان سايگۇلىك اسپانعا قاس قاعىمدا وقشا اتىلدى دا، قالقىپ كەلىپ بەرگى جاعاعا ءتۇستى. - مىنالار ەرتەگىنىڭ ەرلەرىندەي عوي. ءوزىم تۋعالى مۇنداي باتىلدىقتى كورگەنىم وسى، - دەدى توپ ىشىنەن بىرەۋ. - استارىنداعى ات ەمەس، سامۇرىق قۇس شىعار، ءسىرا، - دەدى ەكىنشىسى. - جۇرەگىم تاس توبەمنەن شىعا جازداعانىن قاراشى، - دەدى ءۇشىنشىسى. - ءيا، جاقسى اتقا ناعىز شاباندوزدار وسىلاي ءامىر ەتپەك. شىن شاباندوزدىڭ سىرىن اتى ءاۋ دەگەننەن ۇعادى عوي، - دەدى اققۇل. جۇرت ءبىر ساتكە دامىل العانداي ەدى. شاباندوزدار جانتورە مەن اسقارعا باسەكەلەسە الماي اڭتارىسىپ تۇرعان سياقتى. ەكىنشى اينالىمعا اققۇلدىڭ شىدامى جەتپەدى. دوداعا بەلسەنە كىرىسىپ، قاق جارىپ سۋىرىلىپ شىعا كەلدى. جينالعاندار ەندى اققۇل اتامدى ماداقتاي باستادى. وسى كەزدە توپ ورتاسىنان جانتورە سۋىرىلىپ شىقتى دا، اققۇل اتامنىڭ ىزىنە ءتۇستى. وزگە شاباندوزدىڭ ءبارى قىزىققا قاراپ اققۇل قۇيىنداتىپ جەتكىزەر ەمەس. جانتورە جەتە بەرسە، كىلت بۇرىلىپ ۇزاپ كەتەدى. وسىنداي ءبىر ساتتە اققۇل اتام ۇرشىقشا ۇيىرىلە بەرگەندە، جانتورە ەپپەن كەلىپ كوكپاردى جۇلىپ اكەتتى. قوس كارى تارلان كوكپار ونەرىنىڭ ورنەگىن كورسەتكىسى كەلدى مە، ەندى ءبىر- ءبىرىن كوتەرمەلەپ بارادى. جانتورە اتىن قۇيىنداتىپ وتە بەرىپ، سەركەنى اتاما لاقتىرىپ ەدى، اققۇل دوپشا قاعىپ الدى. ءسويتتى دە، تاي شاپتىرىم جەر قۇيىنداتىپ بارىپ، قايتا ورالدى. سول ەكپىندەگەن كۇيى اققۇل اتام دا جانتورەگە سەركەنى اتىپ جىبەردى. جانتورە دە ءىلىپ الدى.

انشەيىندە شال دەپ، شاماسىز دەپ مۇسىركەي قارايتىن مىقتى جىگىتتەر مىنا ەكى اقساقالدىڭ قايتا تۇلەگەندەي جاندانىپ، جوندانىپ كەتكەنىنە اڭ- تاڭ بوپ تۇر. نە دە بولسا ايقاس ۇستىندە اقساقالدارمەن تىرەسپەك بولىپ شاباندوزدار قاپ قويىپ ەدى، ەكەۋى قاتارلاساتارتىسىپ، تاعى دا وردىڭ ارعى بەتىنە ىرعىپ كەتتى. قۋعىنشىلار قيقۋلاسىپ كەلە بەرىپ ات باسىن امالسىز ىركىپ جاتىر. تەك قانا سوڭدارىنان سوزىلعان شاڭ «ەندىگى كەزەك مەنىكى» دەگەندەي، توقىراعان ات لەگىنەن وتە بەرىپ ور ءۇستىن اق تۇتىنگە كومىپ جىبەردى. ەكى شال بولسا ەمىن- ەركىن ارعى بەتتە تارتىسىپ ءجۇر. وزگەلەر وسىناۋ قىزىققا الىستان كوز سالىپ، امالسىز تىپىرشيدى. قوس شاباندوز ەندى ءبىر- ءبىرىنىڭ نامىسىن قايراپ، ابدەن ۇشقىنداپ العان سياقتى. ەكەۋدەن- ەكەۋ تىرەسىپ، ابدەن سىلكىلەسىپ جان دارمەن جاعالاسقا ەنىپ كەتىپتى. اققۇل اتام كوكپاردى تاقىمىنا باسىپ جۇيتكي جونەلىپ ەدى. جانتورە ۇزاققا جىبەرمەي جەتىپ قالدى. سەركەگە قول سوزا بەرگەندە، اققۇل اتام لىپ ەتكىزىپ تاقىمىنا اۋىستىرا قويدى. جانتورە ەگەس جەتەگىنە ەرىپ سو بويدا اققۇل اتاممەن قاتارلاسا بەردى دە، كوكشولاقتىڭ جالىنان اسىپ بارىپ سەركەگە جارماستى. ارىپتەسىن ەكىنشى قاپتالدان كۇتكەن اققۇل اتام بۇلاي بولارىن سەزبەسە كەرەك، ەردەن اۋا جازداپ، سەركەنى بوساتىپ الدى. جانتورە سىتىلا بەرگەندە اتام قايتا جارماستى. ەكەۋى دە ات باسىن ەركىنە جىبەرىپ، تىك تارتىسقا كوشكەن ەكەن. ءارقايسىسى ەردەن اۋىپ، اتتىڭ ءوزىن تايانىش ەتىپ تارتىسقاندا، جۇيرىكتەر جانتايىپ كەتەدى. سەركەسكى جۇيرىكتىڭ ورتاسىنداعى كوپىر سياقتى كەرىلىپ قالعان. ءسال بوساسا، اتتار جامباستاپ قۇلايتىنداي. ايتقانداي- اق، كەنەت ەكى ات ەكى جاققا قاڭعالاقتاپ بارىپ، اياعىن ازەر تۇزەدى. ۇستەرىندەگى شاباندوزدار ۇزەڭگىگە ىلىنگەن دەنەلەرىن مەڭگەرىپ ەر ۇستىندە تىك تۇرىستى. ەكەۋىنىڭ قولىندا دا كوكپار، ەكەۋى دە سەركەلى. جۇرت اڭ- تاڭ. سويتسەك، ۇزاق سىلكىلەسۋگە شىداماي سەركە ەكى بولىنگەن ەكەن. نامىس كەرنەگەن قوس شالدى وسىلاي بىتىستىرگەندەي كورىندى ماعان. - نە دەگەن قايرات! - شال دەپ جۇرسەك، شاعىلماعان بولات ەكەن عوي، - دەسىپ جۇرت گۋلەسىپ كەتتى. سويتكەنشە بولعان جوق، ەكەۋى بىردەي ءبىز جاققا ات باسىن بۇردى. ەندى وردان قارعۋعا تالاسقان سىڭايى بار. جانتورە اققۇلدى قۋىپ جەتىپ، وردان قارعىپ كەتكەن. اققۇل اتامنىڭ دا اتى سەكىرە بەرگەنىن كورگەنبىز. كەنەت ات تا، شاباندوز دا كورىنبەي كەتتى. - وح، ءتاڭىرىم، جازىم بولماعاي، - دەپ شۋ ەتە قالدى جۇرت. ءبارىمىز ات قويىپ جەتىپ كەلسەك، الدىمىزدان جاڭا عانا قوپارىلىس بولعانداي ءبىر شىڭىراۋ شاڭىتىپ تۇر ەكەن. شىڭىراۋ تۇبىنەن اتتىڭ قىرقىراعان ءۇنى ەستىلەدى. اتام سۋ ۇڭگىپ كەتكەن اپانعا قۇلاعان ەكەن. - تەز- تەز شىلبىردىڭ ءبارىن شەشىڭدەر، - دەدى جانتورە جالما- جان وقىس داۋىستاپ. سول- اق ەكەن، جانتورەنىڭ الدىنا سۋسىعان قىل شىلبىرلار ءۇيىلىپ قالدى. جەزدەم ءدال ءبىر جىلاننىڭ ورداسىندا وتىرعانداي شىلبىردى جالعاستىرا باستادى. - بول- بول، تەزىرەك قيمىلدا. ىلمەك جاسا، - دەپ قاسىنداعى اسقاردى اسىقتىرادى. بۇل كەزدە اپان اۋزىنداعى شاڭ سەيىلىپ، ءتۇبى كورىنە باستاعان. كەنەت الدەكىمنىڭ داۋسى ۇرەيلى شىقتى. - ويباي- اۋ، كوكشولاق جاۋىرىنىمەن جاتىر عوي! ءتورت اياعى اسپانعا قارام تۇر. جانتورە جالما- جان اتتىڭ ءتورت اياعىنا دا تۇزاق سالىپ ۇلگەردى: - تارتىڭدار، تەك كوتەرىڭدەر! - دەپ داۋىستادى. قالىڭ توپ كوكشولاقتى قاڭباقشا كوتەرىپ شىققانداي بولدى. دەنەسىن شاڭ باسىپ، اۋزى كوبىكتەنىپ، تۇياعى دىرىلدەپ، باسىن كوتەرە الماي، بيشارا كوكشول اق تەڭكيىپ جاتتى. ۇلكەن بادىراق كوزى توڭكەرىلىپ، الدەكىمدى ىزدەگەندەي كورىندى.؛ - جارىقتىق، يەسىن ىزدەپ جاتىر! - دەدى بىرەۋى. - ەح- ەح- ەح- ەح! - دەپ ەڭىرەپ جىبەردى دەمباي. - اقىرىن، قاراقتارىم، ابايلاڭدار، التىندارىم، - دەپ جانتورەنىڭ داۋسى تومەننەن قالتىراپ شىقتى. قاراسام بەت- اۋزى قانعا بوككەن قىبىرسىز اققۇل اتامدى قۇشاقتاپ كوتەرىپ كەلەدى ەكەن. دەنەم تۇرشىگىپ كەتتى. الگىندە عانا ات ۇستىندە اتوي سالىپ جۇرگەن اتامدى ءدال وسىلاي قان جۋىپ، شاڭعا كومىلىپ جاتادى دەپ كىم ويلاعان؟ - ۇيمەلەمەي اۋلاق تۇرىڭدار. اۋا جۇتسىن، - دەپ اقىردى جانتورە. - وي، وي، اينالايىن، اكەتايىم، - دەپ جەكسەمباي زار ەڭىرەپ تۇر. - مىنا جەرگە جايعاستىرايىق. كوكشولاقتىڭ قاسىندا بولسىن، - دەدى جانتورە باياۋ ۇنمەن. سۋعا كەتكەن شاپقىنشى دا اۋىلدان ورالدى. جانتورە اتامنىڭ باسىن سۇيەپ بەتىنە سۋ بۇرىكتى. ۇلكەن ورامالىمەن قانىن ءسۇرتىپ، استى- ۇستىنە ءتۇسىپ وتىر.. .

