شاحزادا شونانوۆا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جالعىز قازاق قىزى
قازاقتىڭ ارىستاي ازاماتتارىمەن بىرگە ايەلدەرى دە ارنايى لاگەرللەرگە قامالدى، بالالار جەتىمدەر ۇيىلەرىنە ورنالاستىرىلدى. وسىلايشا «الجير»، «كارلاگ» پايدا بولدى. ايەلدەرگە دە كۇيەۋلەرىمەن بىرگە قىلمىس جاسادى، انتيسوۆەتتىك ناسيحات جۇرگىزدى دەگەن ايىپ تاعىلدى.
1937-1938 -جىلعى سوۆەت ۇكىمەتىن شارپىعان ساياسي رەپرەسسيا كەزىندە ەڭ اۋىر ۇكىم - اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جالعىز قازاق شونانوۆا شاحزادا ارون قىزى بولاتىن. ول 1903 -جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سىرىم اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاستاي وقىعان، زەرەك، العىر بولعان.
1920 -جىلى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ءبىراق شىققان تەگى، اكەسى ۇستەم تاپ وكىلى بولعاندىقتان، قۋدالانىپ، 2-كۋرستا وقۋدان شىعارىلدى. شاحزادانىڭ اكەسى ارون قاراتايەۆ ايگىلى ءابىلقايىر حان ۇرپاعى، تورە تۇقىمىنان بولاتىن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، دۋما دەپۋتاتى بولعان زاڭگەر باقىتجان قاراتايەۆتىڭ ءىنىسى ەدى. شاحزادانىڭ اناسى دا وسال بولماعان: حۇسني- جامال زۇلقارناي قىزى نۇرالىحانوۆا - تاريحىمىزعا وشپەس جۇلدىز بولىپ ەنگەن، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان العاشقى مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى بولاتىن.
شاحزادانىڭ كوپ ارمانى جۇزەگە اسپادى. وعان ءالدى ادامنىڭ قىزى بولعانى پالە بولىپ جابىستى.
تاعدىردىڭ جازۋىمەن ەكى رەت تۇرمىسقا شىعادى. العاشقى ەرى مەملەكەت قايراتكەرى ىدىرىس مۇستامبايەۆ بولاتىن. ول 1898 -جىلى قازىرگى جاڭا سەمەيدە (1917 -جىلدان باستاپ الاش بولعان) كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. 1916 -جىلى ورىس- قازاق ۋچيليشەسىن ۇزدىك باعامەن بىتىرەدى. كەيىنگى وقۋىن سەمەي گيمنازياسىندا جالعاستىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە بۇل وقۋ ورنىن دا ۇزدىك باعامەن اياقتايدى.
ى. مۇستامبايەۆ توڭكەرىستەن كەيىن ساياسي قىزمەتكە مۇحتار اۋەزوۆ، احمەتبەك سەيسەنبايەۆ، عاريفوللا ىسقاقوۆ جانە تاعى باسقالارىمەن بەلسەندى تۇردە ارالاسادى. 1920 -جىلدىڭ سوڭىنان سەمەي گۋبەرنيالىق ازىق- تۇلىك كوميسسارى، ورال گۋبەركومىنىڭ مۇشەسى رەتىندە 1922 -جىلدىڭ 13 -شىلدەسىنەن باستاپ اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋرورى قىزمەتتەرىن اتقارادى. 1925 -جىلى ى. مۇستامبايەۆ سىرداريا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. ونىڭ بۇل قىزمەتى قازاقستاننىڭ پارتيا باسشىلىعىنا گولوشەكيننىڭ تاعايىندالۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. 1926 -جىلدىڭ 13 قىركۇيەگىندە وتكەن ولكەكوم بيۋرو ماجىلىسىندە مۇستامبايەۆتىڭ ماسەلەسى قارالىپ، ۇلتشىلدىق پيعىلداعى ءىس- ارەكەتتەرى ايىپتالعاندىعى بەلگىلى.
ى. مۇستامبايەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇلتشىلدىقپەن ايىپتالىپ، 1933 -جىلى 4 -شىلدەدە وگپۋ القاسى ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. 1937 -جىلى سول ايىبى ءۇشىن تاعى دا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. وسىلايشا نەبارى 39 جاسىندا قازاقتىڭ اسىل ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى بولعان ەدى.
شاحزادا ءوزىنىڭ العاشقى ماقالالارىنا «مۇستامباي كەلىنى» دەپ قول قويىپ جۇرەدى. ال كەيىننەن، 1937 -جىلى ول ەنسيكلوپەديست- عالىم، قوعام قايراتكەرى، «قازاق جەر ماسەلەسىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى تەلجان شونانوۆپەن باس قوسادى. الايدا تەلجان دا 1937 -جىلدىڭ سوڭىندا جازىقسىز تۇتقىندالادى.
