ءابىش كەكىلبايەۆ. اڭىزدىڭ اقىرى - روماننىڭ جالعاسى
**
... ال الىپ قارا جارتاستىڭ استىنداعى قۇمانداي قارا شال بيىك جارعا القىنىپ- اپتىعىپ شىعىپ كەلە جاتقان پاديشانى ەلەڭ ەتپەي، بەتىن قۇبىلادان اۋدارماي بەزەرىپ وتىرا بەرەدى.
شاقشاداي باسىنا داعاراداي اق سالدە وراپ اپتى. قۋشىق كىشكەنە بەتىنە سۇس بەرەتىن ءبىر ۋىس سۇيقىلت شوقشا ساقالى اۋەلەپ قاپتى. شۇڭىرەك قاستىڭ استىندا سىعالاپ جاتاتىن كۇلگىن كوگىس جىلتىراق كوزىن بۇل جولى تارس جۇمىپ الىپتى. پاديشا بيىك جاردان شىعىپ، ەنتىگىن باسىپ، جوتكىرىنگەندە دە تىرپ ەتكەن جوق. كۇنگە قۋراپ قالعان كونەتوز بوزعىلت شاپانىنىڭ ەتەگى جىرىم- جىرىم. ءدال سونداي كۇن كۇيدىرگەن اق جەم ۇزىن ءتىز كيىمنىڭ جالبا- جۇلبا بالاعىنان جالاڭاش تىلەرسەگى كورىنەدى. ءتىلىم- ءتىلىم بوپ جارىلىپ كەتىپتى. قولىنداعى اسا تاياقتى مىتىپ ۇستاپ اپتى. تارامىس قولىنداعى بار ءسىڭىر، بار تامىر بادىرايىپ- بادىرايىپ شىعىپ تۇر. ءپىر الدەنەگە ۇيىپ قالعان.
پاديشا قاشان قارسى الدىنا جەر تىزەرلەپ، قول قۋسىرىپ، باس يگەندە بارىپ، كوزىن سىعىرايتتى. سوسىن تىم كەكشيە قالعان باسىن تۇزەپ، تىكتەلىپ وتىردى. كەرەناۋلاۋ ءتىل قاتىپ، ءجون سۇرادى. ءامىرشى ءجونىن ايتتى. ءپىر سول قاققان قازىقتاي قالپى. ءسوزىن سالعىرت تىڭدادى. كەڭسىرىگى انتەك ىلگەرى شىعىپ كەتكەن قوڭقاق مۇرىننىڭ استىنا كولدەنەڭ سۇلاپ تۇسكەن كوگىس قايمىجىق ەرىنگە الدەنەشە رەت مىسقىل جۇگىرگەندەي بولدى. ءامىرشى سونى بايقاپ، ءسال كىدىرىپ قالسا، ابدەن قوي بالشىقتانىپ كەتكەن قاقتىڭ سۋىنداي كوپس جىلتىرايتىن كىشكەنە كوزىن ادىرايتىپ اشىپ الادى. ءامىرشى اناۋ كۇنگى ءتۇسى مەن توسىننان تاپ بولىپ، ءبىراق شاپپاعان جولبارىس جايىن ايتىپ بەردى دە، پىرىنەن ءۇنسىز جاۋاپ توستى.
ءپىرى سالدەي ويلانعان بولدى دا، سىعىراق كوزىنىڭ ءبىر قيىعىمەن بۇعان قاراپ قويدى. سوسىن وتىرىپ- وتىرىپ بارىپ:
- جاراتقان يە، اتا- بابا، جەلەپ- جەبەۋشى اۋليە- امبيە بار- بار ۋاقىتتا پەندەسىنەن نە دامەتەتىنىن اشىپ ايتپايدى. ال مۇسىركەسە، اقىل قوسسا، ول تۇسپالدارى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي سايراپ تۇرادى. كيە ۇركىتكەن، ارۋاق رەنجىتكەن جەرىڭ بار شىعار، بالام، ويلان، - دەدى دە تىيىلىپ قالدى.
ەندى جاق اشپادى. قولىنداعى اساسىن توپىراققا نۇقي قاداپ، تارامىس موينىن ىلگەرى سوزىپ، ءجۇزىن تاعى دا قۇبىلاعا تىكتەدى. بۇل «ءسوز ءبىتتى، ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل» دەگەنى ەكەنىن ءامىرشى اڭعارىپ قالدى. ءبىراق قاي ۋاقىتتا دا الدى سۋىق كاريانىڭ بۇعان مىنا بۇگىنگىدەي اۋەلەپ قاراعان استامشىلىعىن بۇرىن ەشقاشان بايقاماعان- دى. بۇگىنگى ءار قيمىلى جۇرەگىنە تىكەندەي قادالىپ وتىر. ءبىراق سابىر قىلىپ، سىر بايقاتپاي، تاعزىم ەتىپ ورنىنان تۇردى. جالعىز اياق سوقپاققا بەتتەدى. ءپىرى سول باياعى مەلشيگەن قالپى قالا بەردى. اقىل دا قوسپادى، باتا دا بەرمەدى؛ بۇرىن بۇنى جاسىراق كەزىندە مۇسىركەپ، ماڭدايىنان سيپايتىن ادەتى بولۋشى ەدى؛ بۇل جولى ونىڭ جۇزىنەن اسپانداي قاراعان استامشىلىق پەن قازىمىرلىقتان باسقا ەشتەڭە بايقامادى.
