قازاقستان الماسىنىڭ قازىنالى قويماسى مەن ونىڭ قۇپيالارى

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندا بۇگىندە ءبىز دۇكەننەن ساتىپ الاتىن المالاردىڭ جابايى ءوسىپ جاتقان بابالارى ءالى دە كەزدەسەدى.

BBC Future شولۋشىسىنىڭ انىقتاۋىنشا، بۇل ەكزوتيكالىق ءارى ەڭ ءتاتتى سۇرىپتار الەمدىك نارىققا شىعۋى ابدەن مۇمكىن.

1993 - جىلى ا ق ش اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ اگرونومى فيل فورسلاين قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنداعى تاۋلاردىڭ ۇستىمەن وتكەن.

بۇل ونىڭ ورتالىق ازيالىق ەلگە جاساعان ءبىرىنشى ساپارى ەدى - قازاقتىڭ نۋ ورماندارىنا بارۋ مۇمكىندىگى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن عانا مۇمكىن بولدى.

عالىمنىڭ پىكىرىنشە، بۇگىندە ءبىز دۇكەننەن ساتىپ الىپ جۇرگەن المالاردىڭ تەگى ءدال وسى جەردەن شىققان. فورسلاين بۇل تاۋلى باقشادا نە تابۋعا بولاتىنىن انىقتاۋدى شەشتى.

2013 -جىلى المالاردىڭ الەمدىك ءونىمى 80 ميلليون توننانى قۇرادى، بۇل رەتتە جارتىسى قىتايدىڭ ۇلەسىندە.

تەك قۇراما شتاتتاردىڭ وزىندە عانا الما ءونىمىنىڭ قۇنى 4 ميلليارد دوللارعا جۋىق (شامامەن 260 ميلليارد دوللار).

كوپتەگەن سۇرىپتاردىڭ اراسىندا ەڭ سۇيىكتىلەر دە بار: بۇكىل الەمدە تۇتىنۋشىلار قىتىرلاق، ءدامى قىشقىلداۋ «گرەنني سميت» جاسىل الماسىن نەمەسە «رەد دەليشەس» اتتى ءتاتتى ءارى جۇمساق سۇرىپتى المانى تاڭدايدى.

 الايدا كوبى ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستان ورماندارىندا ءبىز قولدانىپ، ودان دا ءتاتتى جەمىستەر وسىرە الا الاتىن كوپتەگەن گەنەتيكالىق قۇپيالار ساقتالىپ وتىرعان دەپ سانايدى.

 ورتالىق ازيا شىنىمەن دە المانىڭ باس ءتۇرى، قازىرگى زامانعى المانىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ ارعى اتاسى سيۆەرس (Malus sieversii) الماسىنىڭ وتانى سانالادى. بۇل الما ءتۇرى ءالى دە قازاق ورماندارىندا ءوسىپ جاتىر.

باتىس عالىمدارىنا الما وسەتىن ەڭ جاقسى جەرلەردى الماتى بوتانيگى ايماق جانعاليەۆ كورسەتتى. قازىرگى كەزدە جاسى جۇزگە جاقىنداپ قالعان اقساقال ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن قازاق المالارىن زەرتتەۋگە ارنادى.

كەي كەزدە ولاردىڭ ءدامى ءتىپتى ەرەكشە بولدى. فورسلاين جاڭعاق ءدامى بار المانى جەپ كورگەن، بادەن نەمەسە قىزىلميا ءدامى شىعاتىن جەمىستەر دە كەزدەستى.

قازاقستاندىق جابايى المالاردىڭ ءدامىن تاتقان باسقا سەلەكسيونەرلەر ءتاتتى بال نەمەسە ءتىپتى جيدەكتىڭ ءدامى بار جەمىستەر تۋرالى باياندادى.

ءاربىر ناقتى جەمىستىڭ گەنەتيكالىق كودى قانداي وسىمدىكتەر، ولاردى كەزدەيسوق توزاڭداندىرعان ارالارمەن بۋدانداستىرۋعا بايلانىستى ازداپ وزگەرىپ وتىردى.

بۇعان دەيىن جينالعان داندەردى ەسەپكە الا وتىرىپ، فورسلايتتىڭ ارىپتەسى گەرب ولدۆينكلدىڭ 1991 -جىلى جاساعان ەكسپەديتسياسىنىڭ كەزىندە ا ق ش اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ جانىندا شامامەن مىڭ اعاشتان 130 مىڭنان استام ءدان جينالعانىن ايتتى.

قازىرگى كەزدە ولار امەريكاندىق جەنيەۆانىڭ (نيۋ- يورك شتاتى) گەنەتيكالىق بانكىندە ساقتاۋلى.

سوڭعى ۋاقىتتا بۇل سۇرىپ المالارىن ساتۋ كولەمىن كوبەيتۋ ارەكەتتەرى جاسالدى جانە تاياۋدا قازاقستاننىڭ ەكى بيزنەسمەنى شاعىن الما باعىن ساتىپ الىپ، وزدەرىنىڭ ونىمدەرىن الەۋمەتتىك جەلىدە جارنامالاي باستادى.

 «ءبىز باعىمىزدان جيناعاننىڭ بارلىعىن ساتىپ جىبەردىك. ەندى كەڭەيۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز»، - دەدى ولاردىڭ ءبىرى اندرەي كيم.

ونىڭ سەرىكتەستى تيمۋر تاقابايەۆ «اپورت» ەگەر ونى ماۋسىمنىڭ سوڭىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 800-1200 مەتر ارالىعىندا جيناعان كەزدە ءتاتتى بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.

كيم الماتىلىقتاردىڭ «اپورتتى» اڭساۋمەن ەسكە الاتىنىن ايتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل سۇرىپ المالارى قازاقستاننان تىس جەرلەردە دە ەرەكشە تانىمال بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان قازىرگى كەزدە جاس باقشا وسىرۋشىلەر ونىمدەرىن ەۋرووداق نارىعىنا شىعارۋ ءۇشىن ليسەنزيا الۋعا ارەكەتتەنىپ وتىر.

 باتىس زەرتتەۋشىلەرى مەن جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردىڭ ارقاسىندا الما سەلەكسياسىندا ناعىز توڭكەرىس بولىپ، ونىڭ نەگىزىنە تاماشا قازاق جەمىستەرى جاتقىزىلا ما ەكەن، كىم ءبىلسىن؟!

ماتەريالدىڭ تولىق نۇسقاسىن بي- بي- سي سايتىنان مىنا سىلتەمەدەن وقيسىزدار: https://www.bbc.com/russian/science/2016/06/160603_vert_fut_kazakhstan_wild_apples