شاحزادا ءاۋ باستا س ا گ ۋ- دىڭ (تاشكەنتتە 1920 -جىلى قۇرىلعان ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى - قازىرگى تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتى) مەديتسينا فاكۋلتەتىنە تۇسكەن بولاتىن. الايدا وعان «تاپ جاۋىنىڭ قىزىسىڭ» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، وقۋدان شىعارىلادى. بۇدان كەيىن شاحزادا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارادى. 1922-26 -جىلدارى ورالدا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە ءىس جۇرگىزۋشى، از ۋاقىت سىرداريا گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ ىستەيدى. كەيىننەن، ياعني 1928 -جىلى، قىزىلورداعا اۋىسىپ، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. ءبىراق شاحزادانىڭ ەسىل- دەرتى وقۋىن ودان ءارى جالعاستىرۋ ەدى. سوعان وراي 1931 -جىلى الماتىعا قونىس اۋدارىپ، مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، باياعى جالا تاعى دا الدىنان شىعادى. ءسويتىپ، بۇل وقۋدان دا شىعارىپ جىبەرەدى.
وسى كۇندەرى ەل اراسىندا 1937 -جىلى جاپپاي ايىپتاۋدا ازاماتتار ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازىپ، ءوزىن-ءوزى قىرۋعا سەبەپشى بولدى دەگەن پىكىر بار. بۇل ءسوزدىڭ جانى بار سياقتى. وزدەرىنە قاجەتتى ادامداردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاۋعا نەگىز بولاتىن اڭگىمەنى ن ك ۆ د- نىڭ ءوزى ۇيىمداستىرعانى دا بۇل كۇندە ەشكىمگە جاڭالىق ەمەس. شاحزادانى ايىپتاۋ ن ك ۆ د ءۇشىن دە اسا قاجەت بولعان سياقتى.
شىققان تەگى دە، كۇيەۋىنىڭ حالىق جاۋى رەتىندە تۇتقىنعا الىنۋى دا، ءوزىنىڭ ساۋاتتى بولۋى دا، كوپتەگەن زيالى ازاماتتارمەن قىزمەت بابىندا ارالاس- قۇرالاس ءجۇرۋى دە بۇلتارتپاس ايعاق رەتىندە ويلاستىرىلعان عوي. مىسالى، 1938 -جىلدىڭ 6 -قاڭتارىنداعى پروتوكولدا شاحزادا ءوزىن انتيسوۆەتتىك ۇيىمعا 1926 -جىلى ىدىرىس مۇستامبايەۆ تارتتى دەپ «مويىنداعان»، ال 13 -قاڭتارداعى جاۋابىندا: «قاز م ۋ- دە وقىعان كەزدە مەن ستۋدەنت جاستار اراسىندا كۇنبە- كۇن انتيسوۆەتتىك، ۇلتشىلدىق ناسيحات جۇرگىزدىم. كونترريەۆوليۋتسياشىل، بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىق يدەياسىن كەڭىنەن تاراتتىم» دەگەن دە سوزدەر بار. مىنە، جالانىڭ كوكەسى دەپ وسىنى ايتۋعا بولادى.
ن ك ۆ د- دا وتىرعان جەندەتتەر وسىدان تۋرا 2 جىل بۇرىنعى، ياعني 1936 -جىلدىڭ 20 -قازانىندا قاز م ۋ- دە بولعان ءورتتى دە شاحزادانىڭ موينىنا ارتادى. شاحزادا 1938 -جىلعى 17 -قاڭتارداعى جاۋابىندا «1936 -جىلعى كۇزدە قاز م ۋ- دى ءوز قولىممەن ورتەدىم، سونىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەت ءۇيىنىڭ نەگىزگى بولىگى جانىپ كەتتى»، - دەپ قول قويىپتى. دۇرىسىندا، ءورت ىلە-شالا سوندىرىلگەن. ءتىپتى سونشالىقتى قاتتى ءورت تە بولماعان. اناتوميا بولمەسىندەگى كىتاپتار، قۇرال-جابدىقتار دالاعا شىعارىلعان.
جازىقسىز جالالى بولعان شاحزادا شونانوۆا 1938 -جىلدىڭ 9 -ناۋرىزىندا ەرى تەلجاننان ون كۇننەن كەيىن (تەلجان 25 -اقپاندا) الماتى تۇرمەسىندە اتىلدى («ەگەمەن قازاقستان»، 1997، 8 -قاڭتار).
قازاقتىڭ ارۋ قىزىنىڭ سىرتقى سىمباتى، اجارى، ءجۇرىس-تۇرىسى تۋرالى جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆ «اق جايىق» رومانىندا ەرەكشە سۋرەتتەيدى.
تەلجان، شاحزادا شونانوۆتار اۋلەتىنەن ۇرپاق جوق. باۋىرىنا باسقان ۇلدارى جاقىپ سول جىلدارى دونباستا، ستالينو قالاسىندا يندۋستريالىق قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى ەكەن. جاقىپتىڭ كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى دەرەك جوق.
اينۇر ماقسات قىزى
وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى،
aktobenews.kz