ءامىرشى ونسىز دا قيىن جولدان بۇل جولى ءتىپتى اۋىرلاپ ءتۇستى. مىناۋ جاپپاي تۇنجىراپ تۇرعان ابەقوڭىر القاپتان تەزىرەك شىعىپ كەتۋگە اسىقتى. ءبىراز جەرگە ۇزاعان سوڭ، ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، بۇعان جەلكەسىن بەرىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان قارا شوقىنى كوردى. ءامىرشى سودان سارايعا جەتكەنشە ەشقايدا كوز سالعان جوق.
سارايعا جەتكەن سوڭ دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن الدەقانداي ءبىر تىمىرسىق اشۋعا بۋلىعىپ، وزىنە- ءوزى كەلە المادى. اباجاداي كەڭ سارايعا ءارلى- بەرلى سەندەلىپ جۇرۋگە ماناعى شوقىعا شىققاندا شارشاپ قالعان اياقتارى ءزىپ- زىلدەي بوپ كوتەرتپەيدى. ءبىر جەرگە تىنىعىپ وتىرايىن دەسە، اياعىنىڭ استىنداعى الاباجاق كىلەم ەمەس، وڭشەڭ بىجىرلاتا شانشىپ قويعان تەبەن ينە سياقتى. «قۇتىلىپ شىعار ايلا- امال تابىلماستاي تىعىرىقتان قاش». عۇمىر بويى تۇتىنىپ كەلگەن وسى قاعيداسى دا كۇپىر بوپ شىقتى. ەندى، مىنە، شارشى الەمدى استىنا باسقان التىن ءتاجدى پاديشا باسىمەن كۇيەۋى ۇستىنەن شىققان وپاسىز ايەلدەي، قولعا تۇسكەن ۇرلىقشىداي دىمى قۇرىپ داعدارىپ تۇرىسى مىناۋ. اقىل قوسپاق تۇگىلى، ىشتەگى قۇساسىن ايتىپ سىرلاساتىن دا ەشكىمى جوق.
ءدال قازىر مىناۋ بايتاق شاھاردىڭ سىرتىنداعى قۇلاءدۇزدىڭ الدەبىر جەرىندە ساناۋلى عۇمىرىنىڭ قالعان كۇندەرىن يتشىلەپ وتكىزىپ جاتقان سوقىر جىگىت تە، تاس زىنداندا زارىعىپ وتىرعان باس شەبەر دە، ءتورت قابىرعانىڭ اراسىنا قامالىپ، قۇسا بوپ جۇرگەن كىشى حانىم دا - ءبارى دە بۇدان جاقسى. ولار، ەڭ بولماسا باستارىنا تۇسكەن باقىتسىزدىعى ءۇشىن رەنىش ارتار بىرەۋلەرى بار عوي. بۇل كىمگە رەنجي الادى؟ باسىنداعى قاپ تاۋىنداي قاسىرەتتى كىمنەن كورەدى؟ التىن ءتاجدى پاديشا حاق تاعالاعا رەنىش جۇرە مە؟ ءتاڭىرى تۇگىلى كيەلى ۇڭگىردى باققان جاڭاعى شالدىڭ ءوزى اناۋ. اسپاندى اساسىمەن تىرەپ تۇرعانداي بەتىنە دۇرىستاپ كوزىن دە سالمادى. كىسىگە ءىسىڭ تۇسكەننەن ارتىق قورلىق بار ما؟ ءوزى دە سول دۇنيەدە كىرىپتارلىقتان اسقان قورلىق جوعىن ءبىلىپ، قارشادايىنان بيلىككە تالاسپاپ پا ەدى؟ قۇل بولىپ باس يگەننەن، قۋعىندا جۇرگەننىڭ ءوزىن كوپ ارتىق كورمەپ پە ەدى. سول ءۇشىن تالاي اجالدىڭ اۋزىنا بارىپ قايتپاپ پا ەدى. ونىڭ ەشقايسىسىن وسى كەزگە دەيىن ۇمىتقان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن سول ەسىنە تۋسكەندە شور بوپ بىتكەن الدەبىر ەسكى جاراسى سىزداپ، سۇيەك- سۇيەگىنىڭ ءبارى تۋپ- تۇگەل سىرقىراپ قويا بەرەدى.