 جاسىل شالعىن ۇستىندە قورقىراعان كوكشولاق پەن ونىڭ يەسى اققۇل ەكەۋى قىبىرسىز جاتىر. قالعان جۇرت جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تىلەۋ تىلەپ قالتىراپ تۇر. ىشتەي جىلاپ تۇنشىعادى. كولبەي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى اتامنىڭ دەنەسىنەن اققان قاندى كۇلگىندەندىرىپ جىبەرگەندەي، ءبىرتۇرلى ۇرەي تۋدىرادى. اققۇل ءالى قىبىرسىز. جانتورە باسىن سۇيەپ، كەۋدەسىنە قۇلاعىن توسا بەرەدى. بەتىنە سۋىق سۋ بۇركىپ وتىر. - اققۇل! اققۇل! - دەيدى قايتا- قايتا. - ەستيمىسىڭ مەنى؟ ! اققۇلدا ءۇن جوق. وسىلاي وتكەن ءۇمىتسىز كوپ ۋاقىتتىڭ ۇرەيىن قۋىپ الدەن سوڭ اتامنىڭ ەرنى قىبىرلادى. - اقكۇل! اققۇل! قالايسىڭ! -دەيدى جانتورە دامىلسىز داۋىستاپ. اققۇلدىڭ كىرپىگى قيمىلداپ، كوزىن ازەر اشتى. - سەنبىسىڭ، شىراعىم؟ قاسىمدامىسىڭ؟ - ءيا، اققۇل، ءبارىمىز دە قاسىڭدامىز. - ري- زا- مىن، - دەپ اققۇلدىڭ ءۇنى باسەڭدەي بەردى. - سۋ بەرشى! جانتورە اتامنىڭ ەرنىنە مۇزداي سۋىق باستاۋ سۋىن توستى. اتام ماندىتىپ جۇتا العان جوق. تەك كوز جاسىنداي مولدىرەگەن سۋ اتامنىڭ اپپاق ساقالىن ارالاپ، ومىراۋىنا توگىلە بەردى. اتامنىڭ باسى بىلق- سىلق ەتىپ، يكەمگە كەلەر ەمەس. كۇبىرلەپ الدەنەنى ايتقان بولىپ ەدى، تۇسىنە المادىق. جالعىز عانا جانتورە اڭعارعان ەكەن، تەز ءامىر بەردى. ءبىر جىگىت جۇگىرىپ كەلىپ كوكشولاقتىڭ ەرىن الدى دا، جانتورەنىڭ جانىنا قويدى. تەرلىگىن توسەپ، ەرىن جاستىق ەتىپ اتامدى سوندا جاتقىزدى. - ءوز- وزىنە كەلگەنشە ورنىنان قوزعامايىق. اۋىلعا جەتكىزە الماسپىز، - دەدى جانتورە باسەڭ ۇنمەن. بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيىپ، شاقپاق جونىنان اسىپ بارادى ەكەن. اينالا ورتتەي قىزارىپ، ءبىرتۇرلى ايبارلى الاۋ شاشىپ تۇر. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، اينالا كۇرەڭىتە باستاعان شاقتا ەس جيناعان اققۇلدى اۋىلعا جەتكىزبەك بوپ ءبارىمىز جابىرلاسىپ ەدىك. ەكى اتقا كەرىپ تارتقان كوكشولاقتىڭ تەرىسىنە اققۇل اتامدى جاتقىزىپ لەك- لەگىمىزبەن باياۋ عانا اۋىلعا بەتتەدىك. ەشكىم ءۇن قاتقان جوق، كوڭىلدى كۇلكى دە ەستىلمەيدى. تەك ات تۇياعىنىڭ تىسىرى عانا جۇرەك ءلۇپىلىن جيىلەتىپ ءبىر ءتۇرلى قوبالجىپ كەلەمىز. سول ءتۇنى اققۇل ءوز شاڭىراعىنا تۇنەپ شىقتى دا، تاڭعا جۋىق جارىق دۇنيەمەن قوشتاسىپ ەدى.

 * * *

 قولى بوس كەزدەرىندە اكەم ءوز بەتىنشە وقىتىپ، ماعان حات تانىتا باستادى. ارابشا ەركىن وقىپ، ورىسشا سوز باسىن قۇراي بىلەتىن بولدىم. الايدا بۇل ەكى ءتىلدىڭ دە مانىنە جەتە تۇسىنبەي، ماعىناسىنا جەتە ءمان بەرە بەرمەيتىنمىن. ايتەۋىر جەڭىل- جەڭىل ەسەپ شىعارۋعا قۇمار- اق ەدىم. بيىل گونچاروۆتار بىزبەن تاعى دا ورتاقتاستى. بۇل جايلى جىل ەدى. ەل امان- ەسەن، مالدار كۇيلى، ەگىن جايلى، جۇرت سىيلى ەدى. ءبىر كۇنى كۋزما شال كەلدى. اكەم ەكەۋى جەردى ارالاپ شىقتى. ەگىنجايعا كەلگەندە ات ۇستىندە تۇرىپ بىرنەشە ماساق جۇلىپ الدى دا، قۇس- قۇس الاقانىمەن ۋقالاپ ۋاتتى. سونان سوڭ ساپىرىلىستىرىپ قاۋىزىن ۇشىردى. الاقانىنداعى مونشاقتاي بادانا دانگە قاراپ تۇرىپ تاڭدانا باس شايقادى. - ياكشي، مومىش، ياكشي، - دەدى ول قازاقشا بىلەتىن جالعىز ءسوزىنىڭ ءوزىن جارىتىپ ايتا الماي. اكەم كۋزمانىڭ ەگىن ءپىسىپتى، بازار وتكەن سوڭ، بۇكىل ءۇي- ىشىمىزبەن كەلىپ، بيداي ورامىز دەگەنىن قيمىلىنان ءتۇسىندى. ۋادە بويىنشا بەرەتىن قويىڭدى سونان سوڭ الا كەتەمىز دەگەنىن دە اڭعارتىپتى. اكەم دە كۋزماعا جالعىز سوزبەن جاۋاپ بەردى. - حاراشا، كوزما، حاراشا! ايتقانداي- اق، اپتا وتكەن سوڭ، گونچاروۆتار اربا جەگىپ ەكى اتتىق لوبوگرەيكاسىن سۇيرەتىپ كەلىپ تە قالدى. قىستاۋدىڭ باسىنان قىرمان سايلاپ، ايەلدەر ءشوبىن شاپتى. سونان سوڭ سۋ قۇيىپ تاپتادى. ءبىز ۆاسيليي ەكەۋمىز ارامشوپتەردى اۋلاققا اپارىپ تاستاپ ءجۇرمىز. گونچاروۆتىڭ ەرەسەك ۇلدارى بۇل كەزدە بىرەۋى تىرمانى جوندەپ، ءبىرى تاستى قاشاپ، ەندى ءبىرى لوبوگرەيكانىڭ ءجۇزىن قايراپ جاتىر ەدى. شالدىڭ ءوزى كوكەم ەكەۋى قامىتتاردى تەكسەردى. اكەم قول تۇرمانى جوندەدى. وسىلايشا كەشكە قاراي بۇكىل ساۋىت- سايمانىمىزدى ازىرلەپ ۇلگەردىك. تيشكو مەن ۆاسيل قويلارىن الىپ كەتۋ ءۇشىن بىزبەن بىرگە اۋىلعا ەرىپ ءجۇردى. ءبىز كەلگەندە، ورىستەن مالدار دا قايتقان ەكەن. ءار ءۇي مالدارىن ءبولىپ الىپ، قورالارىنا قاماپ جاتىر. كوگەندەگى قوزى- لاق، ارقانداۋلى بۇزاۋلار ەنەلەرىنە ۇمتىلىپ، ازان- قازان كۇيگە ەنگەن شاقتا كەلىپپىز. مەن قوي ساۋعان ايەلدەرگە كومەكتەسىپ، قوزىنى الىستىم. ۆاسيل دە مەنىمەن بىرگە زىر جۇگىرىپ ءجۇر. ەنەلەرىنىڭ جەلىنىن قاقتاپ ەمگەن قوزى، لاق، بۇزاۋلار ازدان سوڭ ەمىن- ەركىن جايىلىپ بارا جاتتى. ىمىرت جابىلعاندا اكەم تيشكونى قوراعا ەرتىپ كەلىپ «تاڭداعان قويىندى ال» دەدى. ۆاسيل بىزبەن بىرگە قالماق ەدى، تيشكو كونبەدى. «قىرمان باسىنا بارىپ جاتامىز» دەپ بولمادى. الايدا اكەم سۇراعان سوڭ ءبىر تۇنگە قالدىرىپ كەتتى. -ال، ءۆاسىل، بۇگىن سەنەن ۇلكەن قوناعىمىز جوق. تورگە شىق، - دەپ اكەم ۇيگە الىپ كىردى. ءتورت كوزىمىز تۇگەل وتىرىپ الدىمەن باۋىرساقپەن قىمىز ىشتىك، سونان سوڭ ەت جەدىك.. . كورشى ءۇيدىڭ بالاسى ەسىكتەن باس سۇعىپ مەنى شاقىردى. سويتسەم «اقسۇيەك» ويناماق ەكەن. اكەم ء«ۆاسيلييدى دە اپارىڭدار» دەگەن سوڭ، بىرگە شىقتىق. تىپ- تىنىق قاراڭعى ءتۇن ەكەن. اۋىلدىڭ بالالارى تۇگەل جينالىپتى. ءبىز كەلگەن سوڭ، ويىن دا باستالدى. اۋىلدىڭ ەرەسەك كىسىسى «اقسۇيەكتى» لاقتىرىپ جىبەرگەندە، ءبارىمىز قاراڭعى تۇنگە سۇڭگىپ كەتتىك. جەر باۋىرلاپ سۇيەكتى ءتىنتىپ ءجۇرمىز. كەنەت ءبىر بالا جۇگىرە جونەلدى. «اقسۇيەك» سوندا ەكەنىن ءبارىمىز دە ءبىلىپ قۋا جونەلدىك. جەتىپ الىپ ۇيمە- جۇيمە بوپ تالاسىپ جاتىرمىز. اقىرى ءبىر جۇيرىگىمىز مارەگە جەتتىك- اۋ. بۇل ويىن كەيىن بايقاسام، بالالاردىڭ قاراڭعى تۇندەگى كوكپارى سياقتى ەكەن عوي. ۆاسيلييگە بۇل ويىن وتە ۇنادى. تىپتەن كەزەكتى ءبىر «اقسۇيەكتى» ىزدەۋ كەزىندە ول اۋىل بالالارىن الداپ تا ۇلگەردى. اقسۇيەكتى تاپقان بولىپ ۆاسيليي زىتا جونەلىپتى. وزگەلەرىمىز سوڭىنا تۇستىك. ءبىرىنشى بولىپ قۋىپ جەتكەن بالا، ءبىز بارعانشا، ۆاسيلييمەن جاعالاسىپ جاتىر ەكەن. قانشا ايتقانمەن قۇرمەتتى قوناعىمىز عوي. مەن اراشا ءتۇسىپ اجىراتىپ الدىم. سويتسەم، ۆاسيليي الگى قۋىپ جەتكەن بالانىڭ قولىنا «اقسۇيەكتىڭ» ورنىنا اق تاس ۇستاتا سالىپتى. سوعان ىزا بولىپ توبەلەس شىعارعان ەكەن. ءبارىمىز تاتۋلاسىپ، ابدەن شارشاپ ۇيگە قايتتىق. ۆاسيليي ۇيدە قوناق بولعانىن، ونى جاقسىلاپ كۇتكەنىمىزدى، «اقسۇيەك» ويناعانىن، توبەلەستە مەنىڭ اراشا ءتۇسىپ بولىسقانىمدى ءۇي- ىشىنە ايتسا كەرەك، سول كۇننەن باستاپ گونچاروۆتار مەنى ءىشى تارتىپ ەركەلەتە سويلەيتىن بولدى. ءبىراق ءارقايسىسى ءارتۇرلى اتاپ، اتىمدى ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. ءبىرى - باجان، ءبىرى - باردان، ءبىرى - بۋرجان نەمەسە بارجان دەپ تۇرعانى. ال اقكوڭىل كەمپىر مەنى تىپتەن بالاسىنداي باۋىر تارتىپ، بۋروۋرجان دەيتىن.

