قانداسىمىز قارمان قوماڭوۆتىڭ الاقانداي اڭگىمەلەرى
كەيىن ادەبيەتتەن ارنايى كۋرستە ءبىلىم العان. شىڭجاڭ ولكەلىك جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. 5 كىتاپتىڭ اۆتورى.
«نارىق زامان حيكاياسى» اتتى اڭگىمە-پوۆەستتەر جيناعى، «اق جاڭبىر» اتتى رومانى قوعامدا، ادەبي قاۋىم ورتاسىندا جاقسى اڭىس قوزعاعان. اتالمىش رومان قىتايداعى از ۇلتتار ادەبيەتىن سارالاپ-تالداۋ بارىسىندا 2015-جىلى قايتا باسىلىپ شىقتى. سونىمەن بىرگە قارمان قوماڭوۆتىڭ كوپتەگەن عىلىمي-تاريحي ماقالالارى جارىق كورگەن. ول ميكرو اڭگىمە جازۋدىڭ حاس شەبەرى رەتىندە دە تانىمال جازۋشى.
باعالاۋ
- قالامگەرلەرگە سىيلىق بەرىلەدى، - دەگەن جيىن باسقارۋشىنىڭ داۋىسى كوتەرىڭكى شىقتى. سول-اق ەكەن زال تولى ادام دۋ قول سوقتى. وسى كەزدە الدىڭعى ورىندىقتا وتىرعان ەكى ايەل كۇبىرلەسە قالدى:
- كىمدەر الادى ەكەن ونى؟
- كىمدەر بولۋشى ەدى، ايگىلىلەر الادى دا.
- وندا ءۇشتىڭ ءبىرى بولىپ ايتىسكەر قۇرمان ىلىنەدى دەشى، ول توكپە اقىن عوي، ول توككەندە تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسىن بىلمەي قالادى. تىڭداۋشى جۇرت تا قارا شىبىنشا ۇيمەلەيدى. ايەلى كۇلاي قايتا-قايتا شاي قايناتىپ قۇيىپ دەگەندەي تىنىم تاپپايدى ەكەن. سوڭىندا تۇرالاپ جىعىلىپ تۇسەدى، بايقۇس.
جيىن باسقارۋشىنىڭ داۋىسى تاعى ساڭقىلداي جونەلدى. بۇل جولى زال ءىشى شىبىن ىزىڭى ەستىلەردەي جىم-جىرت كۇي كەشتى.
- اتاعى التى الاشقا ايگىلى ايتىس اقىنى قۇرمان قۇمار ۇلى، التى كىتاپتىڭ اۆتورى رومانىس ساقارمان سارسەن ۇلى، قالامىنان بال تامعان، مارجان ءسوزدىڭ مايتالمانى جازبا اقىن قاناي اقتاي ۇلى ساحناعا شىعىپ توردەن ورىن السىن! تاعى دۋ قول شاپالاق سوعىلدى. ءسال كىدىرىستەن كەيىن توبەباي باستىق كەۋدەسىن كەرە، اياعىن الشاڭداي باسىپ مىنبەرگە شىقتى. ول تەكەدەي تاڭدالعان ءۇش قالامگەرمەن ءبىر-بىردەن قول الىسىپ، بارىنە بىردەي 100 مىڭ تەڭگەدەن اقشالاي سىيلىق بەردى. دۋ قول شاپالاق. سالتاناتتى ءراسىم سالتاناتپەن اياقتالدى.
جيىننان سوڭ ەڭبەكتەرى باعالاعانعانىنا ريزا بولعان ۇشەۋى اينالاسىمەن قۋانىشىن ءبولىسىپ، كوڭىلدەرىن كوتەردى. كەشكە قاراي قۇرمان ۇيىنە كىرىپ بارعاندا ۇيىندەگىلەر تەلەديدار كورىپ وتىر ەكەن. كەشكى جاڭالىقتىڭ ۋاقىتى. «بۇگىن اۋدانىمىزدىڭ رۋحانيات سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ءبىر قاتار اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگى باعالانىپ، ماراپاتتالدى.