ءبىراق كىرىپتارلىقتان، قۇلدىق ۇرعاننان ءوز باسى ازا بويى قازا بولا تۇرا، الدىنا كەلگەن قايسى مونتانى باستىڭ مۇددەسىن ءتۇسىنىپ كورگەن ەدى، قايسىسىنا شىنداپ كوڭىلى قۇلاپ ەدى. اسقاقتاي كىرگەن استام باستى اشۋىنا جەم قىلسا، جەر ءسۇيىپ، اياعىن قۇشىپ كەلگەن قور باستى جيىركەنە تۇرىپ مۇسىركەمەۋشى مە ەدى. ونىسىن قاي ءبىر قايىرىمدىلىق قىسقاننان ىستەيدى دەيسىڭ، پاديشا اتاعىنا داق سالدىرعىسى كەلمەي ىستەيدى دە. جالبا- جۇلبا قايىرشىعا جانى اشىپ ەمەس، جارلىلىق تيتىقتاتقان مۇسكىندەردىڭ كوزىڭ شايلىعار قور كەيپى مەن مۇرىن تىجىرىنتار ناس يىسىنەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەن كارىپ نەمەلەردىڭ قايىر ساداقاسىنداي انشەيىن كوز الدارتقان مەزىرەت قوي. بالكىم، قيقار شال بۇعان كىسىگە كىرىپتار بولعاننىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلسىن دەپ، ماناعىنىڭ ءبارىن ادەيى ىستەگەن شىعار. كوپ اسقانعا ءبىر توسقان دەيتىن كۇننىڭ بۇعان دا كەلگەنىن سەزدىرگەنى بولار. ءبىراق سونى ءدال ماناعىسىنداي كەرگىمەي- اق، كەيۋانا كەيىپپەن دە جەتكىزۋگە بولمايتىن با ەدى. بۇرىن قانداي قارلى- قاراتاۋ قيىن شارۋامەن بارسا دا، كەيۋانا قالپىن بۇزباي، كەڭ وتىرىپ قابىلداۋشى ەدى عوي. پالەن كۇننەن بەرى ەڭ الدىمەن كىمنىڭ جۇزىنەن كورەر ەكەم دەپ الاڭداپ جۇرگەن سول ءبىر جەكسۇرىن كەكەسىندى، ايىزى قانعان دۇشپاننىڭ عانا جۇزىندە تۇرار ارسىز تابانى ەلدەن بۇرىن قۇدايدان سوڭعى جالعىز جاناشىرىم دەپ جۇرگەن ءوز پىرىنەن كورگەنى مە؟ ءيا، بىلايعى مىستان توبىر، بۇنىڭ قىراعى كوزىنەن مۇقيات جاسىرىپ باققان جىمىسقى تابانى ەشقانداي كۇلبىلتەسىز جارقىراتىپ جايىپ سالدى، - ءتىپتى «ارۋاق رەنجىتكەن جەرىڭ بار» دەپ ءوز اۋزىنان ايتىپ تا تاستا دى- اۋ؟ ارۋاق رەنجىتكەنى - كىشى حانىم جايلى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە قۇلاق اسپاعان قالىپ تانىتقانى عوي.
ءپىردىڭ ويىنشا، ءازازىل ارباعان ۇرعاشىنىڭ كۇناسىن جاسىرعانى ءوز توسەگىنە جۇققان ءىبىلىس لاستىقتىڭ ساتپاق داعىن ويىپ الىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا، جۇرت كوزىنەن الاقانىمەن باسىپ كولەگەيلەپ باققانى. بۇل سوندا نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟ كىشى حانىمدى تالاق تاستاسا، ارعى- بەرگىدە ەشبىر پاديشا ىستەمەگەن ماسقارانى بۇل ىستەگەن بوپ شىعار ەدى، حالىق الدىندا قايداعى ءبىر قاڭعىما قارا سۇيەك كوزىمە ءشوپ سالدى دەپ ءوز اۋزىنان مويىنداعانى بولىپ شىعار ەدى. سوندا ماناعى قيقار شال بۇعان ەزدىڭ ەزى ىستەمەگەن ەسۋاستىقتى ىستەمەدىڭ دەپ وكپەلەي مە؟
وندا حان كۇناكار حانىم مەن ونىڭ اشىناسىن ەمەس، ءوزىن ماسقارالاعان بوپ شىقپاي ما؟ سوندا ءپىر كۇناكارلاردىڭ جازا شەككەنىنە ەمەس، بۇنىڭ ءوزىنىڭ تاباعا ۇشىراعانىنا قۇشتار بولعانى ما؟ وندايعا كىشى حانىمنىڭ جەر بولعانىن قالايتىن، سونىڭ جولىندا بۇل ماسقاراعا ۇشىراپ جاتسا، قايعىرۋ ورنىنا قۋاناتىن ۇلى حانىم بارسا بارار، ءبىراق بۇنىڭ ءوزى تۇگىلى، اكەسىنىڭ دە كوزىن كورگەن ءپىر قالاي بارادى؟ قولىندا اسا، اۋزىندا اللا وتىرىپ، كۇندەستىكتىڭ جەلىگىنەن كوزىنە اق شەل قاپتاعان ۇرعاشىنىڭ سوقىر ىزاسىن ول قالاي قۇپتايدى؛ قور كوكىرەك ۇرعاشىنىڭ كور سوقىرلىعىنان اۋليە باسىمەن ول قالاي اسا المايدى. ارينە، ءپىر ۇلى حانىم سارايىنىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ءجۇر. قاجەت دەسەڭىز، ونىڭ جۇزىندەگى ماناعى مىسقىل، ماناعى تابا دا سولاردان جۇققان. ۇلى حانىمنىڭ توڭىرەگىندەگى تۇيەدەيدى تۇيمە دەي قىلاتىن مىستان سايقالدار اۋليە شالدى دا ارباپ العان عوي. ولاردىڭ پىش- پىشىنىڭ سيقىرى ءتىرى پايعامباردىڭ كوكىرەگىندەگى كيەدەن دە قۇدىرەتتىرەك بولعانى عوي.
