الاشتان قالعان اسىل ءسوز
بابالاردان قالعان ءسوزدىڭ ءبارى ءبىر كىتاپقا توعىسىپ وتىر. ونىڭ ءبىر دالەلى - « الاش ايتقان اسىل ءسوز» .
بۇل كىتاپ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي جارىققا شىعىپ وتىر. سونىمەن بىرگە بيىل 1916 - جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ دە 100 جىلدىعى. ايتۋلى كۇندەرگە ورايلاستىرىپ، جارىققا شىققان جيناققا ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتان باستاپ، سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنا دەيىنگى الاش ارىستارىنىڭ سوزدەرى ەنگەن. 25 ارىستىڭ 25 ءسوزى.
جوبا اۆتورى بەلگىلى جۋرناليست، مەملەكەتتىك « دارىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرى بەرىك ءۋالي مىرزا: « 25 الاش ارىسىن ىرىكتەپ، ولاردىڭ قاناتتى سوزدەرىن جاريالاۋىمىزدىڭ تەگىن ەمەستىگىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ويتكەنى بيىل - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى. وسىعان وراي وقىرمان قاۋىمعا جيىرما بەس الاش ارىسىنىڭ قاناتتى سوزدەرىن سىي رەتىندە تارتۋ ەتۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويدىق. بۇل باستامانى ەكى جىل بۇرىن شىمكەنتتە قىزمەتتە جۇرگەندە، قولعا العان ەدىم. الاش ارىستارىنىڭ توم- توم ەڭبەكتەرىن اقتارىپ، ءىنجۋ- مارجان سوزدەرىن ىرىكتەگەن جۋرناليست سەرىك جولداسباي مەن تاريحشى ەركىن ەرلان ۇلىنا مىڭ العىس! ولار ءبىر جىل بويى ارىستاردىڭ ءسوزىن جيناقتاۋمەن اينالىستى. سوندىقتان دا الاش ارىستارىنىڭ ۇلت، ءدىن، ءتىل، ءبىلىم، مادەنيەت، ونەر سياقتى تاقىرىپتاعى تاعىلىمى مول، عيبراتتى سوزدەرى وقىرمان قاۋىمدى بەي- جاي قالدىرمايدى دەپ سەنەمىن. نەگىزى، ءبىز كوپ جاعدايدا ويىمىزدى ءدال جەتكىزۋ ءۇشىن وزگە جۇرتتىڭ ويشىلدارى مەن ساياساتكەرلەرىنىڭ قاناتتى سوزدەرىن تىلگە تيەك ەتەمىز. وكىنىشكە قاراي، ءوز قايراتكەرلەرىمىزدىڭ قاناتتى سوزدەرىن قاپەردەن شىعارىپ الىپ جاتامىز. ايتپەسە، ءاليحان بوكەيحان ايتقان قاناتتى سوزدەر اتاتۇرىك پەن دجوردج ۆاشينگتوننان ەش كەم ەمەس. ايتالىق، ۆاشينگتون: « ەلىم ماعان نە بەرەدى دەپ ەمەس، مەن ەلىمە نە بەرەمىن دەپ ويلاۋىمىز كەرەك» دەسە، ءاليحان بوكەيحانوۆ: « ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەيدى. ۇندەستىك بار ما؟ بار. جالپى كىتاپتى پاراقتاپ قاراپ شىقساڭىز، « اپىراي، ءا» دەگىزەتىن قاناتتى سوزدەر وتە كوپ» دەيدى.
مۇنى كىتاپتىڭ العىسوزىن جازعان بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي دا جوققا شىعارمايدى. كىتاپتا ۇلتقا، دىلگە، تىلگە قاتىستى نەبىر ءىنجۋ- مارجانداردى تابۋعا بولادى. ماسەلەن، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ مىنا ءسوزىن الىپ قارايىقشى. « حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن كىسىگە ءبارىبىر: دەپۋتات بول، گازەت شىعار، بالا وقىت. وزگەمىزدىڭ ءبارىمىز ساي بولىپ، جالعىز دەپۋتاتتىققا قاراپ تۇرعان ءىس جوق. حالقىڭ نادان بولسا، مىڭ دەپۋتاتىڭ بولسىن، ودان پايدا جوق. دەپۋتاتتىقتى تاڭسىق كورىپ، اتاعىنا قىزىعىپ، ياكي باسەكە ءۇشىن باراتىن كىسى بولماسقا كەرەك» دەيدى. ۇلت قايراتكەرىنىڭ بۇل ءسوزىن اسىل ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟
« جالپى، ءبىزدىڭ ۇلى دالادا ەستە جوق ەسكى زامانداردا، ادامزات جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن سالعان ساتتەن، سوناۋ ساق، عۇن زامانىنان بەرى مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى ۇزىلمەگەن. بىردە الىپ يمپەريالار قۇرىپ اسقاقتاسا، بىردە ىدىراپ، جاھاننىڭ شارتارابىنا تارادى ءبىزدىڭ بابالار. سول مەملەكەتتىلىك يدەياسىن جالعاستىرعان، ەل بولۋدى مۇرات تۇتقان قايراتكەرلەردىڭ ۇلكەن شوعىرى ⅩⅩعاسىردىڭ باسىندا تاريح ساحناسىنا شىققان- دى. ولار، ياعني الاش قايراتكەرلەرى كونەدەن كەلە جاتقان، كوشپەندىگە ءتان مەملەكەت قۇرۋدى ەمەس، زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەر، ەۋروپالىق ستاندارتتاعى ەل بولۋعا ۇمتىلعان. ولاردىڭ ساياسي كۇرەستەرىنىڭ دە « جالاڭاش بارىپ جاۋعا شابار» كوزسىز باتىرلىققا ەمەس، ساياساتقا، ءبىلىم مەن اعارتۋعا، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە قۇرىلۋىنىڭ سەبەبى وسىندا بولسا كەرەك. سوندىقتان بۇل قايراتكەرلەردىڭ ويلارى ХХІ عاسىردىڭ دا ءبىرقاتار شىندىعىنا، سىن- قاتەرىنە، ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرەدى. سودان دا بولار، مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆ ءبىر سوزىندە: « الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىلىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى. 1991 -جىلى قۇرىلعان قازاقستان رەسرۋبليكاسى اتتى مەملەكەت - سول ارىستاردىڭ اسىل ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋى. ءبىز وسى مەملەكەتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك!» دەگەن- ءدى. دەمەك، مەملەكەتتىلىك مۇراتى، الاش يدەياسى، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدار ءبىر- بىرىنە جالعاستى، ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە تىرەك بولعان تۇسىنىكتەر. « الاش ايتقان اسىل ءسوز» كىتابىنا وسى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى سيپاتتاعان قاناتتى سوزدەردى جيناقتادىق» دەيدى جوبا اۆتورى بەرىك ءۋالي.