 ەگىن وراعى دا باستالدى. ءبىر شەتىنەن ماشينامەن، ەكىنشى جاعىنان بەل وراقپەن ورىپ جاتىرمىز. ويتكەنى بۇرىن قول وراقپەن وراتىنبىز. ءبىز ۆاسيليي ەكەۋمىز ايەلدەرگە قوسىلىپ قىرماندى ازىرلەدىك. الدىمەن سۋ سەۋىپ، سابان توسەدىك. سونان سوڭ ات جەگىپ، تاسپەن باستىردىق. ايەلدەر سوڭىنان ساباننىڭ قالدىعىن سىپىرىپ تاستادى دا، تاعى دا سۋ سەپتى. قايتادان سابان توسەپ، تاسپەن جۇرگىزدىك. ءتۇس كەزىندە وراقشىلار كەلىپ كورگەندە، شىنىمەن- اق ماقتادى. ەكى كۇن قاتارىنان استىقتى ورىپ، ءۇشىنشى كۇنى قىرمانعا تاسىدىق. ءۇش ۇيمە استىق جينالىپتى. بەسىنشى كۇنى قىرمان باستىرۋعا كىرىستىك. ۆاسيليي ەكەۋمىز ات ايداپ، تاس باستىردىق. ۇلكەندەر سابانىن قاعىپ، شەتكە ىسىرىپ ءجۇر. وسىلايشا جۇمىلا ەڭبەكتەنىپ، ءۇش كۇندە قىزىل كوتەرۋگە دايار تۇردىق. قىرماندا تاۋ بوپ ۇيىلگەن التىن دانگە ءبارىمىز دە قىزىعا قارايمىز. - جيىن- تەرىندى كوڭىلدى اياقتاپ، ىرىسقا كەنەلگەنىمىزگە مال سويىپ، ەلگە تاراتتىق. كەشكە گونچاروۆتار مەن ءبىزدىڭ ءۇي اسىقپاي- ساسپاي، باجىلداسپاي- داۋلاسپاي ەمىن- ەركىن وتىرىپ، تيەسىلى استىقتارىن ءبولىسىپ الدى. گونچاروۆتار ءبىزدى جەكسەنبىگە قوناققا شاقىرىپ كەتتى. جەكسەنبى كۇنى ەرتەمەن ەۆگەنيەۆكا جاقتان ورىس شىركەۋىنىڭ قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلدى. ەل بازارعا جينالىپ جاتىر. اكەم مەن كوكەم بازارعا مەنى دە ىلەستىرە كەتەتىن بولدى. ءبىزدىڭ قىستاۋدىڭ جانىنان وتەتىن قارا جولمەن مال ايداعان بازارشىلار شۇباپ بارادى. بىرەۋلەر ات جەتەكتەپ، بىرەۋلەر قارا مال قوسارلاپ، ەندى ءبىرى الدارىنا اشا تۇياق ۋاق مال سالىپ كوڭىلدى كەتىپ بارادى. كوكەم سونداي ءبىر توپقا ءتورت قوي قوستى. ءبىز ساتپاقپىز. بازارشىلار جارقىن امانداسىپ، جاقسى تىلەك ايتىسادى. - اسسالاۋماعالەيكۇم، مال بازارلى بولسىن. - الەيكۇم سالام، ايتقانىڭ كەلسىن. - ساۋدانىڭ ءساتىن بەرسىن. - وزىڭە دە سونى تىلەيمىن. - مال پۇلى بۇيىرسىن! - پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن. وسىلايشا ءبىر- بىرىنە يگى تىلەك ارناسىپ، دابىرلاسىپ بارا جاتادى. ول كەزدە قازاق ءۇشىن بازار دەگەن مال الىپ، مال ساتاتىن ورىن عانا ەمەس، جۇزدەسىپ كورىسەتىن، قول الىسىپ، قوشەمەتكە بولەنەتىن، تىپتەن ساعىنىسىپ تابىساتىن سالتانات مەكەنى سياقتى ەدى. تىپتەن ازىن- اۋلاق داۋ- داماي، اۋىل اراسىنىڭ بىتىسپەي جۇرگەن كىربەڭى، كەلەلى ماسەلەلەر دە وسىنداي باس قوسۋدا شەشىلەتىن. جەكسەنبى بازارى بۋرنوە ستانتسياسىنىڭ ورتالىعىندا بولاتىن. اينالاسى ات شاپتىرىم ۇلكەن الاڭدا ادام دەگەن قۇج- قۇج قاينايدى. الىستان كوز سالساڭ، الا- قۇلا سانسىز دوپ دوڭبەكشىپ جاتقانداي سەزىلەدى. كەيدە باياۋ تولقىن سياقتى دامىلسىز جىلجىپ بارا جاتادى. قۇلاعىڭدا ەشكىم ۇعىپ بولمايتىن ءبىرتۇرلى گۇجىلدەگەن ءۇن تۇرىپ الادى. وسىناۋ سەڭ ىشىنە ءبىر شەتتەن كەلىپ ءبىز دە ارالاستىق. بازار شەتى دە قىزىق. ءار جەردە شوعىر- شوعىر بولىپ تىزگىن تۇيىستىرگەن اتتار ۇيمەلەيدى. كەي تۇستا اربالار قاپتاپ تۇر. ءبىر شەتتە ەسەكتەر ازىنايدى. ەكىنشىسى بولەك اۋىلداي بولشەك- بولشەك تىرلىك، ايتەۋىر. بايقاسام، بازارعا كەلمەيتىن جان جوق ەكەن. الىس بولىستىڭ قازاقتارى، الا شاپان وزبەكتەر، تاقيالى تاتارلار، كۇنقاعارىن باسىنا كيگەن قابا ساقال ورىستار، ءار ءتۇستى ايەلدەر قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىنايدى. وسى الاساپىران، الاباجاق، استان- كەستەن تىرلىكتىڭ ىشىنە سۇڭگىدىك تە كەتتىك. توپ ىشىنە كىرگەن سوڭ، باعىت ىزدەپ، باسار جەردى باعدارلايمىن دەۋ بوس اۋرەشىلىك ەكەن. سەڭ قالاي قوزعالسا، سەن دە سولاي جۇرە بەرەدى ەكەنسىڭ. ايتەۋىر بەت الدىڭنان ءبىر بۇيىمنىڭ كەزدەسۋى انىق. بايقاسام، بازار اۋماعىنىڭ ءوزى ويدىم- ويدىم بولىپ بۇيىمىنا قاراي، ساتار مالىنا قاراي جىك تاۋىپ بولىنەدى ەكەن. ءبىر جەردە قاز ءتىزىلىپ، الدىنا بار دۇنيە- مۇلكىن ءۇيىپ قويىپ وزبەكتەر وتىر. بەتىنە قاراعاننىڭ بەلىن باسىپ كورىپ، ساۋداعا شاقىرادى. الەمىش بۇيىمدارىن بۇلعاقتاتىپ، كوزىڭدى قىزىقتىرادى. ونان ارىرەكتە ورىك- مەيىز، جاڭعاق- جارمالارىن ساپىرىستىرعان وزبەكتەر جالاڭدايدى. ءبىر بۇيىردە پياز- شوپتەرىن بۋمالاپ ورىستار وتىر. تاعى ءبىر جەردە مەستى بۇلك- بۇلك قوزعاپ قويىپ، قويۋ قىمىزىن كەسەگە لىقىتىپ قياق مۇرت قازاقتار وتىر. سەڭمەن بىرگە قوزعالىپ جۇرە بەرسەڭ، الدىڭنان اڭگەلەگىن اسپانعا لاقتىرعان قاۋىنشىلار شىعادى. استىق ساتقان ادامدار قابىنىڭ اۋزىن قايىرىپ قويىپ، تارازى موينىن تارتقىلايدى.

