ماسكەۋدى پانالاعان مەملەكەت باسشىلارى

استانا. قازاقپارات - ءوز ەلىنەن قاشقان مەملەكەت باسشىلارى مەن شەنەۋنىكتەرىنىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى قايسى؟ ت م د مەملەكەتتەرى رەسپۋبليكالارىنىڭ بۇرىنعى ءبىراز باسشىلارى باس ساۋعالاپ، قازىر ماسكەۋدە ءجۇر.

 ولاردىڭ ىشىندە ءازىربايجاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى اياز مۋتاليبوۆ، ادجاريانىڭ مەملەكەت باسشىسى اسلان اباشيدزە، قىرعىزدىڭ ەكس- پرەزيدەنتى اسقار اقايەۆ بار. ال اقايەۆتتان كەيىنگى ەل باسقارعان، قىرعىز حالقىنا توپالاڭ اكەلگەن باكيەۆ  قازىر بەلارۋس ەلىندە كاسىبىن دوڭگەلەنتىپ، نانىن تاۋىپ ءجۇر. ال ا ق ش- تىڭ ىقپالىمەن ۋكراينا بيلىگىنەن تايدىرىلعان يانۋكوۆيچ تە قازىر رەسەيدە تۇرادى.

 نەگىزى وزدەرىمەن دوستاستىقتا بولعان ەل باسشىلارىنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ولارعا جاناشىرلىق تانىتۋ رەسەيگە ك س ر و- دان قالعان ءۇردىس. 1976 -جىلى ك س ر و ۇكىمەتى ا ق ش- تىڭ دەلدالدىعى ارقىلى ماسكەۋ ديسسيدەنت ۆلاديمير بۋكوۆسكيدى چيلي كومپارتياسىنىڭ باس حاتشىسى لۋيس كورۆالانعا اۋىستىردى. ودان كەيىنگى سوڭعى سەگىز جىلدا كورۆالان ماسكەۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باسقارماسىنا تيەسىلى پاتەردە تۇردى. ال گ د ر مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن، ەريك حونەككەر زايىبىمەن ماسكەۋدەگى چيلي ەلشىلىگىندە 232 كۇن بويى ساياسي باسپانا سۇراپ جاتتى. اقىرى چيلي مەملەكەتى باسپانا بەرمەگەننەن كەيىن حونەككەر گەرمانياعا ورالدى، كوپ ۇزاماي اباقتىعا قامالدى.

 ءوز ەلىنىڭ قۋدالاۋىنان قاشقان پرەزيدەنتتەر مەن مەملەكەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ ماسكەۋگە قارايعى تاسقىن- كوشى اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ 80-90 -جىلداردىڭ ورتاسىندا كوبىرەك بايقالدى. ك س ر و اۋماعىندا بولعان ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان ولار «جەرۇيىق مەكەن» ىزدەپ، ماسكەۋدەن قونىس تەپتى. ال يميگراتسيانىڭ ەكىنشى تاسقىنى «ءتۇرلى- ءتۇستى» ريەۆوليۋتسيادان سوڭ كورىندى. سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە ونداعان شەنەۋنىكتەر كەلىپ ماسكەۋدى پانالادى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى - اياز مۋتاليبوۆ پەن اسقار اقايەۆ. مۋتاليبوۆ بوسقىن كۋالىگىن 1999 -جىلى الدى. وعان دەيىن ايالدامادا اۆتوبۋس كۇتىپ، قوعامدىق كولىكتە ماسكەۋلىكتەرمەن قاتار جۇرگەن ءازىربايجاننىڭ ەكس- پرەزيدەنتىن ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تالاي رەت ۇستاعان، 1995 -جىلى ءبىر كۇنگە قامالعان، ال 1996 -جىلى ونىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن پوليتسيا توردا ونى 30 كۇن ۇستاعان. رەسەيدىڭ سول كەزدەگى پرەمەر- ءمينيسترى ۆيكتور چەرنومىردينگە ءوتىنىش جاساعاننان كەيىن عانا مۋتاليبوۆتىڭ جاعدايى جاقسارعان. قازىر ول پرەزيدەنتتىڭ باسقارۋ ءىسى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ پاتەرلەرىنىڭ بىرىندە تۇرادى. استىندا قارا «ۆولگاسى» بار، 1992 -جىلى 14 مىڭ كەڭەس رۋبلىمەن ماسكەۋگە كەلگەن مۋتاليبوۆ باسقا «قاشقىندارعا» قاراعاندا، باسپاناسىزدىقتىڭ زاردابىن كوبىرەك تارتتى.

 ەكىنشى «قاشقىن» گرۋزيانىڭ قورعانىس ءمينيسترى تەنگيز كيتوۆاني 2002  جىلدان بەرى ماسكەۋدە. ول ەڭ الدىمەن ورىس استاناسىنا تانىستارىن سىعالاپ كەلگەن. كيتوۆاني - شويگۋدىڭ دوسى، ۆاحتانگ كيكابيدزەنىڭ جاقسى سىيلاسى. ول دا ءوز- وزىنە كەلگەنشە، وسىنداعى جولداستارىنان كوپ كومەك الىپ تۇرعان. قازىر ءوز تىرشىلىگى بار.

 ءۇشىنشى ادام ابحازيانىڭ باسشىسى - اسلان اباشيدزە. اباشيدزە وزگەلەرمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، ەش قيىندىق كورگەن جوق. اباشيدزە  قازىر بۇرىن باتۋمي قالاسىنىڭ ءمەرى بولعان بالاسىنىڭ قولىندا. ماسكەۋ كولىنىڭ جاعالاۋىنداعى 7 بولمەلىك ەليتالىق ءۇيدىڭ ءبىر قاباتى تۇگەلدەي اباشيدزە اۋلەتىنە تيەسىلى.