قاشاندا حالقىمىزدىڭ رۋحاني سالاسىنان ەستەن شىعارمايتىن اۋدان اكىمى ارنايى جينالىس وتكىزىپ، ولارعا اقشالاي سىيلىقتار بەرىلدى» - دەگەن جاڭالىق جارق ەتە قالعاندا ءۇي ءىشى تەلەديدار الدىنا ەنتەلەي، «ساقارمان اعانى قارا، اكەم مۇندا وتىر» دەپ ءماز بولىستى. قۇرماننىڭ كىشى ۇلى اكەسىن قۇشاقتاي الىپ:
- اكە، سىيلىعىڭىز قۇتتى بولسىن! انە ءسىزدى كورسەتىپ جاتىر - دەپ تەلەديداردى نۇسقادى.
- ءيا، بالام، راحمەت! سىيلىقتى سەندەرگە بەرەمىن، - دەدى اكەسى بىلقىلداق ورىندىققا ماڭعازدانا جايعاسىپ جاتىپ. قۇرمان جايلانىپ وتىرىپ تەلەديدارعا ەندى قاراي بەرگەنى سول ەدى، قالامگەرلەر تۋرالى حابار اياقتالىپ، ەنتىگىپ ەكىنشى جاڭالىق شىعا كەلدى. «بۇگىن سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى توبەتتەردى باعالاۋ، سىيلاۋ جينالىسى ءوتتى. جينالىس وتە دابىرالى بولدى. توبەتتەردى ارنايى كوميسسيا باعالاپ I ورىن العان توبەتكە 300 مىڭ تەڭگە، II ورىنعا 200 مىڭ تەڭگە، III ورىنعا لايىق بولعان توبەتكە 100 مىڭ تەڭگە اقشالاي سىيلىق بەرىلدى جانە بۇدان بىلاي ولاردىڭ كۇتىمىنە اۋداندىق بيۋدجەتتەن ارنايى اقشا ءبولىپ تۇراتىن بولدى» - دەپ ديكتور جىگىت ساڭقىلداپ، سارناپ قويابەرگەنى. الگىندە عانا مارە-سارە بولىپ وتىرعان ءۇي ءىشىن كوڭىلسىزدىك باسىپ، اقشامنىڭ الاكولەكەڭەسى ءتىپتى دە كۇڭگىرتتەندىرىپ جىبەردى...
- قالامگەرلەردى دە ءۇش دارەجەگە ءبولىپ باعالاسا بولعانداي ەكەن، - دەدى قۇرمان تومەن قاراپ وتىرعان قالپى كۇبىرلەپ.
- ويباي-اۋ، III ورىن العان توبەتتىڭ سىيلىعى 100 مىڭ تەڭگە ەكەن، - دەدى كۇلاي اپاي ورىنىنان اۋىر قوزعالىپ جاتىپ.
ەكى اپتادان كەيىن، «وبلىس توبەبايدىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، قىزمەتىن ءوسىرىپتى» دەگەن حابار «گۋ» ەتە قالدى. شىن ەكەن.
ايەل
امانگەلدى قازىبايەۆ قىزمەت كەڭسەسىنىڭ قاتارىنداعى جالعىز اۋىز ۇيدە تۇرادى. ايەلى مارمارمەن كۇرەڭ قاباق بولىپ، وسىندا سوقاباسى تۇرعانىنا ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى. ادام ءۇش كۇننەن كەيىن توزاققا دا كونەدى دەگەن ەمەس پە، ول جالعىزدىق تۇرمىسىنا كوندىگىپ تە كەتتى.
ءمارماردى اندا-ساندا ويلاعانى بولماسا ۇمىتا باستادى. امانگەلدى قازىبايەۆتىڭ جازيرا اتتى جالعىز قارىنداسى بار-دى. جازيرا قوس اققۋداي جۇبىن جازباي جۇرەتىن اعا-جەڭگەسىنىڭ اياق استىنان مىناداي ازىپ-توزعان كۇيگە تۇسكەنىنە ىشتەي قاتتى قامىعاتىن. بۇگىن ول قولىندا ۇستاعان سۋمكاسى بار جايراڭ قاعىپ اعاسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلىپ:
- اعا، كوپتەن بەرى حابارلاسا المادىم، ماعان رەنجىپ جاتقان شىعارسىز، - دەدى.
