ساياسي رەپرەسسيانىڭ سەبەبى مەن سالدارى
جازىقسىز جازالاۋلار پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ومىرگە كەلگەلى ءجيى ورىن العانى بۇگىندە بارشاعا ءمالىم. دەگەنمەن، اۋقىمى مەن قانقۇيلىلىعى جاعىنان - شەتەل زەرتتەۋشىلەرى تاراپىنان «ۇلكەن تەررور» دەپ اتالعان 1937- 38 -جىلدارعى جازالاۋلاردىڭ ورنى بولەك.
بۇل زۇلمات ب ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 - جىلعى اقپان- ناۋرىز پلەنۋمىنان باستاۋ الدى. كەڭەستىك قوعامدى يدەيالىق دۇشپانداردان تازارتۋ جۇمىسىن كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزۋگە وسى پلەنۋم باتا بەرگەن ەدى. پلەنۋمدا باس حاتشى يوسيف ۆيسساريون ۇلى ستالين «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر جانە تروتسكيشىلدەر مەن وزگە دە ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» بايانداما جاساعان. ول ءوز سوزىندە «حالىق جاۋلارىنىڭ ەكىجۇزدىلىككە سالىناتىنىن»، «بولشەۆيك، پارتياشىل بولعانسىپ» قۇبىلاتىنىن ەسكەرتىپ، شىن كەلبەتتەرىن كورسەتپەي، تۇپكى نيەتىن بۇركەپ الداۋسىراتاتىنىنا توقتالدى. «قازىرگى زيانكەستەر مەن ديۆەرسانتتار، تروتسكيستەر - ... قالتاسىندا پارتيا بيلەتى بار ادامدار، ياعني، فورمالدى تۇردە بىزگە بوتەن ەمەس ادامدار» «سوۆەت وكىمەتىنە دوس بولىپ كورىنىپ، ...ساياسي تۇرعىدا الدايدى، ... ءۇن- ءتۇنسىز زيانكەستىك جاسايدى» دەپ اتاپ ايتتى.
ودان كەيىن مىنبەگە شىققان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ن. ي. ەجوۆ بايانداماسىندا بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان ن. ي. بۋحارينگە بۇرىنعى سولشىلدار مەن «وڭشىل- اۋىتقۋشىلاردى» بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن «وڭشىل- سولشىل» وپپوزيتسيا قۇرماق بولدى جانە ستالينگە قارسى تەررور جاساۋدى استىرتىن تۇردە جوسپارلادى دەگەن ايىپ تاقتى. ول ارتىنشا سول پلەنۋمدا پارتيادان شىعارىلىپ، قاماۋعا الىندى...
اتالمىش پلەنۋم جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىننىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالادى. (1937 -جىلعى 23 - اقپاننان 3 - ناۋرىزعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن وسى پلەنۋمدا 72 ادام سويلەگەن ەدى، سولاردىڭ 52- ءسى تەررور بارىسىندا اتىپ تاستالدى). پلەنۋمنان كەيىن كوپ ۇزاماي، باتىس ءسىبىر ولكەسىندە ورىس جالپى اسكەري وداعىنىڭ كوميسسارلارى مەن جاپون بارلاۋى ۇيىمداستىرعان دەلىنەتىن ويدان شىعارىلعان قارۋلى قاستاندىق ارەكەت جاساۋشىلار ءىسى اشىلدى. ودان سوڭ، سول 1937 -جىلعى 28 - ماۋسىمدا، ساياسي بيۋرو «جەر اۋدارىلعان كۋلاكتاردىڭ كوتەرىلىسشىل ۇيىمىنا جاتاتىن بەلسەندىلەردىڭ بارىنە جازالاۋدىڭ جوعارعى شاراسىن قولدانۋ قاجەت» دەگەن شەشىم قابىلدادى.
وسى شەشىمنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، 1937 -جىلعى 2 - شىلدەدە بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىق كوميتەتتەرىنە، وبكومدار مەن ولكەكومدارعا ارنايى حات جىبەرىلدى. بۇل حاتتا ايداۋدان ورالعان بۇرىنعى كۋلاكتار مەن قىلمىسكەرلەردىڭ جەر- جەردەگى «ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلارداعى، ترانسپورتتاعى جانە ونەركاسىپتىڭ كەي سالالارىنداعى انتي سوۆەتتىك جانە ديۆەرسيالىق قىلمىستاردىڭ قاي ءتۇرىنىڭ دە باستاۋشىسى» بولىپ جۇرگەنى حابارلاندى. سولاردىڭ ءبارىن ەسەپكە الۋ، «ىشتەرىندەگى نەعۇرلىم جاۋلىق تانىتاتىنداردى شۇعىل تۇتقىنداپ، اكىمشىلىك تارتىپپەن ۇشتىكتەن وتكىزۋ جولىمەن اتىپ تاستاۋ» تاپسىرىلدى. تاپسىرماعا بايلانىستى، الدا تۇرعان وپەراتسيانىڭ ەگجەي- تەگجەيىن تالقىلاۋ ءۇشىن، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ەجوۆ ن ك ۆ د- ءنىڭ وبلىستىق باسقارمالارى باستىقتارىمەن 16 - شىلدەدە ارنايى ءماجىلىس وتكىزدى. ەجوۆتىڭ كەڭەستەگى نۇسقاۋ ءسوزى «سوق، تالداماي تالقاندا!» دەگەن ديرەكتيۆامەن ورنەكتەلدى.
