حانافي ءمازھابى قازاق حالقىنا يسلامدى قابىلداۋعا اسەر ەتتى مە؟

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا اسەر ەتكەن بىردەن- ءبىر فاكتور - حانافي ءمازھابىنىڭ دوكتريناسى مەن كانوندىق نەگىزدەرى» - دەگەن تۇجىرىمدى كوبىرەك ايتىپ ءجۇرەمىز. وسىعان ناقتى قانداي دالەلدەر بار.

ءابۋ حانيفا نۇعمان يبن ءسابيت (699-767، ھيجرا بويىنشا 80-150) - كورنەكتى يسلام عالىمى، اتاقتى سۋننيتتىك حانافي ءمازھابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. ورتالىق ازيا جانە دەشتى- قىپشاق مۇسىلماندارى ەجەلدەن وسى حانافيا ءمازھابىن ۇستانىپ كەلەدى. تاريحي دەرەكتەردى سارالايتىن بولساق، ورتا عاسىرلارداعى ءتۇرلى ساياسي وقيعالارعا بايلانىستى يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلعان مۋتازاليا، كايسانيا- مۋبايديا، كارماتيا، يسمايليا، شافيا سەكىلدى اعىمداردىڭ ورتالىق ازيادا توبە كورسەتىپ وتىرعانى بايقالادى.

الايدا، ورتالىق ازيا مەن دەشتى- قىپشاقتى مەكەن ەتكەن تۇركى حالىقتارى يسلام اتىن جامىلعان ءتۇرلى باعىتتاردىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، حانافي ءمازھابىنا تاڭداۋ جاسادى. ويتكەنى، ونىڭ وزىندىك تاريحي ءھام دىلدىك سەبەپتەرى بار. البەتتە، تاريحي سەبەپ رەتىندە يمام اعزامنىڭ بەل شاكىرتى مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ ورتالىق ازياعا تاقاۋ حوراساندا قازىلىق قىزمەت جاساپ، شاكىرت تاربيەلەپ، وسى وڭىردە حانافيا ءمازھابىنىڭ قانات جايۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەنىن نەگىزگە الامىز.

ال، دىلدىك تۇرعىدان العاندا حانافي ءمازھابىنىڭ قۇندىلىقتارى تۇركى حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىمەن، ويلاۋ جۇيەسىمەن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىمەن تەرەڭ ۇندەستىك تاباتىنىن نەگىزگە الۋعا بولادى. ءاسىلى، حانافي ءمازھابىندا دوگماتيكا مەن بۋكۆاليزمنەن كورى قاجەت كەزدە اقىل مەن قيسىندى قولدانا وتىرىپ قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋگە باسىمدىق بەرىلگەن.

بۇل ءادىستى حانافيا ءمازھابىندا قياس جانە يستيحسان دەپ اتايدى. سونداي-اق، حانافيا ءمازھابى ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ساقتالۋىنا بارىنشا مۇمكىندىك بەرەدى. ايتالىق، حانافي ءمازھابىندا ۇلتتاردىڭ ءدىن نەگىزدەرىنە قايشى ەمەس ادەت- عۇرپىنىڭ ساقتالۋىنا جاعداي جاسالعان. مىسالى، حانافي ءمازھابىندا ادەت- عۇرىپتار «ساحيح» جانە «فاسيد» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. «ساحيح» ادەت- عۇرىپتا قۇران مەن سۇننەتكە قاراما- قايشىلىق بولمايدى. ال، «فاسيد» ادەت- عۇرىپتىڭ ءدىنىمىزدىڭ نەگىزدەرىنە قايشى تۇستارى بولادى. شىنتۋايتىندا، قازاق حالقى مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلەدى. ياعني، يسلام ءدىنىن سان عاسىردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقاندىقتان، ەسكى ادەت- عۇرىپتارىمىز شاريعات سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ءدىن نەگىزدەرىنە قايشى ەمەس سالت- داستۇرلەرىمىز عانا ساقتالىپ قالدى. وسى تۇستا ەرەكشە ايتا كەتىتىن ءجايت -  قازاقتىڭ ادەت- عۇرىپ زاڭىن زەرتتەۋدە ارىپتەستەرىمىز (قۇقىقتانۋشىلار) بيلەردىڭ شەشەندىك ءھام تاپقىرلىقپەن ۇكىم بەرۋىن انگلو- ساكسوندىق قۇقىقتىق جۇيەدەگى سوت پرەتسەدەنتىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. بۇل تۇبىرىمەن قاتە تۇجىرىم. سەبەبى، ءبىزدىڭ بيلەردىڭ كەسىم ايتۋ ءادىسناماسى انگلو- ساكسوندىق جۇيەدەگى سوت پرەتسەدەنتىنە ۇقساعانىمەن، ەكى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ اراسىندا ەشقانداي تاريحي بايلانىس بولعان ەمەس. تەگىندە، بيلەردىڭ شەشەندىك ءھام تاپقىرلىقپەن ۇكىم ايتۋى -  حانافي ءمازھابىنداعى «حيلا، ياعني، شاريعات قۇپتاعان ايلا ادىسىنە نەگىزدەلگەن. كەڭەس داۋىرىندە يسلامدى قۇندىلىق رەتىندە مويىنداۋعا شەكتەۋ قويىلعاندىقتان، زەرتتەۋشىلەرىمىز ادەت- عۇرىپ قۇقىعىنىڭ ءتۇپ- نەگىزىن باسقا قاينار- كوزدەردەن ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، شىنداپ كەلەتىن بولساق، بيلەردىڭ دانالىقپەن ۇكىم بەرۋىنە -  حانافي قۇقىعىنداعى حيلا ءادىسى اسەر ەتكەن.

ءبىز بۇل پىكىرىمىزگە جۇزدەگەن بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرە الامىز. دەمەك، ءبي-قازىلارىمىزدىڭ حيلا ادىسىنە جۇگىنگەن بولسا، وندا ءبىز ءداستۇرلى ادەت- عۇرىپ قۇقىعىمىزدى حانافي ءمازھابىنىڭ اجىراماس بولشەگى رەتىندە قاراستىرۋعا ءتيىستىمىز. ياعني، حانافي ءمازھابى -  قازاق حالقىنىڭ تابيعي ءبىتىم- بولمىسىنىڭ ساقتالۋىنا جانە كوشپەلىلەردەگى قوعامدىق قاتىناستىڭ وڭ رەتتەلۋىنە مول مۇمكىندىك بەرگەندىكتەن دە بابالارىمىز بۇل مەكتەپتىڭ كانوندىق نەگىزدەرىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە تاڭداعان.

مۇقان يساحان

e-islam.kz