 وتانىن تاستاپ، ماسكەۋدى سىعالاعان باسشالاردىڭ ءبىرى قىرعىز پرەزيدەنتى - اسقار اقايەۆ. اقايەۆ عالىم رەتىندە رەسەيدە عىلىممەن شۇعىلدانىپ، تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جايى بار.

 الايدا ماسكەۋگە ءوز وتانىنان «قاشىپ» كەلگەندەر ءوز كۇشى مەن تانىس- بايلانىستارى ارقىلى ءوز پروبلەمالارىن شەشۋگە ۇمتىلادى. ءازىربايجاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى اياز مۋتاليبوۆتىڭ ورنالاسۋىنا ءۇش جىلدان كەيىن ۆيكتور چەرنومىردين كومەكتەسسە، ال اسقار اقايەۆتىڭ «ساياسي باسپانا» ماسەلەسىن ۆلاديمير پۋتيننىڭ ءوزى تىكەلەي شەشىپ بەرگەن. جالپى كىمگە كەزەكسىز ازاماتتىقتى بەرۋ مەن جاناشىرلىق تانىتۋ پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي ءوز قولىندا. ولەر شاعىنا دەيىن شەتەلدە وتانىن اڭساپ وتكەن گەنەرال دەنيكيننىڭ قىزىنا دا ازاماتتىقتى بەرۋدى پۋتيننىڭ ءوزى شەشتى.

الايدا ءبىر قىزىعى، قازىرگى تاڭدا ماسكەۋدى پانالاپ وتىرعان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ەشقايسىسى دا رەسەي ازاماتتىعىن العىسى كەلمەيدى. نەگە؟

- مەن ءوز وتانىمنىڭ تاريحىنان باس تارتقىم كەلمەيدى، مەن ءازىربايجاننىڭ زاڭدى تۇردەگى ءبىرىنشى پرەزيدەنتىمىن، - دەيدى اياز مۋتاليبوۆ.

 - مەن گرۋزيانىڭ ازاماتىمىن، باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋ ويىمدا دا جوق، 1999 -جىلى گەرمانيانىڭ ازاماتتىعىن الۋ مۇمكىندىگىم بولدى. ءبىراق ودان باس تارتتىم، رەسەيدىڭ دە ازاماتى بولعىم كەلمەيدى، - دەيدى تەنگيز كيتوۆاني.

 ال اسقار اقايەۆ تا، اسلان اباشيدزە ازىرگە رەسەي ازاماتتىعىن العان جوق. نەگە؟ رەسەيدىڭ ازاماتتىق الۋ جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ ساراپشىلارى «ولار كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز وتاندارىنا ورالىپ، باسشىلىق قىزمەتتە بولامىز دەپ ويلايدى. ال مەملەكەت باسشىلارىنىڭ وزگە ەلدەن ساياسي باسپانا مەن ازاماتتىق سۇراۋىن ولار ابىرويدان ايرىلۋ دەپ بىلەدى» دەيدى.

 ا ق ش پەن كارى قۇرلىق ەۋروپانىڭ «ساياسي ويىنىنىڭ» ناتيجەسىندە كيەۆتە بىرنەشە ايعا سوزىلعان «مايداننىڭ» سالدارىنان رەسەيگە باس ساۋعالاپ، قاشۋعا ءماجبۇر بولعان ۆيكتور يانۋكوۆيچكە دە قازىر ماسكەۋ پانا بولىپ وتىر. جالپى يانۋكوۆيچ ۋكراينانى باسقارعان تۇستاعى باسقا دا شەنەۋنىكتەر ءوز جەرىنەن قىسىم كورىپ، قازىر رەسەيدى پانالاپ جاتقان جايى بار. گرۋزيادا ەكى رەت قاتارىنان پرەزيدەنتتىك مەرزىمگە سايلانىپ، ا ق ش- تان كوپ قولداۋ كورگەن ميحايل ساكااشۆيليدى قازىرگى گرۋزين بيلىگى ەلگە جولاتپاي وتىر. امالدىڭ جوعىنان ول بۇگىندە ۋكراينانىڭ ودەسسا قالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ رەفورما جۇرگىزۋدە. وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭنىڭ ۇلتانى بولعانعا نە جەتسىن؟ ؟ ءبىراق ءوزىنىڭ بولاشاعى قالاي بولماق، ول تۋرالى ساكااشۆيلي ءالى ويلانعان جوق.

 دەمەك وزگە ەلگە قاشىپ، ءوز وتانىندا بولۋدى ءومىر بويى اڭساپ وتكەن ليدەرلەر الەمدە جەتەرلىك. نەگىزى ءوز وشاعىڭا ەشتەڭە جەتپەيدى ەمەس پە؟ ءبىراق تاعدىر ماڭدايىنا وسىنداي عۇمىر كەشۋدى جازسا، قايتپەكسىڭ؟ ! رەسەيدىڭ باي -  مانابى، كەزىندە اۋزىنان تۇكىرىگى جرگە تۇسپەگەن بەرەزوۆسكيي دە لوندونعا قاشقانىمەن، اقىرى داۋلەتى تاۋسىلىپ، اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ءوز ءومىرىن ءوزى قيعان جوق پا؟

 .. ء.وز وتانىڭا كەلە الماي، وزگە قۇرلىقتا عۇمىر كەشۋ قورلىق ءومىر عوي. نەگىزى قاشان دا حالقىمەن بىرگە بولعان، وزگەنىڭ ىقپالىندا بولماي، بايىرعى ۇلتىنىڭ بولاشاعىن بيىك قويعان باسشىنىڭ عانا كەلەشەگى كەمەل بولماق.

 

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»