جيناقتىڭ جارىققا شىعۋىنا جۋرناليست سەرىك جولداسبايدىڭ دا ۇلەسى زور. ول: « وسىدان ءۇش جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق « جەبە» گازەتىندە الاش ارىستارىنىڭ قاناتتى سوزدەرى شەتەلدىك ساياساتكەرلەر مەن ويشىلداردان ەش كەم ەمەس ەكەنىن جازىپ، ماسەلە كوتەرگەن بولاتىنمىن. شىنىندا، ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ وي- تولعامدارى م. اتاتۇرىك،
ا. حومەيني، ف. رۋزۆەلتتىڭ قاناتتى سوزدەرىن ون وراپ الادى ەكەن. الايدا « اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق» دەگەندەي، ءوزىمىزدىڭ قايراتكەردىڭ وي- تولعامدارىنا ءمان بەرمەي كەلىپپىز.
سودان نە كەرەك، مەملەكەتتىك « دارىن» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بەرىك ءۋالي باس بولىپ، تاريحشى ەركىن ەرلان ۇلى ۇشەۋمىز سوڭعى ءبىر جىلدان بەرى « الاش ايتقان اسىل ءسوز» اتتى كىتاپتى جيناقتاۋعا كىرىستىك. قاناتتى سوزدەردى جيناقتاۋ بارىسىندا الاش ارىستارىنىڭ توم- توم ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، ءىنجۋ- مارجان سوزدەرىن ىرىكتەپ الۋعا تىرىستىق. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى « اق بولسىن، قىزىل بولسىن، ماعان ءبارىبىر. مەن قازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇكىمەتتى عانا جاقتايمىن» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. مىنە، ءدال وسىعان ۇقساس ءسوزدى يراننىڭ ءدىني كوسەمى اياتوللا حومەيني « مەن ءدىنىم ءۇشىن شايتانمەن دە جۇمىس ىستەۋگە ءازىرمىن» دەپ ايتقان ەكەن. وسى رەتتە اياتوللا حومەينيدىڭ « ءدىنىم ءۇشىن» دەگەنىن « ۇلتىم ءۇشىن» دەپ تۇسىنسەك، ارتىق بولمايتىن سياقتى. جالپى، قوس رۋحاني كوسەم - ا. بايتۇرسىن ۇلى مەن ا. حومەينيدىڭ سوزىنەن ۇلتى ءۇشىن كەز كەلگەن تاۋەكەلگە بارا الاتىنىن بايقايمىز. ماسەلەن، احاڭ « قازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇكىمەتتى عانا جاقتايمىن» دەسە، ال يراننىڭ ءدىني كوسەمى ءدىندار بولا تۇرا « ءدىنىم ءۇشىن شايتانمەن دە جۇمىس ىستەۋگە ءازىرمىن» دەپ اعىنان جارىلادى.
ازىرگە كىتاپقا 25 الاش ارىستارىنىڭ قاناتتى سوزدەرى توپتاستىرىلىپ وتىر. اللا ءساتىن سالسا، وزگە دە ارىستاردىڭ وي- تولعامدارىن ىرىكتەپ، ەكىنشى كىتاپتى جارىققا شىعارساق دەگەن ويىمىز بار. ەكىنشى باسىلىمدا الاش ارىستارىنىڭ قاناتتى سوزدەرىن بايىتا تۇسسەك دەپ الدىمىزعا ماقسات قويىپ وتىرمىز» دەيدى.
ايتقانداي، كىتاپتى شىعارعان « ەل- شەجىرە» قايىرىمدىلىق قورى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى داۋلەت ديداحمەت ۇلى ءاشىمجان. باستىسى، ۇلت تاريحىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتايتىن، ۇرپاقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇستەمەلەيتىن، رۋحىن كوتەرەتىن مۇنداي دۇنيەلەر قاجەت- اق. « الاش ايتقان اسىل ءسوز» وسىمەن قۇندى!
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»