ءامىرشىنىڭ جۇزىنە ايىز قاندىرار اشى مىسقىل جۇگىردى. ول ءتىپتى اۋليە باسىمەن وڭشەڭ سايقال، وڭشەڭ مىستانعا اربالىپ قالعان كيەلى شالدى اياپ تا كەتتى؛ وڭىندەگى جاڭاعى ءبىر لىپ ەتە قالعان كەكەسىن اياق استىنان مۇسىركەۋشىلىككە اۋىستى. اۋليە شال ءازازىل پىش- پىشتان الجاسسا الجاسقان دا شىعار. اتتاساڭ بولدى، ار- نامىسىڭ ساۋداعا ءتۇسىپ شىعا كەلەتىن مىنانداي قور دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قاراماي، ورتاسىندا جۇرسە، قايداعى ءبىر قالت- قۇلت اۋليە شال تۇگىلى جاراتقان جالعىز يەنىڭ ءوزى دە الدەقاشان- اق ءوز جولىنان ءوزى اداسىپ ماڭگۇرت بولىپ شىعا كەلەر ەدى. كۇللى دۇنيەنى ايتەۋىر بىردەڭەگە ءولىپ- ءوشىپ جاتاتىن تولىپ جاتقان قۇشتارلىقتاردان تۇرعىزسا، قايتىپ ناپسىگە بەرىلمەسسىڭ، قايتىپ كۇناعا باتپاسسىڭ. قۇشتارلىقتان پايدا بولعان پەندە تىرشىلىگى قۇشتارلىقتان وپات تاپسا، تاڭداناتۇعىن نەسى بار؟ قۇشتارلىق اتاۋلى ءناپسى بولسا، ءناپسى اتاۋلى پەندەلىك بولسا، الگى اۋليە ءپىردىڭ ءوزى دە پەندە بوپ شىقپاي ما؟ ول دا قۇداي جولىنا قۇلشىلىقتى وزگە پەندەلەردى اۋزىنا قاراتۋ ءۇشىن جاسايدى ەمەس پە؟! ول مىنا ومىردە كوپ نارسەنى تالاق ەتكەنمەن، بارلىق نارسەنى تالاق ەتپەپتى. جۇرتقا ىقپالى جۇرگەندى و دا جەك كورىپ جاتقان جوق. ەلدىڭ ەلبەك قاققانى، اياعىنا جىعىلعانى ونىڭ دا جانىنا مايداي جاعادى. باسقا تۇگىلى التىن ءتاجدى پاديشانىڭ ءوزى الدىنا كەپ، اياعىنا جىعىلاتىنىن جۇرتقا قىر قىلادى. ءاربىر ماقتان اسىرە قۇشتارلىق. ءاربىر اسىرە نارسە كۇپىرلىك. ءاربىر كۇپىرلىك كۇناعا باتىرادى. ەندەشە ءپىر ەكەۋىنىڭ كۇناسى ءبىپ- بىردەي. بۇل وكىمەت قۇمار، وكتەم مىنەز بولسا، ول دا سولاي. بۇدان ءبىر مىسقال كەم ەمەس. ءتىپتى اللانىڭ ايرىقشا راقىمىنداعى بۇنىڭ وزىنە استامدىق كورسەتكەنى ونىڭ دا كۇپىرلىكتىڭ بالدىر- باتپاعىنا ابدەن بەلشەدەن باتىپ بولعانى. ازازىلگە دە سول پەندەلىكتىڭ كوك تۇمانىنا ءتۇسىپ، كوزىنەن ايىرىلعان كورسوقىرلار عانا ەرەدى. ەندەشە كيەلى شالدىڭ ۇلى حانىم سارايىنىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىنداي ءجونى جوق ەدى. كارى اۋليەنىڭ بۇل پايعامبار جاسىنان اسىپ، تۇعىردان تۇسەردە ەرتەڭگى تاق يەلەرىن ءوسىرىپ- وندىرگەن بايبىشەنىڭ ىڭعايىنا كەتكەنى دە سول پەندەلىك. بۇگىنگى ىقپالىن عانا ەمەس، ەرتەڭگى كۇنىنىڭ دە قانداي بولاتىنىن ويلاعانى.