جۇرتتى جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە ءتۇسىرۋ، جازالاۋ ناۋقانى وسىلاي يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىلدى دە، ك س ر وداعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ باس كوميسسارى نيكولاي ەجوۆتىڭ 1937 -جىلعى 30 - شىلدەدە وتە قۇپيا تۇردە شىعارعان № 00447 وپەراتيۆتىك بۇيرىعىنان ناقتى باستاۋ الدى. «بۇرىنعى كۋلاكتاردى، باسبۇزارلار مەن باسقا دا انتي كەڭەستىك ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن وپەراتسيا تۋرالى» دەپ اتالعان سول بۇيرىقتى 31 - شىلدەدە س و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى ماقۇلداعان. وسى قۇپيا بۇيرىققا بايلانىستى ەكى ماسەلەگە نازار اۋدارعىمىز كەلەدى.
ءبىرىنشىسى. اتالمىش 447- بۇيرىقتا رەپرەسسيا ناۋقانى 1937 - جىلعى 5 - تامىزدا باستالىپ، ءتورت اي مەرزىم ىشىندە اياقتالۋعا ءتيىس ەكەنى كورسەتىلگەن. بۇيرىقتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ءار ايماعىندا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كاتەگوريامەن جازالاۋعا جاتاتىنداردىڭ سانى بەرىلگەن. بۇل بۇيرىق بويىنشا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا 1937 - جىلدىڭ 5 - جەلتوقسانىنا دەيىن 2500 ادام اتىلىپ، 5000 ادام ۇزاق مەرزىمگە (بۇيرىقتا 8- 10 جىل بەرۋ كوزدەلگەن) سوتتالۋ كەرەك بولاتىن. ءبىراق ءىس جۇزىندە ناۋقان ءتورت اي ەمەس، 15- 16 اي (1937 -جىلعى تامىز - 1938 - جىلعى قاراشا) بويى ءجۇردى. ۇكىمدەردى ن ك ۆ د- نىڭ رەسپۋبليكالىق، ولكەلىك، وبلىستىق ۇشتىكتەرى شىعارىپ تۇرعان. وسى كەزەڭدە № 00447 بۇيرىقپەن بەلگىلەنگەن كۆوتا (وداق بويىنشا 268095 ادامدى رەپرەسسيالاپ، ونىڭ ىشىنەن 75095 ادامدى اتۋ، بۇل مولشەردىڭ ءوزى جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمدارى باسشىلارىنىڭ ۇسىنىستارىنا سايكەس بەلگىلەنگەن ەكەن) بىرنەشە ەسە ءوسىرىپ ورىندالدى.
1 ميلليون 770 مىڭداي جان رەپرەسسيالانىپ، ونىڭ 390 مىڭى، ياعني جارتىسىنان استامى اتىپ تاستالدى. قازاقستاندا بۇل كەزەڭدە 118 مىڭ ادام رەپرەسسيالانىپ، ونىڭ 25 مىڭدايى اتىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. ياعني، كوزدەلگەن 7500 ادامدى جازالاۋ جوسپارى قازاقستاندا 15 ەسەدەن دە اسىرىپ ارتىعىمەن ورىندالعان. بۇيرىقتا قازاق رەسپۋبليكاسىنان 2,5 مىڭ ادامدى اتۋعا تاپسىرما بەرىلسە، ورىنداۋشىلار ونى ون ەسە اسىرىپ جۇزەگە اسىرعان. 1937 - جىلعى 30 - شىلدەدەگى 447- بۇيرىقپەن بەرىلگەن تاپسىرمانى ودان دا اسىرا ورىنداۋعا مۇمكىندىگى بارىن سەزىنگەندىگى بولار، سول 37- ءنىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستان بولشيەۆيكتەرى ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل. ي. ميرزوياننىڭ قولىمەن «حالىق جاۋلارىن» جازالاۋ ءۇشىن قوسىمشا ليميت سۇراپ، ستالينگە قۇپيا جەدەلحات جولداعان.