 مال بازارى بۇيىرلەۋ تۇستا ەكەن. تۇلىكتىڭ تۇرىنە وراي مۇندا دا قوساق- قوساق قوي، قاتارلاسقان جىلقى، قايقى ءمۇيىز سيىرلار بولەك- بولەك. ساتۋشى مەن الۋشى الاقاندارىن سارت- سۇرت سوعىپ، باستارىن دامىلسىز شۇلعىسادى. ارالارىندا دانەكەر بوپ ءدام تاتىپ جۇرگەن دەلدالدار قانشاما! اكەم العاشىندا مەنى اداسىپ كەتپەسىن دەپ جەتەلەپ ءجۇردى. ازدان سوڭ بويىم ۇيرەنگەنىن كورىپ، ەركىمە جىبەردى. قولىما ەكى- ءۇش كۇمىس تەڭگە دە ۇستاتتى. توقايلاسار جەرىمىزدى بەلگىلەپ، پىسىقتاپ قويادى. مەن ءوز بيلىگىم وزىمە تيگەن سوڭ، ءار قاتارعا ءتۇسىپ الىپ، بازاردىڭ بۇرىش- بۇرىشىنا دەيىن قويماي ارالادىم. وسىلايشا ورىستار وتىرعان قاتاردى ارالاپ تاڭىرقاپ كەلە جاتقانىمدا، بىرەۋ كوزىمدى باسا قويدى. مەن بۇلقىنىپ بوسانباق ەم، وعان بولمادى. سويتسەم، ءوزىمنىڭ ۆاسيليي دوسىم ەكەن. - - ءجۇر، - دەيدى ول قولىمنان تارتىپ، - اناۋ جەردە اكەم مەن شەشەم وتىر. سوعان بارايىق. سويتسەم، ءبىر شەتتە ارباسىن قاربىزعا تولتىرىپ، بىلەك سىبانعان گونچاروۆتار تۇر ەكەن. ساۋدانىڭ قىزعانى سونشا - ءۆاسيلييدىڭ شەشەسى ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى اڭعارعان دا جوق. ءبىز دوسىمىز ەكەۋمىز اربانىڭ كولەڭكەسىنە وتىرىپ ءبىر قاربىزدى جارىپ جەدىك. ءبىزدىڭ قارسىمىزدا ءبىر توپ ورىس جىگىتتەرى تىزەرلەپ وتىرىپ الىپ، اراق ىشۋگە كىرىسىپتى. ودان شەتكەرىرەكتە ورامالدارىن شارت تۇيىنگەن كۇلىم كوز ورىس قىزدارى سىبىرلاسىپ كۇلەدى. الدارىندا بۇيرا شاش، كەستەلى كويلەگىنىڭ قيسىق جاعاسى جايلاۋعا كەتىپ ءماز بولعان ورىس جىگىتى قوبىزىن سوزىپ، ءان ايتادى. قىزدار قىلىمسىپ، تىلسىم كۇلكىلەرىمەن ارباپ العانداي، الگى جىگىت اينالسوقتاپ سول جەردەن شىعار ەمەس. اقىرى قىزداردى بيگە تارتىپ تىندى- اۋ. الگى توپ قىز مىڭ قۇبىلىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەر تەپكىلەپ اندەتىپ بيلەي جونەلگەندە ءدۇيىم جۇرت كوپكە دەيىن قىزىقتاپ تۇردى. ءبىز وسىناۋ توپتىڭ اراسىنان ارەڭ سىتىلىپ شىعا بەرگەنىمىزدە، الدىمىزدان ۇزىندىعى ءبىر قارىس ءتاتتى ۇستاعان وزبەك شىعا كەلدى. الگىندە اكەم بەرگەن تيىندار سول وزبەككە بۇيىردى.. . وسىلاي ءتاتتى سورىپ، تاماشا كورىپ كەلە جاتقانىمىزدا الدىمىزدان ايۋباي جەزدەم شىقتى. اۋىلدىڭ اماندىعىن سۇراپ، اكەمنىڭ قاي تۇستا جۇرگەنىن انىقتادى. مەنى اۋىلىنا الىپ كەتپەك ەدى، ۆاسيليي قوناققا شاقىرىپ قويعانىن ايتتى. سونان سوڭ ول ەكەۋمىزدى ەرتىپ اپارىپ ورىك اپەردى. اۋىلعا سالەم ايتتى دا، توپ ىشىنە كىرىپ ءسىڭىپ كەتتى. ءتۇس قايتا بازار تارقاي باستايدى ەكەن. جۇرت سيرەپتى. مەن ۆاسيلييمەن قوشتاسىپ، اكەمدەر جاققا بارا جاتىر ەدىم، تانىس داۋىس ەلەڭ ەتكىزدى. قاراسام، سوناۋ جىلدارى ءۇبياننىڭ بەتىن اشقان وتەپ اقىن ەكەن. قاسىندا ەرگەن ەكى جىگىتى بار. وتەپ ات ۇستىندە، تىك تۇرىپ جار سالىپ كەلەدى. ۋا، جاراڭدار، جاراڭدار. قۇلاق ساپ ماعان قاراڭدار. قاراگەر اتتى جوعالتتىق، كىم كوردى، قانداي ادام بار! يەسى مىنا ەر جىگىت، جينايتىن ءدايىم ادال مال. كۇمىس جال، كۇرجىك جەلكەلى، قۇيرىعى ونىڭ كەلتە ەدى. ق ۇلىننان قولدا وسىرگەن قيقۋ كورسە كوسىلگەن، جۇيرىككە قوشقار اتايمىز - تابىلسا، ساقتاپ كەسىردەن، - دەپ تاقپاقتاپ، تاپتىشتەن ءوتىپ بارادى. الگى اتىن جوعالتقان كىسى ء«بارى دۇرىس» دەگەندەي باس شۇلعي بەرەدى. بەرى قايتقاندا وتەپ ەندى سول جاعىنداعى جىگىتتىڭ ءوتىنىشىن ايتىپ جار سالدى. ول جىگىت اكەسىنىڭ جەتىسىن بەرمەك ەكەن، سوعان ەلدى شاقىرىپتى. اكەسى جاقسى كىسى ەدى، جەتپىستەن اسقان مۇشەلى. يماندى بولسىن جارىقتىڭ، نۇر جۇماق بولعاي تۇسەرى. كىسى ەكەن جۇرەر كوپتى ىزدەپ، تىرلىكتە قالعان تەكتى ءىز كوپ. كەلىڭدەر، قىرقىن وتكىزبەك، - ءوتىندى ۇلى جەتكىز - دەپ. وسىنى ايتىپ قان بازاردى قاق جارىپ ءوتىپ بارادى.

 مەن «بازار دەگەن حابار- وشاردىڭ، جارلىق پەن جالپى جاڭالىقتىڭ دا ورنى ەكەن- اۋ» دەپ ويلاپ ەم.. . بىزدەر بازاردان ول- پۇل قارىشتاپ، ەۆگەنيەۆكاداعى گونچاروۆتاردىڭ ۇيىنە كەلدىك. بۇعان دەيىن ورىس قىستاقتارىندا بولعان ەمەس ەم. ايتەۋىر جىبىرلاعان ۇيلەرگە سىرتىنان قاراپ وتە بەرەتىنبىز. ەندى كوشەلەرىن ارالاپ، ۇيىنە دە كىرمەكپىن. جول بويى ءبىز بازاردان قايتقان يەۆگەنيەۆكالىق تۇرعىنداردىڭ ءبىرازىن باسىپ وزدىق. جولدىڭ ءبارى بارىنشا ءساندى كيىنگەن ادامدارعا تولىپ كەتىپتى ەكى ەركەك كەۋدەسى القام- سالقام، شاشى ابدەن ۇيپالانعان ءبىر ماس جىگىتتى تەڭسەلتىپ سۇيرەپ بارادى. اناۋ بولسا تارتىنشاقتاپ جۇرمەي، بار داۋسىمەن بارقىراپ ايقايلايدى. تىپتەن بالاعات ءسوز ايتاتىن بولۋى كەرەك، قىز- كەلىنشەكتەر قۇلاعىن باسىپ زىتىپ بارادى. كوكەم الگى ماستى تانىدى - «مىناۋ بۇزىق يۆان عوي!» - دەدى قاسىنان وتە بەرىپ. يۆان دا تانىپ ۇلگەرگەن ەكەن، جەتەلەپ كەلە جاتقان ەكەۋدىڭ قولىنان سىتىلىپ شىقتى دا، جەردەن تاس الىپ بىزگە قاراي لاقتىردى. بۇل تاس كوكەمنىڭ اتىنىڭ جامباسىنا ءتيدى. سول- اق ەكەن كوكەم ات باسىن بۇرىپ ۇمتىلا بەردى. ءبىراق اكەم قاتتى زەكىرىپ تىيىپ تاستادى. - ماسپەن ەگەسىپ ماس بولاسىڭ با؟ - دەپ ۇرىستى. «بۇزىق يۆان» تاعى ءبىر كەسەكتى اتىپ جىبەرىپ، ءبىز جاققا جۇدىرىعىن ءتۇيدى. سويتسەم، ول كوكەم ەكەۋى ەرتەدەن بەرى ەگەسىپ جۇرەدى ەكەن. - بۇل يت اتقا ءمىنىپ قورىقشى بوپ جۇرگەن كەزىندە تالاي تيىسكەن. سوندا- اق قامشىمەن ساباپ ەم. ەندى قۇدايعا شۇكىر، ءبارىمىز تەڭبىز عوي.. . - وتتاما! - دەدى اكەم الگى ءسوزدى ءبولىپ، - تەڭدىك سەن سياقتى تەنتەكتەردىڭ توبەلەسى ءۇشىن بەرىلگەن جوق شىعار.. - ءوزى تيىسە بەرسە، جۇدىرىعىنا جون توسىپ تۇرا بەرمەكپىن بە؟ - دەپ قىزىنا سويلەدى كوكەم. - سالەم، مومىش! - دەدى وسى كەزدە اربادا وتىرعان شي قالپاقتى كارى ورىس. - ا، تيموشكا، امان- امان! - دەدى اكەم دە جىميىپ. - نەگە قارايلاپ تۇرسىڭ؟ - ەي- ەي، مىنا اقىماقتى اپارىپ سالماسام بولماس، - دەدى شال ماستىڭ قىلىعىنا ۇيالعانداي قىزاراقتاي سويلەپ. - ءبىر وڭباعان بولدى عوي. بازار سايىن ءىشىپ الىپ قۇتىرىنادى دا جۇرەدى الباستى. - تيموفەي اعا، - دەپ ايقايلاپ كەلە جاتىر ەكەن الگى ماس. - مومىنقۇلدى ۇستاڭىز. مەن ونىڭ موينىن بۇراپ الايىن. - ال جۇرە بەرىڭدەر. مۇنىمەن بايلانىسىپ ابىروي تاپپاسسىڭدار، - دەدى تيموفەي بىزگە ماستى نۇسقاپ. ءبىز ىلگەرى وزىپ كەتتىك. ءتۇپ- ءتۇزۋ كوشەسىنىڭ قوس جيەگىن كوك تەرەك كومكەرگەن ەۆگەنيەۆكا الاتاۋدىڭ الاقانىندا جاتقانداي كورىنەدى ەكەن. اپپاق ادەمى ۇيلەرىنىڭ توبەسى وركەشتەنىپ اسپانعا ورلەپ تۇر. سابانمەن جابادى ەكەن. ءار ءۇيدىڭ اۋماعى دا، اۋلاسى دا ۇلكەن. تورتەمىرمەن قورشاپ قويىپتى. تەك قاقپاعا كىرە بەرىستەن كوپىر جاسالعان. شىنى تەرەزەلەر كۇنگە شاعىلىسىپ، الەمنىڭ ساۋلەسىن مولايتىپ جىبەرگەندەي سەزىلەدى. ءار جىلعانى، باستاۋ باسىن قۋالاپ ۇركە قونعان ءبىزدىڭ اۋىل ەۆگەنيەۆكانىڭ جانىندا ويىنشىقتاي كورىنەدى. قاتار تۇزەگەن ەڭسەلى ۇيلەردىڭ مىسى باسىپ ءبىرتۇرلى بوپ كەلەم. ۇلكەن قالالار دا وسى سياقتى شىعار، بالكىم. ءبىز ءۇشىنشى كوشەنى كەسىپ وتە بەرگەنىمىزدە، ءبىر ءۇيدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا تۇرعان تيشكونى كوردىك. شاماسى، بىزگە قارايلاعان بولۋى كەرەك. تاني سالىپ قول بۇلعاپ قارسى ءجۇردى. وسىلايشا گونچاروۆتاردىڭ اۋلاسىنا دا كىردىم. بالشىقتان سوعىلعان كەڭ اۋلا تاپ- تازا ەكەن. قاق ورتادا تىرنا مويىن قۇدىق تۇر. گونچاروۆتىڭ بالالارى ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى جايعاستىرىپ جاتىر. ال كەمپىرى مەن شالى ۇيگە باستاپ كىردى. اپپاق ەتىپ اكتەگەن ۇلكەن بولمەدە اعاش كەرەۋەت تۇر. ءۇستىن قولدان توقىعان بۇركەنشەكپەن جاۋىپتى. ءبىر بۇرىشتا ۇلكەن ورىس پەشى. بيىك ساندىق، ستول، ەكى ۇزىن وتىرعىش، ءۇش- ءتورت پاكەنە ورىندىقتان باسقا جيھازى جوق، جەر ەدەن ءۇي ەكەن. پەش قابىرعاسىندا ىشەكشە سوزىلىپ، ۇزىننان- ۇزاق كەنەپ ورامال ءىلۋلى تۇر. ىشكە كىرگەندە بۇرىشتا قايتاعان يكوندارعا بىردەن نازارىم اۋدى. كوزىمدى الماي قاراپپىن دا قالىپپىن. سۋرەتتىڭ جيەك تەمىرلەرى جالت- جۇلت ەتەدى. مۇندا قابا ساقال اتا قۋداي بەينەلەنىپتى. ونىڭ وڭ جاعىندا ءسابي كوتەرگەن انا قۇداي. سول جاعىندا ايسا پايعامبار. بارىنەن تومەنىرەكتە باسى سالبىراپ، قولى قاداعا كەرىلگەن بىرەۋدىڭ سۋرەتى. جان تۇرشىگەر ازاپقا ءتۇسىپ تۇرعانى جۇزىنەن اڭعارىلادى. ءدال سونىڭ تۇبىنەن بالاۋىز شام جاعىپ قويىپتى. كومەسكى جارىق وسىناۋ كۇڭگىرت بۇرىشقا ەمىس- ەمىس ساۋلە شاشادى. ءار سۋرەتتىڭ جيەگىن دالا گۇلىمەن كومكەرىپتى.. .