ەندەشە، ول ءوز باسىنداعى پەندەلىكتى كورمەي، بۇنىڭ باسىنداعى پەندەلىكتى نەگە سونشا جازعىرادى؟ قۇراننىڭ وزىندە جازىلماپ پا ەدى: «پەندەنىڭ بىلمەگى شارت: اللا - جالعىز؛ وندا جورا دا جوق، جولداس تا جوق؛ ءوزى ەشكىمنىڭ پەرزەنتى ەمەس، ءوزى دە پەرزەنتسىز؛ وعان ەشكىم تەڭ كەلە المايدى؛ قاسىنا سەرىك، ارتىنا اۋلەت ەرتپەگەن ول ءوز پاتشالىعىندا قولىنداعى بيلىكتى ەشكىممەن بولە- جارمايتىن دارا پاديشا. ىقىلىم ورناماستان بۇرىن بار ول، ىقىلىم تۇگەل قۇرىپ كەتكەندە دە قۇرىمايدى... كوكتىڭ بيلىگى دە، جەردىڭ بيلىگى دە ءبىر سوندا: كوك پەن جەردەگى، قۇرعاق پەن سۋداعى جان- جانۋاردىڭ بارشاسىنا سول يە، ولارعا ودان باسقا بيلەۋشى دە، قورعاۋشى دا جوق. ادام تاعدىرىن دا سول بيلەيدى: اۋرۋ جىبەرەتىن دە، دارۋ جىبەرەتىن دە، ولتىرەتىن دە، ومىر بەرەتىن دە تەك سول عانا. ءبىراق ول جاراتقان جان يەلەرى پەرىشتە بولسىن، پايعامبار بولسىن، ءتىپتى باسقا ماقۇلقات بولسىن - ءبارىبىر، تۇگەل دەرلىك بەيشارا. كۇشى اسقان قۇدىرەت تە ءوزى، بىلىگى اسقان سۇڭعىلا دا ءوزى»، جاراتقان يەنىڭ ءوزى كەدىر- بۇدىر قىپ كەمشىن جاراتقان دۇنيەنى بۇل قالاي ءبىر تەگىس قىلا الادى؟ جاراتقان جالعىز يەنىڭ ءوزى ون سەگىز مىڭ عالام ءوز بيلىگىمنەن شىعىپ كەتپەسىن دەپ، ءوز قولىنان شىققان جان- جانۋاردىڭ ءارقايسىسىنا ءار الۋان كەمشىلىك پەن السىزدىك بەرىپ، سول ارقىلى تۇتىمىندا ۇستاسا، ءوز قاراۋىنداعى جۇمىر باستى پەندەلەردى بۇل قالاي سولاي ۇستاپ، سولاي تۇتپايدى؟ قۇدايدىڭ وزىندە بار كەمشىلىكتى ادام قايتالاسا، نەگە كۇستانالايدى؟ ءوزى جاراتقان جان يەلەرىنىڭ الاسىنان اللانىڭ ءوزى الگىندەي سەسكەنگەندە، بۇل قايتىپ سەسكەنبەيدى؟ الدە، اللا تاعالانىڭ مۇنىسى، تەگى مەن زاتى بەلگىسىز ءبىر ءوزى عانا ىستەيتىن ەرەكشە مەن ەرەسەنگە تەگى مەن زاتى ۇرعاشىنىڭ ەتەگىنىڭ استىنان شىققان جۇمىر باستىلاردىڭ بوي ۇرۋىنا بولمايدى دەگەن تيىمى ما ەكەن؟ سوندا ءوزىم عانا جاسايتىن كەرەمەتتەردە شارۋالارىڭىز بولماسىن، اسقان راقىم مەن اسقار جازا تەك مەنىڭ قولىمنان شىعۋعا ءتيىستى، مەنەن باسقا ەشقايسىڭنىڭ قاقىلارىڭ جوق دەگەنى مە؟ ولاي بولسا، كۇنا، قىلمىس دەگەن قورقىنىشتى سوزدەردىڭ شىن ماعىناسى - قۇدىرەتى كۇشتى توبانىڭ ءوزىم عانا ىستەيتىن ىستەردى وزگەلەر ىستەپ قويماسىن، ءوزىم عانا بىلەتىن نارسەنى وزگەلەر ءتۇسىنىپ قالماسىن دەگەن ءىشتارلىعى عانا بولىپ شىقتى عوي؟!
شاريعاتتا جاراتقان يە الگىندەي ءوز مىنەزىنە سىرالعى بوپ قالعان ادام تۇقىمىن ايامايتىنىن ايتىپ، اقىر زاماندى باسىنا ءتوندىرىپ، قورقىتىپ باعادى. اللا ەكەش اللانىڭ ءوزى السىزدىگىن ءبىلدىرىپ الۋدان وسىنشا تايساقتاعاندا، پەندە باسىمەن بۇل قايتىپ تايساقتامايدى. ەندەشە ءپىردىڭ بۇعان كۇناكارلىق كۋاسى كوك مۇنارانى قۇرتىپ، باسىنداعى ماسقارا ءحالدى جارقىراتىپ ءوزىڭ جايىپ سال دەگەنى ادام تۇگىل قۇدايدىڭ دا قۇلاعىنا ەرسى ەستىلەتىن ەسىرىك اڭگىمە.