وندا رەسپۋبليكا بويىنشا تاعى دا ءبىرىنشى كاتەگوريامەن، ياعني اتۋ تاسىلىمەن 600 ادامدى رەپرەسسيالاۋعا پۇرسات بەرۋىن وتىنگەن. رەسپۋبليكا باسشىلىعى، سونداي- اق، وعان قوسىمشا تاعى 1000 ادامدى ەكىنشى كاتەگوريامەن، ياعني ۇزاق مەرزىمگە سوتتاپ جازالاۋعا رۇقسات سۇراپ قۇلشىندى. ۇسىنىس 1937 -جىلعى 3 - جەلتوقساندا ب ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە بەكىتىلدى. وسىلاي، ءوز بولشيەۆيكتەرىمىز دە ۇلكەن تەررور كورىگىن وزىندىك وتىنمەن ۇستەمەلەپ قىزدىرا تۇسكەن ەدى. سوتتاردان باسقا، ن ك ۆ د قۇرامىنداعى ايرىقشا كەڭەس، «ۇشتىك»، «ەكىلىك» دەيتىن سوتتان تىس جازالاۋشى قۇرىلىمدار وبلىستارداعى ەڭبەكشىلەر اراسىن ەكپىندى تۇردە «تازالاپ» جاتتى. سونىمەن، جازالاۋلاردىڭ اۋقىمدى بولۋىنىڭ استارىندا جەرگىلىكتى جاندايشاپتاردىڭ ءوز وتىنىشتەرى جاتقان بولىپ شىقتى. بۇل ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزگە «اقتاڭداقتاردى» انىقتاۋ جونىندە جاڭا مىندەتتەر جۇكتەيدى.
ەكىنشى ءجايت. اتالمىش بۇيرىقتا اتۋ جايىنداعى ۇكىمدەردى قالاي ورىنداۋ كەرەكتىگى ەگجەي- تەگجەيلى جازىلعان. وندا ءىس قاعازى ۇكىممەن جانە حالىق جاۋىنىڭ اتىلعانى تۋرالى اكتىمەن بىرگە قۇپيا ساقتالاتىنى، ول جونىندە ەشكىمگە ەشقانداي ماعلۇمات بەرىلمەيتىنى ايتىلعان. ەڭ باستىسى، لەنينگراد پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى س. م. كيروۆتىڭ قاستاندىقتان قازا تابۋىنا وراي قابىلدانعان 1934 - جىلعى 1 - تامىز زاڭىنا سايكەس، شىعارىلعان ۇكىمنىڭ كىدىرىسسىز ورىندالۋعا تيىستىگى اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل نۇسقاۋ قاتاڭ ورىندالىپ تۇردى. سوۆەتتىك داۋىردە قۇپيا ساقتالعان اتۋ اكتىلەرى بەرتىندە، سوۆەت وكىمەتى قۇردىمعا كەتىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىلگەن شاقتا عانا كورسەتىلە باستادى.
الايدا، قازاقتىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراعان ۇلدارىنىڭ ءبىرقاتارى، ايتالىق، ساكەن سەيفۋللين، ماعجان جۇمابايەۆ اتىلماپتى- مىس دەگەن سىبىستار كەيىنگى جىلدارى ەلدى ءبىراز دۇرلىكتىردى. (مۇنداي جالعان حاباردى توتاليتاريزم جىلدارى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءوزى ادەيى تاراتاتىن، ويتكەنى ول ءوز حالقىنا قارسى جاساعان مەملەكەتتىك قىلمىستى مەيلىنشە جاسىرا بەرۋگە مۇددەلى بولاتىن). سول داقپىرتقا يلانعاندار الىس گۋلاگ نۇكتەلەرىنە ءتۇرلى ەكسپەديتسيالار قۇرىپ بارىپ ءجۇر. ىزدەستىرۋلەر ءالى دە جالعاستىرىلا بەرمەك سىڭايدا. قۇپيا پوليتسيانىڭ قۇپيا قويماسىندا جاتقان اتۋ اكتىلەرىنە سەنگىلەرى كەلمەيدى. دەمەك، ن ك ۆ د شىندىقتى بۇرمالادى ما، جوق پا دەگەن ساۋالعا نانىمدى جاۋاپ تاۋىپ، اقيقاتقا جۇرتشىلىقتىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن - مۇراعاتتاردىڭ قۇپيا قورلارى زەرتتەۋشىلەرگە اشىق بولۋعا ءتيىس.
ماسەلەن، ماعجان جۇمابايەۆ تاعدىرىن الساق، ول ەشقانداي دا كولىما، ماگادان، نەمەسە جاڭا جەردە ەمەس، حالقىمىزدىڭ وزگە دە ارداقتى ۇلدارىمەن (مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىمەن، اقىن- جازۋشىلارىمەن، ونەرپازدارىمەن) بىرگە وسىندا، الماتىنىڭ تۇبىندە، «جاڭالىق» قورىمىندا جاتىر. 1938 -جىلعى 19 - ناۋرىزدا اتىلعان.. . ول العاش رەت 1929 -جىلى قامالىپ، 1931 - جىلى ون جىلعا كەسىلگەندى. ستاليندىك لاگەردەن 1936 -جىلعى جازدا بوساپ، پەتروپاۆلعا بارادى. سوندا قىسقا مەرزىمدىك كۋرستا دايىندىقتان وتەدى دە، مەكتەپ مۇعالىمى قىزمەتىنە ورنالاسادى. ودان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن الماتىعا كەلەدى. ءبىراق «حالىق جاۋىن» ىزدەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتكەن استانادا كۇيى بولمايدى. 1937 -جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قايتادان تۇتقىندالادى. اباقتىدا تولتىرىلعان تۇتقىن انكەتاسى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ماعجان سول كەزدە الماتىنىڭ لەسنايا كوشەسىندەگى 89- ۇيدە تۇرعان. الەۋمەتتىك جاعدايىن «مال باعۋشى ورتاشا شارۋالاردان» دەپ، ءوز قىزمەتى جايىنداعى سۇراققا: «بەلگىلى- ءبىر جۇمىسى جوق»، ماماندىعى جونىندە: «جازۋشى جانە مەدفەلدشەر» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءۇي مۇلىكتەرىنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق ەكەنىن، 1917 -جىلعا دەيىن وقۋدا بولعانىن، اكە- شەشەسىنىڭ تابىسىمەن كۇن كورگەنىن ايتىپتى. ءبىلىمى جوعارى، 1925 -جىلى ماسكەۋدەگى ادەبي- كوركەم ينستيتۋتتى بىتىرگەن.