 مەنىڭ شەكتەن تىس تاڭىرقاپ وتىرعانىمدى سەزگەن اكەم، ەگجەيلەپ تۇسىندىرە باستادى. - مۇنىڭ ءبارى ورىس قۇدايلارىنىڭ بەينەسى، - دەدى اكەم سۋرەتتەردى نۇسقاپ. - وسى سۋرەتتەرگە ءبارى تابىنادى. اناۋ اقساقالدى شالى - اتا قۇداي، مىنا سۇلۋ ايەل - ايسا پايعامباردىڭ شەشەسى، قولىنداعى كوتەرگەنى پايعامباردىڭ ءسابي كەزى. ال مىنا سول پايعامباردىڭ ەسەيگەن شاعى. تومەندەگىسى ايسانى دىنسىزدەردىڭ ازاپتاعانى عوي.. . اكەم ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، ءسوزىن جالعادى. - ارينە، ورىستار جاڭساق ءدىننىڭ جولىندا ءجۇر. ايتپەسە وزدەرى سالعان سۋرەتكە وزدەرى تابىنار ما ەدى. ادامدى قۇداي جاراتتى، قۇدايدى ادام جاراتقان ەمەس، - دەپ ءبىتىردى. اكەم مەن كۋزما شال شارۋا جايىن اڭگىمەلەپ وتىرعاندا دا، مەن يكونداردان كوز المادىم. بۇل كەزدە داستارقان دا جايىلىپ ەدى. ستول شەتىندە ىسقىرىنىپ ءبۇيىرلى ساماۋىر تۇر. كەمپىر سۇلگىمەن شىنى- اياقتاردى سۇرتە باستادى. ەكى كەلىنى مانكا مەن سانكا، پىشاق، شانىشقى اكەلىپ، نان كەسىپ جاتىر. پىسكەن كارتوپ، قارا ورىك قوسقان سوزبا قويىلدى، ەڭ سوڭىندا بۋى بۇرقىراپ شوگەن قازان كەلدى. گونچاروۆتار قۇدايلارىنىڭ قاسىنا بارىپ شوقىندى دا، اسقا كەلدى. كەمپىرى شاي قۇيدى. شال اكەمدى دامگە شاقىرىپ يشارات ءبىلدىردى. تيشكو بۇل ءسوزدى اۋدارىپ بەردى. - اكەم مىنا داستارقاننىڭ ۇستىندە شوشقا اتاۋلىنىڭ ءيسى ارالاسقان تاعام جوق دەيدى. مىنە نان، مىناۋ شەكەر، مىناۋ كارتوپ، جەمىس - بارىمىزگە ورتاق. قازانداعى - قۇستىڭ ەتى. سوندىقتان مومىش تارتىنباي، جيىركەنبەي، سەسكەنبەي، ءوز ۇيىندەي وتىرىپ تاماقتانسىن، - دەپ وتىر. تيشكونىڭ ءتىلماشتىعىنان كەيىن شەشەسى كۇلىپ جىبەردى. - مىنالارىڭ نە دەپ جاتىر، تيشكو؟ - دەپ سۇرادى اكەم الگى كۇلكىدەن قىسىلىپ. - بۇلار مومىنقۇل داستارقانعا كۇدىكپەن قاراپ وتىر، - دەپ كۇلىپ جاتىر، - دەدى تيشكو بىزگە قاراپ كۇلىپ قويىپ. - ال ءدام الىڭىزدار. داستارقان باسىندا ءبارى دە كوڭىلدى وتىردى. مەنى ۆاسيليي دالاعا ىمداپ شاقىرىپ ءجۇر. اكەمنەن رۇقسات الىپ، سىرتقا شىقتىم. - ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىزدى كورسەتسەم، جالىقپايسىڭ با؟ - دەپ سۇرادى ۆاسيليي بوساعادان اتتاي بەرىپ- اق. الدىمەن قۇدىق باسىنا كەلدىك. ول قۇدىقتىڭ قاقپاسىن اشتى. تومەن ءۇڭىلىپ قاراپ جاتىرمىن. قۇدىقتىڭ قابىرعاسى تاسپەن ورىلگەن ەكەن. تۇبىندە كوزدەي تۇنىق سۋ بەتى كورىنەدى. ۆاسيليي تىرنا مويىن يىنمەن قالايشا سۋ تارتىلاتىنىن كورسەتتى. سۋى ءارى ءمولدىر، ءارى مۇزداي ەكەن. سونان سوڭ ول مەنى اتقوراعا، ونان سوڭ قامباعا، سودان كەيىن باۋ- باقشاعا ەرتىپ اپاردى. ەكەۋمىز ءبارىن اسىقپاي ارالاپ شىقتىق. مەن بۇلاردىڭ بار شارۋاسى تىندىرىمدى، تاپ- تۇيناقتاي، وتە جيناقى ەكەنىنە قىزىقتىم. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تىرلىگى مۇنىڭ قاسىندا رەتسىز دۇنيەدەي كورىندى. مەن ەندى شىركەۋلەرىڭدى كورسەتشى دەپ ەدىم، ۆاسيليي باسىن سيپاپ تۇرىپ قالدى. سونان سوڭ از ويلانىپ: - جارايدى، تاعى ءبىر كەلگەنىندە كورسەتەرمىن. بۇگىن بولمايدى، - دەدى.

* * *

 كۇز جاڭبىرلى بولدى دا، سۋىق ەرتە ءتۇستى. اينالا كوكتايعاق بوپ، كوڭىلسىز ساتتەر كوبەيگەن سياقتى. جازدا شاڭ، كۇزدە قاقاعان قارا سۋىق، قىستا الاي- تۇلەي بوران اكەلەتىن قۇبىلانىڭ جەلى كۇشىنە قايتا ەنىپ تۇر. وسىنداي كۇندەردىڭ ءبىر كەشىندە اكەم مەنىمەن كادىمگىدەي اقىلداستى. وقۋ جايلى ءسوز قوزعاپ وتىر. - سەنى ورىس وقۋىنا بەرسەم عوي، ءومىردى جەتىگىرەك بىلەر ەدىڭ. ورىس وقۋى تۇرمىسقا دا، تۇراققا دا، ىلىمگە دە، بىلىمگە دە جاقىن سياقتى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن اكەم. - ءبىزدىڭ مولدالار قۇراننىڭ ەكى- ءۇش سۇرەسىن جاتتاۋمەن تىنادى ەمەس پە. ال ورىسشا وقىساڭ، جازا دا بىلەسىڭ، باسقا تىلدە كىتاپ وقيسىڭ، ورىسشاعا جەتىك بولاسىڭ. قاتارىڭنان كەم ەتپەيتىن دە وسى ورىس ءتىلى سياقتى عوي. كوكەم اكەمە قارسى داۋ ايتىپ، كۇدىگىن ءبىلدىرىپ جاتىر. - مومىش جالعىز ۇلىن ورىسقا بەرىپ، مۇسىلماندىقتان كەتكەلى ءجۇر مە دەپ كۇلمەي مە ەلىڭىز. سول جاعىن ويلاساڭىزشى، - دەدى. - جۇرت سوزىنە ەرىپ قايتەمىز، - دەدى اكەم ىنىسىنە. - ولاي دەسەڭ، پايعامباردىڭ دا ارعى تەكتەرى ءدىنسىز بولعان عوي. ال، ءبىزدىڭ باۋىرجان، قۇدايعا شۇكىر، مۇسىلمانشا كوزى اشىق ەمەس پە. ورىسشا وقىدىم دەپ دىننەن بەزە قويماس. قازىرگى زامان اعىمى دا وسى وقۋدى قالايتىن سياقتى. اناۋ سادىقتى كورمەيمىسىڭ. ەلدىڭ سۇيىكتىسى بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ ورىسپەن دە ءتىل تابادى، ءىستىڭ ورايىن بىلەدى. تۇنىمەن اعايىندى ەكەۋى وسىلاي ايتىسىپ وتىرىپ، اقىرى ورتاق مامىلەگە كەلگەن سياقتى. مەنى ورىس مەكتەبىنە بەرۋگە كەلىستى. ەرتەڭىنە كوكەم ەۆگەنيەۆكاعا بارىپ قايتتى. كەشكى اس ۇستىندە ول مەنىڭ گونچاروۆتاردىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ وقيتىنىمدى ايتتى. ول ءۇشىن مۇعالىمگە ءبىر پۇت ۇن، ءبىر پۇت جارما، ءبىر پۇت بۇرشاق بەرمەك بولىپ كەلىستى. ال وقۋ قۇرالدارى قاعاز، قالام ءۇشىن ءبىر قوي سۇراپتى. گونچاروۆتار مەنىڭ جۇرگەنىم ءۇشىن پاتەراقى الۋدان باس تارتتى. «ايتەۋىر باۋىرجاننىڭ وزىنە جەتەتىن ەت جەتكىزىپ بەرسەڭدەر بولعانى» دەپتى. كوكەم قوي اپارىپ بەرەتىن بولىپتى. تاڭەرتەڭمەن كوكەم ەكەۋمىز جولعا شىقتىق. كورپە- جاستىق، ازداعان ازىق- تۇلىك الىپ كەلەمىز. جولدا اۋىلدىڭ ءبىر كىسىسى جولىعىپ قالىپ، ءجون سۇرادى. ءبىز ءمان- جايدى ءتۇسىندىرىپ ەدىك، ول تۋلاپ شىعا كەلدى. - اپىراۋ، بۇل نە بوپ بارادى؟ دەمەك، شوقىندىرعالى اپارا جاتىر ەكەنسىڭ عوي. اي- اي، ماسقارا- اي، مومىش سياقتى سىيلى اقساقالدار ءوزىنىڭ جالعىز ۇلىن ورىسشا وقىتسا، وزگەمىزگە نە جوق. ولە كەتسەك، قۇران ورنىنا شوقىندى ءسوزىن ايتقىزباق پا ەكەن؟ - دەپ سوڭىمىزدان ايقايلادى. - جوق، باۋىرجان، الگىنىڭ ءسوزى راس. بۇل بولمايدى ەكەن. اۋىلعا قايتامىز، وزگە بالالار نە كۇن كورسە، سونى كورەرمىز، - دەدى كوكەم. مەن ءۇنسىز ىلەسە بەردىم. وسى ءبىر وقىس وقيعا مەنىڭ وقۋىمدى بۇتىندەي ەكى ايعا كەشىكتىردى. كوكەم ورىسشا وقۋىما مۇلدەم قارسى بولىپ قاسارىسىپ العانى. ايۋبايدىڭ اۋىلىنا بارىپ، مولدادان وقى دەدى. ءبىراق وعان قارسى اكەم ەكەۋمىز ەدىك. اقىرى جەڭدى- اۋ.