جەلەپ- جەبەۋشى قىزىرلاردىڭ ءوزى بۇعان ەشقانداي ايان بەرە المادى. اڭعا بارعاندا كورگەن ءتۇسى وسى سەر گەلدەڭ حالىنە كورىنگەنى شىعار. قاعبانىڭ قارا تاسىنىڭ قارسى الدىندا تۇرىپ ماڭىنا جولاتپاي قويعانى وسى اقىل تاپپاي، تىعىرىققا قامالعان پۇشايمان داعدارىسى بولار. شىنىندا دا، بۇل نە ىستەي الادى؟ ەگەر قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايا ءدال قازىر توسىن اپات جىبەرىپ، ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كورىپ، قورعاشتاپ باققان استاناسىن تىپ- تيپىل قىپ قيراتىپ تاستاسا، بۇل تۇك تە رەنجىمەس ەدى. ءتىپتى قۋانار ەدى. اناۋ كوزگە كۇيىك كوك مۇنارادان دا قۇتىلار ەدى. وپاتتان شىبىنداي قىرىلىپ، جايراپ قالاتىن جۇمىر باستىلاردىڭ كور كوكىرەكتەرىندەگى ساسىق لاقاپ تا ءبىرجولا ساپ بولار ەدى. سول ءبىر توپالاڭ قىرعىندا توڭقالاڭ اساتىن كوپپەن بىرگە ءوزى دە جوق بولسا، وعان دا ەش وكىنبەس ەدى. ايتەۋىر الگى ناسىرىنا تيەتىن سۇمىراي اسەك ارتىندا قالماي، ەزىمەن بىرگە قۇرىسا بولعانى. ءبىراق تالاي تىلەگىن وپ- وڭاي بەرە سالعان مىرزا قۇداي تاپ وسى جولى كەسسە قان شىقپايتىن قاس ساراڭ بولا قالىپتى عوي.
ول وسى ارادا ومىرىندە العاش رەت جالپاق الەمدى اۋزىنا تۇگەل دەرلىك قاراتقان ەڭ قۇدىرەتتى ءامىرشى بولعانىنا وكىندى. باقسا، جاقىن ماڭايدا ساسىق اۋىز، سىمسىك كوز وڭشەڭ نايساپ قاپتاعان مىناۋ سايقال قالانى شاۋىپ الىپ، قۇرتىپ جىبەرۋگە قۇدىرەتى جەتەتىندەي تەگەۋرىندى جاۋى دا قالماپتى. بۇعان جەتى قيان جەر تۋبىندە جاتىپ، ىلعي كوز الارتاتىن الگى ءبىر سىعىر كوزدەرگە دە قانى قايناپ تۇر. تىم- تىرىس جاتىپ العان نەمەلەردى، قاس قىلعاندا وسى، ءوزى بارىپ شاۋىپ السا قايتەدى.
ءامىرشى سول ويىنا بەل بۋدى. كوپتەن بەرى كوڭىلىندە جۇرگەن جورىققا وسى قازىر اتتانۋى كەرەك. قارا توبىردىڭ كوكىرەگىنە وقتىن- وقتىن تولىپ كەتەتىن ارام جەلدى قۋىپ شىعۋدىڭ بىردەن- ءبىر ەمى قاندى قاساپ قانا. قۇداي جىبەرمەگەن، جاۋى جىبەرمەگەن قاندى قاساپتى ءوزى جاسايدى. بۇل ءبىر- بىرلەپ قۇرتىپ بىتىرە المايتىن الگى ءبىر ساسىق اۋىز توبىردى جاڭا جورىققا باستاپ اپارىپ، مىڭ- مىڭداپ قىرىپ قايتادى. ءتىرى قالعاندارى وسەك تۇگىلى باستارىمەن قايعى بوپ ورالادى. امان قايتقاندارىن قۇدايدان ەمەس، بۇدان كورىپ، بۇرىنعىدان بەتەر قۇلدىق ۇرادى.
ءامىرشى دەرەۋ جورىققا اتتانۋعا بەكىندى.
VI
داريا ارتتا قالدى. الگىندە انتالاي قاراپ تۇرعان قارا توبىر دا الىستاي بەردى. قۇبا ءشول، قۇلا ءتۇز باستالدى. ءشولدىڭ قاقاعان قاپىرىق ىستىعى قايتادان قايراتىنا ءمىندى. قارا قۇرىم قالىڭ قول تولارساقتان قۇم كەشىپ ءجۇرىپ كەلەدى. شاقىرايعان تالما ءتۇس سالت اتتىلاردىڭ قۇردىم كولەڭكەسىن دە جالماپ جۇتىپ قويىپتى؛ ەندى وزدەرىن ءبىرجولاتا جوق قىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ورتەنىپ تۇر.