ساياسي جولى جايىندا: «1917 -جىلدان 1923 -جىلعا دەيىن «الاش» پارتياسىندا بولدىم» دەگەن. ءىستى بولعان: «1929 -جىلى و گ پ ۋ القاسى قىلمىستىق كودەكستىڭ 58- بابىنىڭ 10- 11 - تارماقتارى بويىنشا 10 جىلعا كەستى». العاشقى قامالعانىندا سوت ۇكىمىنىڭ شىعۋى ءبىر جارىم جىلداي كۇتتىرگەن بولسا، بۇل جولى، ۇستالعانىنا ءبىر جارىم ايعا جەتەر- جەتپەستە - ءىسىن قايتا قاراۋدى 1960 - جىلى قولعا العان تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ قۇزىرلى ورنىنا جىبەرىلگەن «وتە قۇپيا انىقتاماعا» قاراعاندا - «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بەينەتقور اۋدانىندا 1893 -جىلى تۋعان» اقىندى ن ك ۆ د جانە ك س ر و پروكۋرورىنىڭ كوميسسياسى 1938 -جىلعى 11 -اقپاندا سوتتاپ ۇلگەردى (حاتتاما № 377) . ۇكىمدى ورىنداۋ تۋرالى اكتىدەن جاسالعان كوشىرمەدە: «ك س ر و ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ 1938 -جىلعى 11 - اقپانداعى، حاتتاما № 377، جۇمابايەۆ ماعجان بەكەن ۇلىن اتۋ جايىنداعى شەشىمى جۇزەگە اسىرىلدى. 19- ناۋرىز 1938 ج. » دەپ كورسەتىلگەن.
«ادىلەت» حالىقارالىق «مەموريال» قوعامىنىڭ ۇجىمدىق مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ونىمەن ءوزارا مالىمەتتەر الماسىپ تۇرادى. «مەموريالدىڭ» دەرەكتەر بازاسىندا ماعجان تۋرالى ق ر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتى قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتى بەرگەن ەكى انىقتامالىق مالىمەت بار. بىرىندە ونى «قاز ك س ر ن ك ۆ د- سى (ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى) 1937 - جىلعى 29 - قاراشادا»، ەكىنشىسىندە ق ك س ر ءى ءى ح ك مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ 3- ءبولىمى 1937 - جىلعى 27 - جەلتوقساندا» تۇتقىنداعان دەپ كورسەتكەن. ەكەۋىندە دە ن ك ۆ د جانە ك س ر و پروكۋرورىنىڭ كوميسسياسى ونى ر ك ف س ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-6, 58-11 باپتارىمەن ايىپتاپ، 1938 -جىلعى 11 - اقپاندا ۇكىم شىعارعانى، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى ايتىلعان. العاشقى مالىمەتتە «قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان، قاز ك س ر جوعارعى سوتى 1988 -جىلعى 4- قاراشادا»، ەكىنشىسىندە - «قىلمىس وقيعاسى جوق بولعاندىقتان، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري تريبۋنالى 1960 - جىلعى 8 - شىلدەدە» اقتاعان دەپ جازىلعان.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - ماعجاندى 40 - 50- جىلدارى قيىر شىعىستىڭ ءار قيىرىنان كوردىك دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى شىندىققا جاناسپايدى. بۇل مۇنداي مالىمەتتەردى ايتۋشىلاردىڭ اق نيەتىنە ءشۇبا كەلتىرۋ ەمەس، ولاردى ەشقانداي دا كىنالامايمىز. رەپرەسسياعا ۇشىراپ جازاسىن وتەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا وزدەرىن بەيتانىس ادامدارعا «ماعجان»، نەمەسە «ساكەن» دەپ اتاعاندار كەزدەسكەن. جازىقسىز جاپا شەگۋ اشىندىرعاندىقتان شىعار. ارىستارىمىز بەرتىنگە دەيىن ءتىرى بولعان ەكەن دەلىنەتىن ءتۇرلى قيسىنسىز داقپىرتتىڭ سوندايدان تاراعانى ءسوزسىز، ءارى سونداي سىبىستىڭ تاراۋىنا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بولشيەۆيكتىك بيلىك تە مۇددەلى بولعان...