 سول جىلى قىس قاتال بولدى. قار قالىڭ جاۋىپ، اتتاتپايتىن حالگە جەتتىك. مال قولعا قاراپ، جيناعان ءشوپتى جالماپ بارا جاتقان سوڭ، كوكەم ءبىرلى- جارىم مالدى قاراتاۋ جاققا تۋىسقاندارىمىزعا ايداپ اپارىپ تاستادى. مالدىڭ ءشوبى تاۋسىلىپ، وتىننان دا جۇتاي باستادىق. ءبارىن ۇنەمدەپ جۇمساماساق، ءۇرپيىسىپ وتىرىپ قالاتىن ءتۇرىمىز بار. اسىرەسە مالدى اۋىلدا مازا جوق. كوكەم گولوۆوچيەۆكا جاقتاعى قىستاۋداعى مالدارعا ءجيى باراتىن بولدى. كەلگەن سايىن قاباعى ءتۇسىپ، قايعىسى مولايىپ قايتادى. ءبىر باۋ ءشوپتىڭ ءوزى ءبىر مالدىڭ قۇنىنان اسىپ كەتىپتى. كوكەم ءبىر ورىستان ءشوپ الۋعا كەلىسىپ، جارتىلاي تولەپ سەنىم پۇلىن تاستايدى دا، ءوزى بازارعا مال ايداپ ساتىپتى. قايتىپ كەلىپ قالعان اقشاسىن تولەپ، ءشوبىن الايىن دەسە، الگى ورىس باس شايقاپ ءماز بولىپ وتىر دەيدى. سويتسە كوكەم الاتىن نارىقتان دا قىمباتتاتىپ وزگە بىرەۋگە ساتىپ جىبەرىپتى. بۇعان اشۋلانعان كوكەم جانجال شىعارىپ، اقىرى اياعى توبەلەسپەن تىنىپتى. ەكەۋىن دە بولىمشە ميليتسياسى ءبىر كۇن قاماپ جاۋاپ الىپتى. ميليتسيا وكىلى ءبىر اۋىز دا قازاقشا بىلمەيتىن ادام ەكەن. كوكەمنىڭ سوزىنە تۇسىنبەي «بيلمەي» دەپ وتىرىپتى. سودان نە ەسەسىن الا الماي، نە ەگجەي- تەگجەي تۇسىندىرە الماي، ءتىل بىلمەي قور بوپ كەلگەن بەتى ەكەن. -بۇل ءتىلدىڭ قورلىعىن- اي! ارىزىڭدى ايتا الماي، دالەلدى جاۋاپ قايتارماي، ماقاۋ ادامشا يىعىڭدى شوشاڭداتا بەرەدى ەكەنسىڭ، - دەپ كۇيىپ- ءپىستى كوكەم. - بولدى ەندى، تۇڭىلە بەرمەي، - دەپ باسۋ ايتتى اكەم. - قايتا ورىستار قابىرعاڭدى سىندىرىپ، قاماتىپ تاستاماعانىنا شۇكىر دە. - نەگە ويتەدى؟ مەن ۋادەمدە تۇرىپ، قالعان اقشاسىن اكەلدىم عوي. ول بولسا الداپتى. - ە- ە، سونىڭدى تۇسىندىرە الساڭ جاقسى عوي. وسى وقيعا كوكەمنىڭ شىمبايىنا قاتتى باتسا كەرەك. مەنى ورىس مەكتەبىنە وقىتامىن دەپ قۇلشىنىپ شىعا كەلەدى. سول وقيعادان كەيىن كوكەم كوپ ۋاقىت تۇنجىراپ ءجۇردى. اسىرەسە مالعا قالعان ءشوپتى تاراشتاپ شاشىپ تۇرعاندا قاتتى قىنجىلاتىن. مال مازاسىز ماڭىراپ شۋلاعاندا، كوكەم ەرىكسىز سولارمەن سويلەسەتىن ەدى. - بولدى- بولدى. مۇنان ارتىق بەرەرىم جوق، - دەپ قولىن قاعا باستاعاندا، الا سيىرى كەلىپ الاقانىن يىسكەلەيتىن. كوكەم وعان دا ءتىل قاتادى. - قويا عوي اۋكەشىم. كوكتەم شىقسىن. سوندا كوك شوپكە تويدىرماسام با سەنى. كوكتەمگە دەيىن سۇيەگىڭدى سۇيرەپ شىقتى، ايتەۋىر، - دەپ تۇمسىعىنان جايلاپ يتەرەتىن.. . قۇبىلادان جەل ۇدەپ، بوران بۇرقاپ كەتتى. اپتا بويى باسىلماي اق كوبىگىن شاشىپ، دولدانىپ تۇرىپ الدى. ءۇي اراسىنا قاتىناۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ، ەل وت باسىندا وتىرىپ قالدى. تەك كوكەم عانا تونعا ورانىپ تىسقا شىعادى دا، مال سۋارىپ قايتادى. ۇيگە كەلگەندە ۇستىندەگى قارىن ۇزاق قاعىپ، تونىن سىلكىلەپ تۇرعانى. - ءتۇۋ، اينالا بوز بوران. تىپتەن كورشىنىڭ ءۇيى كورىنبەيدى، - دەيدى ول قولىن ۋقالاپ. - توڭىرەكتىڭ ءبارى قۇتىرىنىپ تۋر. ءبىز تونعا ورانىپ الىپ، تاماق ءىشىپ، ەرتەگى تىڭداۋمەن كۇن باتىرىپ جۇردىك.

 * * *

 كوكەم مەنى گونچاروۆتارعا الىپ كەلدى. بۇلاردىڭ ءۇيى جىپ- جىلى ەكەن. سىرتتا سومكەلەرىن قولتىقتاعان بالالار ءبىر- بىرىنە قار لاقتىرىسىپ وينايدى. ارالارىندا ۆاسيليي دە بار ەكەن. ول ءوزىنىڭ قارسىلاسىن قارمەن قاداپ ۇردى دا، ۇيگە قاراي جۇگىردى. مەنى كورىپ قۋانىپ ايقاي سالادى. - ا- ا، باۋىرجان كەلدى!- دەپ قۇشاقتاي الدى. .. .ۆاسيليي مەن تيشكو ءبىزدى ورىس «مولداسىنا» ەرتىپ باردى. اكەمنىڭ مولدا دەپ جۇرگەنى ۇزىن بويلى. ات جاقتى، قىر مۇرىندى، شاشىنا اق كىرگەن، كەڭ ماڭداي ورىس ايەلى ەكەن. ءبىز كىرگەندە، ول قامىر يلەپ جاتتى. بىزبەن قولىن الجاپقىشىنا جاسىرىپ تۇرىپ اڭگىمەلەستى. تيشكو ءبىزدى تانىستىردى. اڭگىمە وتە قىسقا. ول ماعان ەڭكەيىپ ورىسشا ءبىر- ەكى سۇراق بەردى. مەن جاۋاپ قاتا المادىم. سونان ول تيشكوعا الدەنە دەپ ءتىل قاتتى. تيشكو بىزگە اۋدارىپ بەردى. -بۇل كىسى، باۋىرجان ورىس ءتىلىن بىلمەيدى ەكەن. تۇسىنبەگەن سوڭ قيىن بولادى عوي. ءوزىم بولسام قازاقشا بىلمەيمىن. قالاي ۇيرەنىپ، قالاي ۇعىنىسامىز دەپ تۇر. - ەگەر باۋىرجان ورىس ءتىلىن بىلەتىن بولسا، مۇندا اكەلىپ اۋرەلەنىپ نەمىز بار؟ - دەدى كوكەم. ءمۇعالىم كۇلىپ جىبەردى. الدەن سوڭ كەلىسىم بەردى. - جارايدى، ورىسشا وقىتايىق دەپ تالاپ قىلعان ەكەن، قالا قويسىن. كورەرمىز، بالكىم ەڭبەگىمىز جانىپ، ۇيرەنىپ كەتەر. - ءسويتتى دە ۆاسيلييگە بۇرىلىپ: - سەن ەندى بۇعان كومەكتەس؟ ! ايتپەسە وقي الماي جۇرەر، - دەدى. - كومەكتەسەم. كوكەم «ادەپتى بول، ۇقىپتى بول. بۇزىقتارمەن دوس بولما. ساباعىڭا كوبىرەك كوڭىل بول. شوشقانىڭ ەتىن جەپ جۇرمە. ورىس قۇدايىنا تابىنىپ جۇرمە» دەپ پىسىقتادى دا، اۋىلعا اتتانىپ كەتتى. كوكەم كەتكەن سوڭ، گونچاروۆتىڭ كەمپىرى وتىراتىن ورىندى كورسەتىپ، جاتاتىن جەرىمىزدى بەلگىلەدى. ۆاسيليي ەكەۋمىز پەش ۇستىندە جاتاتىن بولدىق. كەمپىر از ويلانىپ تۇردى دا وقىس سۇراق قويدى. - سەنىڭ «قويىڭ» كوپ شىعار؟ مەن سۇراقتىڭ ماعىناسىن اڭعارا الماي، ۇيىمىزدەگى قويدىڭ سانىن ايتتىم. كەمپىر كۇلدى دە، قوينىنا قولىن سالىپ تىرناعىمەن الدەنەنى العان بولدى. ءسويتىپ سىعىپ كورسەتىپ جاتىر: - مىنە، وسى سياقتى «قويىڭ» بار ما؟ نە دەرىمدى بىلمەي، ىزاعا بۋلىعىپ، كەمىتكەنىنە شىداي الماي، كويلەگىمدى سىپىرىپ الىپ كەمپىردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدىم. كەمپىر كويلەكتىڭ بۇكىل تىگىسىن قاراپ شىقتى دا، ەشنارسە تابا الماي وزىمە قايتارىپ بەردى. سۇراعىنا ىڭعايسىزداندى ما، كەشىرىم وتىنگەندەي باسىمنان سيپادى. ارقامنان قاعىپ، كويلەگىمدى كيگىزىپ جاتىر. مۇنداي قورلىققا شىداي الماي جىلاپ جىبەردىم. شال كەمپىرىنە باقىرىپ ۇرىسا باستادى.