وكپەك اپتاپ بىرتە- بىرتە كۇشەيە بەردى. قايناعان ىستىق بۇل وتىرعان كۇيمەگە دە باسا- كوكتەي كىرىپ كەپتى. بارعان سايىن تىنىسى تارىلىپ بارادى. قابىنعان وكپەسىنە ءبىر جۇتىم اۋا ىزدەگەندەي پەردەنى ىسىرىپ، سىرتقا كوز سالدى. سول باياعى قۇبا ءشول. قۇلا شاعىلدار شاقىرايعان كۇن كوزىنە قارسى شعار قايرات تابا الماي، قورعاسىن بوپ بالقىپ جاتقانداي، اتتىڭ ءبارى مالتىعىپ كەلەدى. شەلدەن قاشقاقتاعان ءبىر كەشكەنە ءتۇز قۇسى شارىقتاپ ۇشىپ تا كەتپەي، جەر بەتىنە ءتۇسىپ جورعالاماي دا، ۇشىپ- قونىپ، كۇيمەنىڭ قۇردىم كولەڭكەسىنە تىعىلىپ سەكەكتەپ ەرىپ كەلەدى.
ءامىرشى دۇنيەدە وسى ءبىر شىناشاقتاي قۇستان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي، شەگىر كوزىن سوعان قاداپ اپتى. بارماقتاي قۇستىڭ مىنا جانتالاسى قانداي ماعىنالى. تاماعى بۇلك- بۇلك ەتەدى. جەر اپشىسىن قۋىرىپ بارا جاتقان قىزىل جادىن اپتاپتان جانىن قويارعا جەر تاپپاي شىر- شىر ەتەدى. بالكىم مىنا تىرلىكتە ودان باسقا ەشقانداي ماعىنا دا جوق شىعار. ودان اسقان ارەكەتتىڭ ءبارى مانسىزدەنە تۇسەتىن بولار. ارەكەت نەعۇرلىم الاپاتتانا تۇسكەن سايىن بار ءمان، بار قاسيەتىنەن ادالانا تۇسسە كەرەك. مىناۋ الاپات اپتاپتىڭ ارعى اتاسى - جىبەكشە جەلپيتىن مايسا سامال ەمەس پە ەدى. اۋەلدە دۇنيەنى شاڭ- توزاڭنان ارىلتسام دەپ ەسكەن ۇيالشاق لەپ ءوز قۇدىرەتىنە ەلىگە- ەلىگە، ەلىرە- ەلىرە جەر بەتىندەگى تۇگەل كۇيدىرىپ- كۇيرەتەتىن مۇڭكىر- ناڭكىرگە، دەمىنەن اجال شاشىراعان قىزىل اپتاپقا اينالمادى ما.. . انە، بەيشارا قۇستىڭ تابانىن شوق بوپ قارىپ، قاناتىن جالىن بوپ شارپىپ، كورەر كوزگە قۇرتىپ جىبەرەر ءتۇرى بار. ءامىرشى تاجال تاسقىنىنا قىلار قايرانى بولماي، جان ۇشىرا سەكەكتەگەن كىشكەنە ماقۇلىقتىڭ اقتىق ازابىن كورگىسى كەلمەگەندەي، كوزىن تارس جۇمىپ الدى.
دۇنيەنى قۇيقاداي قۋىرىپ بارا جاتقان وت لەپ ونىڭ دا تۇلا بويىن قاري باستادى. مىناۋ قۇتحانا شاتىرىن وڭشەڭ جەندەت باسىپ العانداي، ول تىرپ ەتەرگە دارمەنى بولماي، سۇلق وتىر. توزاق وتىنا شىجعىرىلعانداي ءون بويىن ءورت جايلاپ بارادى. جان- جاعىنان جۇزدەگەن مۇڭكىر- ناڭكىر جانىڭدى بەر دەپ جالىنىپ تۇرعانداي. باسە، ماناعى ويدا جوقتا قولىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن ساقيناسى ونىڭ وسى ساپاردان ءتىرى قايتپاسىنا كورىنگەن ەكەن عوي. ۇزاق جولعا اتتاناردا الدىنان سۋحانى سۇيمەيتىن كىسىنىڭ قارسى جولىققانى دا جاقسى نىشان بولماسا كەرەك- ءتى.
ءامىرشىنىڭ كوز الدىنان سوقىر جىگىت كەتپەي قويدى. ول ەسەك ارباسىن داريا جاعاسىنا تاستاپ، ءوزى مۇنىڭ كۇيمەسىنە كوشىپ كەپ، قارسى الدىنا قاسقيىپ وتىرىپ العانداي. نۇر جايناعان جاۋتاڭ جاناردان ايرىلعان سوڭ، جۇزىندەگى باياعى مەيىرىم جىم- جىلاس جوعالىپ كەتىپتى. ادەمى جاس جىگىتكە لايىق ىزەت- يبادان دا ەش جۇرناق قالماپتى. ۇڭىرەيگەن- ۇڭىرەيگەن ەكى كوزدىڭ تۇبىنە تاجال تىعىلىپ تۇرعانداي. وندىرشەگى سورايىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، ەكى بەتى كۇلدەي بوپ- بوز بوپ كەتىپتى، وڭىنەن كىسى شوشىعانداي. مىنە، ول بۇعان قاراي قوزعالعانداي بولدى، بىرتە- بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. سۇيەكپەن سۇيەك بوپ قالعان سۇپ- سۇر بەتى بۇلك ەتپەيدى. ول مۇنىڭ سوڭىنداعى قارا قۇرىم قولدان دا سەسكەنبەيتىندەي. شارشى الەمدەگى ءاربىر ءتىرى پەندەنىڭ قۇلاعىنا كوك نايزانىڭ سۇڭگىسىندەي سۋىق ەستىلەتىن ايبارلى ءامىرشى اتاعىنان دا تايسالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. كۇس- كۇس قوس شەڭگەل كەڭىردەگىنە تاقاپ قالىپتى.