ءبىز ءجۇز جيىرما مىڭداي جاننىڭ ساياسي رەپرەسسيالارعا ۇشىراعانىن، ولاردىڭ ءبىر شيرەگى اتىلعانىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا بىلدىك، ال كەڭەستىك زاماندا ولار اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەگەن حابار ايتىلمايتىن. تۇتقىن اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن دە تالايلار تۇرمەگە كيىم- كەشەك، اس- سۋ اپارىپ جۇرگەن، ولاردىڭ سالەم- ساۋحاتتارىن تۇرمە اكىمشىلىگى العاشقى كەزدە قابىلداي بەرگەن، قابىلداۋدى كەيىنىرەك، «پالەنشە حات جازىسۋ قۇقىنان ايرىلىپ، باسقا جاققا ايداۋعا جىبەرىلدى» دەگەن جەلەۋمەن عانا دوعارعان.
قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرقاتارى ماسكەۋدە اتىلعانى ءمالىم. بۇگىندە ماسكەۋ تۇرمەلەرىندە قۇربان بولعانداردىڭ بەتى جابىلعان بەس قورىم انىقتالىپ، رەسمي مۇراعاتتىق قۇجاتتارمەن راستالعان. 1926- 1935 -جىلدارى ماسكەۋدە اتىلعاندار (ولاردىڭ قاتارىندا - 1930 -جىلعى 21 - ساۋىردە قۇرباندىققا شالىنعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ، ءابدىراحمان ءبايدىلدين، احمەتسافا يۋسۋپوۆ بار) ۆاگانكوۆو زيراتىنا جەرلەنگەن. وداق استاناسى تۇرمەلەرىندە 1934 -جىلدان 50- جىلدارعا دەيىن اتىلعاندار ماسكەۋ (دون) كرەماتورييىندە ورتەلگەن.
«مەموريال» كرەماتسيالانعان قۇربانداردىڭ كۇلى كرەماتوريدىڭ جانىنداعى زيراتقا جەرلەنگەن بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى، ءبىراق بۇل جورامالعا ازىرگە قۇجاتتىق ايعاق تابىلا قويعان جوق. 1936- 1937 - جىلدارى ماسكەۋ تۇبىندەگى ەكى ارنايى اۋماقتا جاپپاي اتۋ جانە جەرلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن: ءبىرى - بۋتوۆو پوسەلكەسى (بۋتوۆو پوليگونىندا 25- 26 مىڭ اتىلعان جان تىنشۋلى)، ەكىنشىسى - بۇرىنعى ن ك ۆ د- ءنىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعى بولعان «كوممۋناركا» كەڭشارى (مۇندا جاتقانداردىڭ سانى - 10- 14 مىڭ).
1994 - جىلى ۆاگانكوۆو زيراتىنداعى قورىمعا، 1991, 1994 - جىلدارى ماسكەۋ (دون) كرەماتوريىنىڭ زيراتىنداعى قۇرباندار جاپپاي جەرلەنگەن بەيىتتەرگە، 1993 - جىلى بۋتوۆو قورىمى اۋماعىنا ەستەلىك بەلگىلەر قويىلعان. بۋتوۆودا، سونداي- اق، ەستەلىك ايقىش (كرەست) تۇرعىزىلىپ، شىركەۋ سالىنعان. ال «كوممۋناركا» «زوناسىنا» كىرەر قاقپانىڭ جانىنا 1999 -جىلى مەموريالدى تاقتا ورناتىلدى. كەڭشار اۋماعىنداعى «ناركومنىڭ داچاسى» دەپ اتالاتىن ارنايى وبەكت كوپكە دەيىن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قاراماعىندا، تيىسىنشە، كوپشىلىك ءۇشىن جابىق بولىپ كەلدى.
....
ۇلكەن تەرروردا، جوعارىدا ايتىلعانداي، 1 ميلليون 710 مىڭنان استام ادام ساياسي ايىپ تاعىلىپ تۇتقىنعا الىنعان دا، سولاردىڭ كەمى 725 مىڭى اتىپ تاستالعان، بۇلاردىڭ ىشىندە اتىلعان 25 مىڭداي قازاقستاندىق دا بار. سوۆەت مەملەكەتى وسى ۇلكەن تەررور كەزىندە ورتا ەسەپپەن كۇن سايىن ءوزىنىڭ ءبىر مىڭ ازاماتىن اتىپ ءولتىرىپ وتىردى. ويتكەنى، ۇلان- عايىر كەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ بارلىق ايماعىندا «حالىق جاۋلارى مەن ەكىجۇزدىلەردى تۇبىرىمەن قوپارۋ جانە جويۋ» ناۋقانى ءورىس العاندى.