 گونچاروۆتاردىڭ وزگە مۇشەلەرى دە شەشەسىن جازعىرىپ كىنالادى. بەيشارا كەمپىر ساسقالاقتاپ اقتالا سويلەپ جاتىر.. . مەنى جۇباتقىسى كەلسە كەرەك، ءۆاسيلييدى ۇستاپ الدى دا، قىڭسىلاعانىنا قاراماي كويلەگىن شەشىپ تىگىستەرىن تەكسەردى. مەن سوندا دا وزىمە كەلە الماي، وكسىگى تۇردىم. ءبارى دە مەنى ايمالاپ، وسى ءبىر وكپەدەن تەزىرەك جازىپ العىسى كەلگەندەي قۇراق ۇشادى. كەمپىر ماعان مەيىرىممەن قارايتىن بولدى. ءبىراز كۇننەن سوڭ مەن وكپەمدى ۇمىتىپ كەتىپ ەدىم.. . كەشكى استان سوڭ ۆاسيليي ساباعىنا وتىردى. ال تيشكو مەنىڭ الىپپەمدى الىپ ءارىپ ۇيرەتە باستادى. مەن بۇل الفاۆيتپەن تانىس ەدىم. ءبىراق اكەم ۇيرەتكەندە ب مەن ۆ- نىڭ، ك، گ جانە X ءارپىنىڭ، س مەن تس- نىڭ، ە، ي، ە جانە ي ارىپتەرىنىڭ ايىرماسى جوق سياقتى بىردەي ەستىلۋشى ەدى. ال ، ى،  ارىپتەرى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. گونچاروۆتار ءبارىن انىقتاپ ۇزاق ۇيرەتەدى. امال قانشا، جۋىعىراقتا باسىما قونار ەمەس. - ال، كانە، - ۆاسيليي دەپ ايتىپ كورشى. - باسيل، - دەيمىن مەن وعان. -جوق، باسيل ەمەس، ۆاسيليي، -دەيدى تيشكو، ء-تۇسىندىڭ بە، ۆ، ۆا.. . - بەسيل، - دەيمىن مەن. سويتەمىن دە ودان - سولاي ما دەپ سۇرايمىن. - جوق، تاعى دا دۇرىس ايتپاي وتىرسىڭ، بە ەمەس، ۆا، ۆاسي- ليي. ءتۇسىندىڭ بە؟ ولار وسىناۋ قيىن ارىپتەر كەزدەسەتىن ورىس جانە قازاق سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرەدى. ءبىراق ميىما كىرىپ جاتقانى شامالى. ورىس مەكتەبىندەگى العاشقى ساباعىم وسىلاي باستالعان ەدى.

* * *

 ۆاسيليي پەش ۇستىنە شىعادى دا، مەنى شاقىرادى. پەش ءۇستى ىسىپ تۇر. مەن اكەلگەن كورپە كولدەي، ءارى تۇيە ءجۇنى سالىنعان ەدى. ۆاسيليي، مەن كەلگەنشە، كەۋدەشەسىن كيىپ، جۇقا بەز كورپە جامىلادى ەكەن. - ال، كانە، - دەدى ول. - سەنىڭ كورپەڭدى توسەنىپ، مەنىڭ كورپەمدى جامىلامىز با؟ ىسىپ كەتەمىز عوي. ەكەۋمىز كەلىسە كەتتىك. پەش ۇستىندە جاتىپ كورمەگەندىكتەن بە نەمەسە جاڭا ورتاعا ۇيرەنە الماي جاتىرمىن با، الدە ەرتەڭ كورەتىن ءمۇعالىمنىڭ الدىندا قالاي بولارىن ويلايمىن با، ايتەۋىر دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادىم. ۆاسيليي بولسا راحاتتانىپ ۇيقىعا كەتكەن. دەنەم كۇيىپ كەتكەن سوڭ كورپەنى تەۋىپ تاستادىم. كوزىم ىلىنەر ەمەس. «مەن مىنا جەردە ىستىقتان بۋىنىپ جاتقانىمدا، اۋىلداعىلار ءۇي ىشىندە قالتىراپ، قابات- قابات كورپە جامىلىپ جاتىر- اۋ» دەپ ويلايمىن. ءبىر وي مەن ءبىر وي ساپىرىلىسىپ، ابدەن قالجىراعاندا قالعىپ كەتىپپىن. تاڭەرتەڭ ۆاسيليي مەنى تارتقىلاپ ءجۇرىپ ارەڭ وياتتى. - باۋىرجان، تۇر- تۇر. مەكتەپكە بارامىز. مەن ۇيقىلى- وياۋ الدەنەنى ايتىپ، ءۆاسيلييدى يتەرىپ جىبەرىپپىن. ابدەن بولماعان سوڭ ۆاسيليي اياعىمنان سۇيرەتىپ ەدەنگە تۇسىرگەندە ويانىپپىن. ۇيقىمدى اشا الماي، سوندا دا جاتا بەرسەم كەرەك، سانكا سويلەدى: - سىلكىلەسەڭشى ونى. كوزىن اشا الماي جاتقانىن كورمەيمىسىڭ. مىنا «قىرعىزدىڭ» ۇيقىسىنىڭ قاتتىسى- اي، - دەپ قارق- قارق كۇلەدى. - ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە جاتقانداي جايباراقات قوي ءوزى. دامبالىن سىپىرساڭ تۇراتىن شىعار، بالكىم. - ماما، مىنانى قاراشى، - دەدى ۆاسيليي شەشەسىنە، - سانكا ۇيىقتاپ قالعان بالاعا كۇلەدى. - نە دەسەڭ ول دە، ۆاسيليي. ءمۇعالىم ەكەۋىڭ بوسقا اۋرەلەنەسىڭدەر. قالاي وقىتساڭدار دا مىناۋىڭ باياعى «قىرعىز» كۇيىندە قالادى. وسىناۋ ءتىلى قىرشاڭقى ايەلدىڭ ۇلى ءسوزىنىڭ ءمانىن كەيىن ءتۇسىندىم. مەن تۇرىپ كيىنگەندە دە، ۆاسيليي مەن كەمپىر ەكەۋىن قاعىتىپ، سانكا كەلىنى ءالى ءتيىسىپ ءجۇر ەكەن. ءتىپتى بولماعان سوڭ كەمپىر كەلىنىنە كەيىن ۇرىستى. سونان سوڭ ول ۆاسيليي ەكەۋمىزدى تاماقتاندىرىپ، سومكەمىزگە ءبىر- بىردەن سوزبا نان سالدى. ءۆاسيلييدى بۇرىشقا ەرتىپ اپارىپ شوقىندىردى دا، ماڭدايىنان ءسۇيدى. مەنىڭ قاسىما كەلىپ: -ال، باۋربۋرجان، ەندى سەن مۇسىلمان بولساڭ دا، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن دەيمىن، - دەپ باسىمنان سيپادى. - ياكشي، جاقسى وقى. ال سەن، ۆاسيل، بۇعان باس- كوز بوپ ءجۇر. بايقا اۋىلدىڭ تەنتەكتەرى ءتيىسىپ جۇرمەسىن.. . ۆاسيليي ەكەۋمىز مەكتەپكە قاراي جۇگىردىك. تىسقا شىقساق، ءار ۇيدەن كىتاپ ۇستاعان بالالار ءورىپ كەلەدى ەكەن. بىزگە كەلىپ قوسىلعان سوڭ، ءبارى مەنى تۇرتپەكتەي باستادى. - بۇل، قاي «قىرعىز» ، ۆاسيل؟ - بۇل - ءبىزدىڭ تانىسىمىز مومىشتىڭ بالاسى، ەندى بىزبەن بىرگە وقيتىن بولادى، - دەدى ۆاسيليي. - ءوزى ورىسشا بىلە مە؟ - ازداپ بىلەدى. ۇيرەنىپ كەتەدى عوي. - الىپپەنى بىلە مە، جوق پا؟ - ونى ازداپ بىلەدى. - جازۋىن قايتەدى؟ - ءوزىڭ قالاي ۇيرەنىپ ەڭ؟ - دەپ دۇرسە قويا بەردى ۆاسيليي. - سەن سياقتى بۇل دا ۇيرەنەدى. - ءوزى قايدا تۇرماق؟ - ءبىزدىڭ ۇيدە، مەنىمەن بىرگە تۇرادى، - دەدى ۆاسيليي. وسى كەزدە قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلىپ ەدى، بالالار مەكتەپكە قاراي جۇگىردى. ەسىك الدىندا كوز نۇرى تايعان، كونەلەۋ تەرى قۇلاقشىن كيگەن شال كىشكەنە قوڭىراۋدى سىلكىلەپ، بەزىلدەتىپ تۇر ەكەن. كلاسقا بالالاردىڭ سوڭىنان كىردىم. وقۋشىلار شەشىنىپ، سىرتقا كيىمدەرىن ءىلىپ جاتىر. ولاردى كورىپ مەن دە شاپانىم مەن قۇلاقشىنىمدى شەشىپ، ەڭ شەتكى شەگەگە ءىلدىم. ءمۇعالىم كەلدى. بارلىق وقۋشىلار ورنىنان تۇردى. ءمۇعالىم سالەمدەسىپ ەدى، وقۋشىلار ءبارى دە ءبىر داۋىسپەن «سالەمەتسىز بە، ماريا يۆانوۆنا» دەدى. ءمۇعالىم قابىرعاداعى قارا تاقتانىڭ الدىنا تۇرىپ الىپ، وقۋشىلارعا كۇلىمسىرەيدى. جۇمساق شاشى جەلكەسىنە ءتۇيىلىپتى. اق جاعالى قارا كويلەگى جەر سىزادى. قىناي بۇعان بارقىت بەلبەۋى مىقىنىن ايقىنداي تۇسەدى ەكەن. جوعارىدان ءبىر ءتۇرلى تاكاپپار قاراعانداي سەزىلدى. وسىلايشا ول مەنى كوردى. - بەرى كەلشى، بالاقاي، - دەپ شاقىردى ول مەنى. قاسىنا باردىم. - مىنە، بەرى قاراڭدار، وقۋشىلار، - دەدى ول وزگەلەرىنە، - مىنا قازاق بالاسى بىزدە وقيتىن بولادى. سەندەر زابىرلەپ جۇرمەڭدەر، ارالارىڭداعى جالعىز قازاق قوي. وزدەرىڭدەي كورىپ، وگەيسىتپەڭدەر. بۇل - ءبىزدىڭ گونچاروۆتاردىڭ تانىسىنىڭ ۇلى. - بۇل ورىسشانى ازداپ تۇسىنەدى، - دەدى ۆاسيليي مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ. - جارايدى، جاقسى ەكەن. وندا ەندى وقۋعا كىرىسەمىز، - دەپ ءمۇعالىم مەنى كوكشىل كوز، شاشىنا بانتيك بايلاعان قىزدىڭ قاسىنا وتىرعىزدى. مەن وتىرا بەرگەندە، الگى قىز ودىرايا قاراپ، پارتانىڭ ەكىنشى شەتىنە سىرعىدى. ساباق باستالدى. ءمۇعالىم الىپپەنى اشتى دا، تاقتاعا قاسىمداعى قىزدى شاقىردى. ول ءۇي تاپسىرماسىن تاقىلداپ ايتىپ بەردى. بورمەن قارا تاقتاعا ۇلكەن ءارىپتىڭ جازىلعانىن تۇڭعىش رەت سوندا كوردىم. قىز بىرنەشە ءسوز جازدى دا، ونى وشىرگەن سوڭ ورنىنا كەلىپ وتىردى. تاقتاعا تاعى ءبىر بالا شىعىپ، الگى سوزدەردى جازىپ ەدى، تالاي قاتە جىبەرىپتى. ءمۇعالىمىمىز سول ارادا تۇزەتىپ كورسەتتى.. . ارينە، مەن ونىڭ كوبىن ءتۇسىنىپ وتىرعام جوك.