- قورىقپا، - دەدى الدەبىر قىرىلداق داۋىس، - بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى...
ءامىرشى ايران- اسىر. بۇل قالاي؟ باياعىدا ءتىلىن كەستىرىپ تاستاماپ پا ەدى؟ پىشاعى جالاڭداعان جەندەتتىڭ قان- قان ءبىر كەسەك ەتتى كوزىنشە جەرگە لاقتىرىپ تاستاعانى قايدا؟ ەندەشە الگى جەكسۇرىن داۋىس قايدان شىقتى؟ الدە وعان قۇدىرەت قايتادان ءتىل بىتىرگەن بە؟ الدە ءتىلىن كەسكەنىڭمەن ادامدى مىلقاۋعا اينالدىرا المايتىن بولعانىڭ با؟ بالكىم، الگى داۋىس مىنا شەبەر جىگىتتىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ - ءامىرشىنىڭ داۋسى شىعار؟
ءامىرشىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى. قارسى الدىنداعى قۇبىجىق سوقىردىڭ قان- ءسولسىز قايمىجىق ەرنىنە ءبىر جىمىسقى كۇلكى ىلىگىپتى. ءامىرشى شەگىنشەكتەپ شالقالاي بەردى. ونى ءبىر جۇتپا باتپاق استىنان وبىپ بارادى. ول، ەڭ بولماسا، جان ءتاسىلىم الدىندا تۇياق سەرپەتىندەي دارمەن تابا الماي تىربانىپ جاتىر...
الدەبىر ۋاقىتتاردا بارىپ كوزىن اشىپ الدى. شىلدە كۇنى شىجعىرا كۇيدىرگەن شاتىردىڭ ءىشى ىسىپ كەتىپتى. قۇس مامىق توسەككە ۇيەلەپ قالعان ەكەن، ىستىق مامىق ونە بويىن جاندىرىپ بارادى. بۇل جان- دارمەن باسىن كوتەرىپ، ەسىك جاققا قاراپ ەدى، ەشكىم جوق. الگى تىقىر باس سوقىر الدەقايدا عايىپ بوپتى. ول شىجىعان شىلدە مەن پالەن كۇننەن بەرگى بەبەۋلەتكەن تىمىرسىق ويلاردان قايناپ- قايناپ، بالدىر باتپاققا اينالعان دارمەنسىز ميدان ساناسى تۇماندانا باستاعانىن، الگىندە عانا قارسى الدىندا جالانىپ وتىرعان ماناعى وتكەل باسىندا قالعان سوقىر دا، مۇنىڭ جانىن الۋعا كەلگەن مۇڭكىر- ناڭكىر دە ەمەس، جاي انشەيىن قورىققانعا قوس كورىنگەن ساندىراق ەلەس ەكەندىگىن ەندى اڭعاردى. ءبىراق كوڭىلىنە ءبىرجولا ورنىعىپ العان وسى ءبىر وزبىر كۇماننىڭ، ءبارىبىر، مۇڭكىر- ناڭكىردەي بۇنىڭ باسىن جۇتپاي تىنبايتىنىنا دا كوزى ءبىرجولا جەتكەندەي بولدى.
ول قايتادان ەسەڭگىرەپ كەتتى. ەندى جان- جاعىن شەتسىز- شەكسىز قۇلا ءتۇز جايلاپ الدى. بىلەم- بىلەم شاعىلدار دا الدەقانداي شيماي جازۋلارعا تولىپ كەتكەن سياقتى. بۇل ءسونىپ بارا جاتقان جانارىنىڭ سوڭعى قۋاتىن شىم- شىم سارقىپ، قادالىپ كەلىپ وقيدى- اق. الدەبىر ۋاقىتتاردا بارىپ زورعا- زورعا اجىراتقانداي بولدى. كۇللى دۇنيەنى: «بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى» دەگەن شيماي جازۋ قاپتاپ كەتىپتى.
ول تاعى دا كوزىن اشتى. توبەسىنەن قارا قوڭىر كۇڭگىرت بىردەڭە ءتونىپ تۇردى. ءبىراق ءامىرشى بۇل جولى ءوزىنىڭ، ۇيرەنشىكتى التىن كۇيمە، اتلاس شاتىرىندا جاتقانىن، الدە باياعىدا ءوزى سالدىرعان تاس زىنداندا جاتقانىن انىق اجىراتا المادى.
سوڭى