بۇل ناۋقاندا «...ەسكى ديسكۋسسيا ادىستەرى كەرەك ەمەس، جاڭا ادىستەر، ءتۇپ- تامىرىمەن قۇرتۋ، تالقانداۋ ادىستەرى كەرەك»، - دەلىندى. مۇنى جەر- جەردەگى، باس شۇلعىعىش بولشيەۆيكتەر قاناعاتتانا قارسى العان. ءسويتىپ، وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ۇمىتىلماس سۇرەڭسىز سۋرەتتەرى قازاقستاندا دا ورىن العان. «قارا قۇزعىن» مىنگەن قارا كيىمدى چەكيستەر جازىقسىز ازاماتتاردى توپىرلاتىپ تۇرمەلەرگە تىعۋمەن بولدى. قاراعاندىدا ماسكەۋدىڭ ۇلگىسىمەن جالعىز رەت اشىق ساياسي سوت وتكىزىلدى. سول سوتتا وبلىس پارتيا- كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ باسشىلىعىنا «ەنىپ العان» «تروتسكيشىلدەر» بار داۋىسپەن اشكەرەلەندى. باسپاءسوز كەڭەستىك «دەموكراتيانى» شەگىنە جەتكىزە دامىتقان كۇللى جۇيەنى دارىپتەپ، «كەڭەستىك ءسوز بوستاندىعىن» پاش ەتتى. قوعامدىق پىكىردى بۇرمالاپ قالىپتاستىرۋ جولىنا جانىن سالدى.
ساناسى ۋلانعان جۇرتشىلىق «اشكەرەلەنگەن حالىق جاۋلارىنا ءولىم جازاسىن بەرۋدى» ءتۇرلى جينالىستارىندا اشۋ- ىزالارىن توگە تالاپ ەتىپ جاتتى. ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ ماسكەۋ وبلىسى بويىنشا باسقارماسىن 1934 -جىلدان 1938 -جىلدىڭ 20 - قاڭتارىنا دەيىن باسقارىپ، قۇرباندىقتار «اتىپ ءولتىرىلسىن» دەگەن بۇيرىققا قول قويىپ وتىرعان 1- رانگىلى مەم قاۋىپسىزدىك كوميسسارى س. ف. رەدەنس قازاقستانعا ىشكى ىستەر حالكومى بولىپ كەلىسىمەن، جازالاۋ ماشيناسى جۇمىسقا ايرىقشا ەكپىنمەن كىرىستى. اينالدىرعان ەكى- ءۇش ايدىڭ ىشىندە قازاق ەلى قوعامىنىڭ كۇللى قايماعى سىپىرىپ الىندى...
جاز ايلارىندا استاناداعى لاۋازىمدى ازاماتتار قاماۋعا الىنا باستادى. شىلدەدە رەسپۋبليكا پروكۋرورى سۇلەيمەن ەسقارايەۆ ۇستالدى. تامىزدىڭ باسىندا اعارتۋ حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ودان ءسال كەيىن قازاق ك س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ تۇتقىنعا الىندى. ۇزاماي ەگىنشىلىك، قارجى، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارلارى نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، الماتى وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانايدار سادۋاقاسوۆ، حالكومكەڭەستىڭ كوركەمونەر ىستەرى جونىندەگى باسقارما باستىعى عابباس توعجانوۆ ۇستالدى. وبلىستارداعى باسشىلار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قامالىپ جاتتى.
عالىمدار سانجار اسفەندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اباقتىعا اكەتىلدى. ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين سىندى كەڭەسشىل اقىن- جازۋشىلار دا تۇرمە تورىنەن ورىن الدى. ساياسي رەپرەسسيانىڭ 30-جىلدار باسىنداعى العاشقى تولقىنىندا سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ قايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سەكىلدى «الاششىل» عالىمدار مەن قالامگەرلەر دە بۇرىندارى ءبىر بايلانعان شالادان قۇتىلماي، سول ەسكى جالامەن قايتا تۇتقىندالدى.
ماسكەۋ تۇرمەلەرىنە رەسەي حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ، بۇكىل رەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ۇلتتار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نىعمەت نۇرماقوۆ، ساۋد ارابياسىنداعى ەلشىلىك قىزمەتتەن شاقىرىپ الىنىپ، ك س ر و ۇلتتار كەڭەسى جانىنداعى ءتىل جانە جازۋ جونىندەگى ورتالىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بوپ جۇرگەن ءنازىر تورەقۇلوۆ، بۇرىنعى الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ، كەڭەستىك باقىلاۋ كوميتەتى ۋاكىلىنىڭ وزبەكستانداعى ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ليەۆون ميرزويان، ەكىنشى حاتشىسى سادىق نۇرپەيىسوۆ توعىتىلدى.
باسپاءسوز: «نۇرماقوۆ، رىسقۇلوۆ، ءسادۋاقاسوۆ، قۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، قوجانوۆ، توعجانوۆتاردىڭ قالدىقتارىن ءتۇپ- تامىرىمەن قۇرتۋ بۇگىنگى تاڭداعى ءىرى مىندەتىمىز ەكەنىن ءبىر مينۋت تە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك»، - دەپ، العا اسا جاۋاپتى دا وتە بيىك مىندەت قويدى. سول 37- ءنىڭ كۇزىندە ماسكەۋدە ءاليحان بوكەيحانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ پەن ءنازىر تورەقۇلوۆ، الماتىدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ومبىدا قوشكە كەمەڭگەروۆ اتىلدى.