مەكتەبىمىز مەنى باياعىدان قوڭىراۋ ۇنىمەن ەلەڭدەتىپ جۇرگەن شىركەۋدىڭ قارسىسىندا ەكەن. كادىمگى قام كىرپىشتەن سالىنعان ەڭسەلى ءۇي. كۇمبەزدەنىپ ويىلعان ۇلكەن جيەكتەرى بار. باسپالداقتارى اعاشتان جاسالعان ەكەن. توبەسى تەمىرمەن تۇنىكەلەنگەن. ونىڭ ۇستىنە اعاشتان سوعىلعان ۇيشىك بار. ۇيشىك تولعان ۇلكەندى- كىشىلى قوڭىراۋلار. ەڭ توبەسىندە ايقىش تەمىر قادالعان كۇمبەز. شىركەۋدىڭ ىرگەسىندەگى توپتىڭ ءۇيى. اۋماعى ەكى- ءۇش ءۇيدىڭ جەرىندەي كوسىلىپ جاتقان شىركەۋ وزگە ۇيلەرگە توبەدەن قاراپ تۇرعانداي سۇستى كورىندى. ساباق اراسىنداعى ءۇزىلىس كەزدەرىندە بالالار وسى شىركەۋدىڭ الاڭىندا وينايتىن. ەكىنشى ساباقتا ءمۇعالىم وقۋشىلارعا تاپسىرما بەردى دە، مەنى. شاقىرىپ الىپ قاسىنا وتىرعىزدى. الىپپەنى اشىپ، جەكە تۇسىندىرە باستادى. - كوردىڭ بە، الىپپەنى بىلەدى، - دەدى ۆاسيليي قاسىنداعى بالاعا. ءمۇعالىم مەنەن الىپپەنى سۇرادى. ءالفاۆيتتىڭ ءبارىن ايتىپ بەردىم. ءمۇعالىم رەتتى جەرىندە تۇزەپ وتىر. «ۆە، كا، حا، تسە، شا، Щا، چە، يۋ» دەپ ول مەن دۇرىس ايتپاعان ارىپتەردى قايتالادى. سونان سوڭ الگى ارىپتەردى ادەمىلەپ جەكە جازدى دا: - مىنە، وسىلاردى جاتتاپ كەل. وقۋ مەن جازۋدى كەيىن باستارمىز. ەندى ول الىپپەنى اشتى دا، ءبىر بەتىندەگى جازۋدى جايمەن وقىپ شىقتى. ماعىناسىن ءتۇسىندىردى. وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە وقىتتى. ءۇشىنشى ساباق- ەسەپ ەكەن. قىزىقتى ءوتتى. ساباق الدىندا ءمۇعالىم ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى شىعاردىڭدار ما، دەپ سۇرادى. وقۋشىلار شىعارىپ كەلىپتى. ءمۇعالىم تاقتاعا ەسەپ جازدى. - ءبارىڭ دە وسىلاي جازىپ كەلدىڭدەر مە؟ - دەپ سۇرادى. - ءبارىمىز دە، - دەپ شۋ ەتە قالدى وقۋشىلار. ءمۇعالىم كەلدى. بارلىق وقۋشىلار ورنىنان تۇردى. ءمۇعالىم سالەمدەسىپ ەدى، وقۋشىلار ءبارى دە ءبىر داۋىسپەن «سالەمەتسىز بە، ماريا يۆانوۆنا» دەدى. ءمۇعالىم قابىرعاداعى قارا تاقتانىڭ الدىنا تۇرىپ الىپ، وقۋشىلارعا كۇلىمسىرەيدى. جۇمساق شاشى جەلكەسىنە ءتۇيىلىپتى. اق جاعالى قارا كويلەگى جەر سىزادى. قىناي بۇعان بارقىت بەلبەۋى مىقىنىن ايقىنداي تۇسەدى ەكەن. جوعارىدان ءبىر ءتۇرلى تاكاپپار قاراعانداي سەزىلدى. وسىلايشا ول مەنى كوردى. - بەرى كەلشى، بالاقاي، - دەپ شاقىردى ول مەنى. قاسىنا باردىم. - مىنە، بەرى قاراڭدار، وقۋشىلار، - دەدى ول وزگەلەرىنە، - مىنا قازاق بالاسى بىزدە وقيتىن بولادى. سەندەر زابىرلەپ جۇرمەڭدەر، ارالارىڭداعى جالعىز قازاق قوي. وزدەرىڭدەي كورىپ، وگەيسىتپەڭدەر. بۇل - ءبىزدىڭ گونچاروۆتاردىڭ تانىسىنىڭ ۇلى. - بۇل ورىسشانى ازداپ تۇسىنەدى، - دەدى ۆاسيليي مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ. - جارايدى، جاقسى ەكەن. وندا ەندى وقۋعا كىرىسەمىز، - دەپ ءمۇعالىم مەنى كوكشىل كوز، شاشىنا بانتيك بايلاعان قىزدىڭ قاسىنا وتىرعىزدى. مەن وتىرا بەرگەندە، الگى قىز ودىرايا قاراپ، پارتانىڭ ەكىنشى شەتىنە سىرعىدى. ساباق باستالدى. ءمۇعالىم الىپپەنى اشتى دا، تاقتاعا قاسىمداعى قىزدى شاقىردى. ول ءۇي تاپسىرماسىن تاقىلداپ ايتىپ بەردى. بورمەن قارا تاقتاعا ۇلكەن ءارىپتىڭ جازىلعانىن تۇڭعىش رەت سوندا كوردىم. قىز بىرنەشە ءسوز جازدى دا، ونى وشىرگەن سوڭ ورنىنا كەلىپ وتىردى. تاقتاعا تاعى ءبىر بالا شىعىپ، الگى سوزدەردى جازىپ ەدى، تالاي قاتە جىبەرىپتى. ءمۇعالىمىمىز سول ارادا تۇزەتىپ كورسەتتى.. . ارينە، مەن ونىڭ كوبىن ءتۇسىنىپ وتىرعام جوك. مەكتەبىمىز مەنى باياعىدان قوڭىراۋ ۇنىمەن ەلەڭدەتىپ جۇرگەن شىركەۋدىڭ قارسىسىندا ەكەن. كادىمگى قام كىرپىشتەن سالىنعان ەڭسەلى ءۇي. كۇمبەزدەنىپ ويىلعان ۇلكەن جيەكتەرى بار. باسپالداقتارى اعاشتان جاسالعان ەكەن. توبەسى تەمىرمەن تۇنىكەلەنگەن. ونىڭ ۇستىنە اعاشتان سوعىلعان ۇيشىك بار. ۇيشىك تولعان ۇلكەندى- كىشىلى قوڭىراۋلار. ەڭ توبەسىندە ايقىش تەمىر قادالعان كۇمبەز. شىركەۋدىڭ ىرگەسىندەگى توپتىڭ ءۇيى. اۋماعى ەكى- ءۇش ءۇيدىڭ جەرىندەي كوسىلىپ جاتقان شىركەۋ وزگە ۇيلەرگە توبەدەن قاراپ تۇرعانداي سۇستى كورىندى. ساباق اراسىنداعى ءۇزىلىس كەزدەرىندە بالالار وسى شىركەۋدىڭ الاڭىندا وينايتىن. ەكىنشى ساباقتا ءمۇعالىم وقۋشىلارعا تاپسىرما بەردى دە، مەنى. شاقىرىپ الىپ قاسىنا وتىرعىزدى. الىپپەنى اشىپ، جەكە تۇسىندىرە باستادى. - كوردىڭ بە، الىپپەنى بىلەدى، - دەدى ۆاسيليي قاسىنداعى بالاعا. ءمۇعالىم مەنەن الىپپەنى سۇرادى. ءالفاۆيتتىڭ ءبارىن ايتىپ بەردىم. ءمۇعالىم رەتتى جەرىندە تۇزەپ وتىر. «ۆە، كا، حا، تسە، شا، Щا، چە، يۋ» دەپ ول مەن دۇرىس ايتپاعان ارىپتەردى قايتالادى. سونان سوڭ الگى ارىپتەردى ادەمىلەپ جەكە جازدى دا: - مىنە، وسىلاردى جاتتاپ كەل. وقۋ مەن جازۋدى كەيىن باستارمىز. ەندى ول الىپپەنى اشتى دا، ءبىر بەتىندەگى جازۋدى جايمەن وقىپ شىقتى. ماعىناسىن ءتۇسىندىردى. وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە وقىتتى. ءۇشىنشى ساباق- ەسەپ ەكەن. قىزىقتى ءوتتى. ساباق الدىندا ءمۇعالىم ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى شىعاردىڭدار ما، دەپ سۇرادى. وقۋشىلار شىعارىپ كەلىپتى. ءمۇعالىم تاقتاعا ەسەپ جازدى. - ءبارىڭ دە وسىلاي جازىپ كەلدىڭدەر مە؟ - دەپ سۇرادى. - ءبارىمىز دە، - دەپ شۋ ەتە قالدى وقۋشىلار.

***

رومان  ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.

سوڭى