الماتىدا 1938 -جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە - 25 -اقپاندا جۇمىس ىستەي باستاعان سوۆەت وداعى جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى بىرنەشە اي بويى كۇنىنە وتىز- قىرىق ادامدى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتۋعا ۇكىم شىعارىپ تۇرعان بولاتىن. گازەتتەردە 1938 -جىلعى 22 -ناۋرىزدا پارتيا- كەڭەس قىزمەتىندەگى 19 «ۇلتشىل- فاشيست، تروتسكيشىل جانە بۋحارينشىل» باسشىلار ۇستىنەن 6- 12 - ناۋرىزدا الماتىدا جابىق سوت بولعانى حابارلاندى. ولار «وتانعا وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن، قازاقستاندى س س س ر- دەن ءبولىپ اكەتۋگە، ءسويتىپ ونى شەتەل يمپەرياليزمىنىڭ كولونياسىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرى، تەررورشىلدىق ىستەرى، زيانكەستىك جانە ديۆەرسيالىق جۇمىستارى، شەتەلدىك شپيوناج جاساعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلدى جانە ۇكىم ورىندالدى دەپ جازدى. قازاقستان باسپا ءسوزى وسىلاي، ءوز زامانىنداعى حالىققا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستان - 25 مىڭنان استام جازىقسىز جاندى قۇپيا اتىپ تاستاعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن كەزەڭىنەن بۇگىنگى ۇرپاققا تاسقا باسىلعان وسىنداي جالعىز عانا بۇرمالاۋلى اقپارات قالدىرعان ەدى.
شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋىنا قازاقستاننىڭ ەرىكتى «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ك س ر و جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ الماتىدا وتكىزگەن كوشپەلى سەسسياسى جايىنداعى گازەت حابارى دا شىندىقتى جارتىلاي عانا جانە بۇرمالاپ كورسەتكەنىن انىقتادى. بىرىنشىدەن، گازەتتە ءتىزىمى جاريالانعان باسشى قىزمەتكەرلەر ءبىر ايدان بەرى ءار كۇندە، وزگە بوزداقتارمەن بىرگە توپتاپ اتىلعان. ەكىنشىدەن، سول حابار جاريالانعانعا دەيىن، تەك الماتىدا عانا التى جۇزدەي بوزداق جەندەت وعىنا بايلانعان. قىسقاسى، ۇلكەن تەررور جىلدارى ساياسي ايىپپەن اتىپ تاستاۋ مەيلىنشە كۇشەيىپ، قازاق قوعامىنىڭ بەتكە ۇستارلارى تۇگەلگە جۋىق جويىپ جىبەرىلدى.
1938 -جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ستالين قۋعىن- سۇرگىن اۋقىمىنىڭ تىم شەكتەن شىعىپ كەتكەنىن ۇقتى. اقىرى، قازان ايىندا سوتسىز ۇكىم شىعاراتىن ورگاننىڭ ءبارى (ن ك ۆ د- ءنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستەن باسقالارى) تاراتىلدى. 25 - قازاندا ەجوۆ ورنىنان ءتۇسىرىلدى دە، ناركوم لاۋازىمىنا بەريا كوتەرىلدى... وسىلاي جاپپاي رەپرەسسياعا وسىلاي توقتاۋ سالىنسا دا، قۋعىن- سۇرگىن ودان بەرگى جىلداردا دا جالعاسا بەردى.
ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەپ» اتۋ الماتىدا 1946 -جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن. 1937- 1946 -جىلدارى اتىلىپ، الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» قورىمىنا كومىلگەن قۇرباندار سانى 4 مىڭنان اسقان. سول ءتىزىم «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جۇيەلى تۇردە جارىق كورىپ كەلە جاتقان «ازالى كىتاپتىڭ» 9- باسىلىمىندا بەرىلدى. زەرتتەۋشىلەر كەڭەستەر وداعىنداعى جاپپاي قۋعىن- سۇرگىندەردى ءوز حالقىنا قاتىستى جاسالعان گەنوتسيد دەپ اتاۋدا. ۇلتىمىزدىڭ بارشا قايماعىن سىپىرىپ العان ساياسي رەپرەسسيالاردى (سونداي- اق، حالقىمىزدىڭ جالپى سانىنىڭ جارتى مولشەرىن قىناداي قىرعان اشارشىلىق اپاتىن) ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىلاي باعالاۋ ءتىل ۇشىندا ءجۇر.
الماتىدا دا، ماسكەۋدە دە قازاق ازاماتتارىنا «كونتترريەۆوليۋتسيالىق ۇيىم مۇشەلەرى، جاپون- نەمىس بارلاۋىنىڭ اگەنتتەرى» ، «قازاقستاندى كەڭەستىك رەسەيدەن ءبولىپ اكەتىپ، جاپوننىڭ پروتەكتوراتى ەتۋگە تىرىسقان» دەگەن سىقىلدى قيسىنسىز ايىپتار تاعىلعانى بەلگىلى. دورەكى تەرگەۋ امالدارىن قولدانۋ ارقىلى ولاردىڭ «قىلمىستارىن» «مويىنداۋعا» ءماجبۇر ەتكەنى دە ءمالىم. ءبىراق رەپرەسسيالانعانداردىڭ ىستەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن جابىق بولعاندىقتان، ابسۋردتى ايىپ قالايشا ءبارىن بىردەي ءبىر تۇزاققا تۇسىرگەنىن بايىپپەن ساراپتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر.
بولشيەۆيزم توڭكەرىس جاساپ وكىمەت باسىنا كەلگەندە، ونىڭ بيلىكتى ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ قالارىنا ەشبىر ساياسي ۇيىم سەنبەگەن ەدى. سول رەتتە قازاق قايراتكەرلەرى دە، سوۆەت ۇكىمەتى تولىق مويىندالماي تۇرعان شاقتا، دامۋدىڭ وزگە دە بالاما مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءۋاليتحان تاناشيەۆ ومبىعا بارىپ، كولچاك ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، سول كەزدە ولاردىڭ ومبى مەن نوۆوسىبىردەگى جاپون كونسۋلدىعىنا دا كىرۋى ىقتيمال. سەمەي وبلىسىنان رايىمجان مارسەكوۆتىڭ قىتايعا كەتكەنى، تۇركىستان ولكەسىنەن سەرالى ءلاپيننىڭ گەرمانياعا بارىپ قايتقانى، ال مۇستافا شوقايەۆتىڭ باتىستاعى بەلسەندى ەميگرانتتىق عۇمىرى سوعىسقا دەيىن سوزىلعانى بەلگىلى.
كەڭەس وكىمەتى ءبىر توپ تۇركىستاندىق جاستى گەرمانياعا وقۋعا جىبەردى، ولاردىڭ سوڭىنان تۇرار رىسقۇلوۆ بارىپ قايتتى... ايگىلى ساياسي ايىپتاردى «دايەكتەۋدە» كەڭەستىك قۇپيا پوليتسيا نازارىنان وسى دەرەكتەر قالت قالماسا كەرەك، مۇنى ولار قالاي جانە قايتىپ بۇرمالاپ پايدالاندى؟ جالپى، وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى تاريحي شىندىق قانداي ەدى؟
سول زامان اقيقاتىن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ «قىلمىستىق ىستەرىمەن» مۇقيات تانىسۋ ارقىلى تولىق جانە جان- جاقتى اشۋعا بولارىنا كۇمان جوق. ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن اقتاۋ دەگەنىمىز - زاڭسىز جولمەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان، باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جازىقسىز جانداردىڭ جوعالتقان قۇقتارىن قايتارۋ، ولارعا جاسالعان قۇقىقتىق شەكتەۋلەردى جويۋ، ولاردىڭ كىناسىز ەكەنىن اشىق مويىنداۋ جانە مەملەكەت تاراپىنان كەشىرىم سۇراۋ بولسا كەرەك. ءبىراق كۇللى قياناتقا تۇنعان سولاقايلىقتاردى جاساعان كەڭەس وكىمەتى بۇگىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەن. سوندىقتان قاسىرەتتى كەزەڭدەردى ساراپتاۋ - بۇگىنگى ۇرپاققا پارىز. ەندەشە، وتكەندى بايىپپەن سارالاپ، تالداۋ جاساۋعا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ مۇمكىندىك تۋعىزعانى ءجون. الايدا، ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنى كوتەرىلگەلى توعىزىنشى ونجىلدىق اياقتالىپ كەلە جاتسا دا، كەڭەستىك بيلىك كەزىندە قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان جەكە تۇلعالاردىڭ «قىلمىستىق ىستەرىن» ساراپتاپ، تاريحي اۋقىمدى زەرتتەۋ مۇمكىندىگىنە تاۋەلسىزدىك عالىمدارىنىڭ قولى ءالى كۇنگى جەتەر ەمەس.
دەموكراتيا لەبىمەن ەسىگىن ايقارا اشا باستاعان مۇراعاتتاردى وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارىندا ءبىزدىڭ بيلىك ءىس جۇزىندە جابىق جاعدايعا ءتۇسىرىپ، تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا زاڭمەن تىيىم سالعان ەدى، سونى قايتا قارايتىن مەزگىل جەتتى. ەلىمىزدىڭ جوعارعى باسشىلىعى، پارلامەنتى، ۇكىمەتى بولاشاق ءۇشىن، تاريح ءۇشىن ماڭىزدى وسى ماسەلەگە سەرگەك قاراپ، دۇرىس شەشۋگە ۋاقىت تابار دەپ سەنەتىنىمىزدى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا تاعى ءبىر جاريا ەتىپ قويعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بەيبىت قويشىبايەۆ، «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