- جو، جوق، سەنىڭ قىزمەتىڭ دە قاربالاس ەمەس پە، ماعان اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ تۇرساڭ بولدى، مەن رەنجىمەيمىن، - دەدى امانگەلدى قازىبايەۆ سىنىق كوڭىلمەن. بۇل اعاشتار الدەقاشان جاسىل جاپىراق جايعان، گۇلدەر جايقالىپ توزاڭداعان جايدارى جازدىڭ باستاپقى كۇندەرى ەدى. ءالى دە قىستىق كيىمدەرىن شەشە الماي جۇرگەن امانگەلدى قازىبايەۆ تەرشىگەن شەكەسىن قول ورامالمەن ءسۇرتىپ جاتىپ:
- كۇن جارىقتىق ىسىپ كەتتى عوي، - دەدى.
- كيىمدەرىڭىزدى جەڭىلدەتىپ كيىڭىز، وسىنى ويلاپ مىنا جازدىق كويلەك الا كەلدىم، - دەپ جازيرا سۋجاڭا كويلەكتى سۋمكاسىنان الىپ شىعىپ اعاسىنا بەردى. ىستىقتاپ، پىسىناپ وتىرعان امانگەلدى قازىبايەۆ:
- و، ءبالى! جارايسىڭ قارىنداسىم! وسى سەن عانا ماعان كوڭىل ءبولىپ جۇرەسىڭ! - دەپ بالاشا جايراڭداپ قۋانىپ قالدى. اقشاسى قوينى-قونشىنا سىيماي اسىپ-توگىلىپ جاتسا دا بازارعا بارىپ وزىنە لايىق كيىم الىپ كيە الماي، مويىنىنا ىلگەنىمەن جۇرە بەرەتىن، ءتىپتى اقشانىڭ قادىر-قىمباتىن دا بىلە بەرمەيتىن بىربەتكەي ەركەتەر بولادى عوي، امانگەلدى قازىبايەۆ انە سونداي ادام.
- قانە، كيىپ كورىڭىزشى، ءدال كەلە مە، كورەيىن، - دەدى جازيرا،
- ەرتەڭ كيەيىن، بازار كويلەكتىڭ ءبارى ماعان جاراسا بەرەدى، - دەپ امانگەلدى قازىبايەۆ قارىنداسىنىڭ الدىندا شەشىنۋدەن ىڭعايسىزدانعانداي سىڭاي بايقاتتى. بۇرىن ءمارمار ارناۋلى تاپسىرىس بەرە مە، الدە كەزدەمە الىپ ارنايى تىكتىرىپ اكەلە مە، ايتەۋىر ونىڭ اكەلگەن كيىمدەرى امانگەلدى قازىبايەۆقا قۇيىپ قويعانداي جاراسا كەتەتىن.
- جو، جوق، قازىر كيىڭىز، جاراسپاسا قايتا اۋىستىرىپ اكەلەمىن، قانە، كيىڭىز، كورەيىن، - دەپ قولقالادى جازيرا. امانگەلدى قازىبايەۆ امالسىزدان تەرىس اينالىپ تۇرىپ كيىپ كورىپ ەدى، كويلەك امانگەلدىنىڭ ورتا بويلى، قوڭىرقاي ءوڭ-تۇرقىنا ءدال كەلىپ، قۇپ جاراستى.
ارادا جارىم اي ءوتتى. جازيرا تاعى ءبىر پار جاڭا كاستيۋم اكەلىپ بەردى. ول دا امانگەلدى قازىبايەۆقا جاراسا كەتتى. ءبىر كۇنى امانگەلدى قازىبايەۆتىڭ قولفونى اياق استىنان مىلقاۋ بولدى دا قالدى. ءوزى دە ۇستاعالى تالاي جىل بولعان، قولدان سۋسىپ سەمەنت ەدەنگە ءتۇسىپ كەتكەن، ابايسىزدا سۋعا دا «شومىلىپ» شىققان... ايتەۋىر كەشىرمەلەرى كوپ-اق قولفون ەدى.
وسى بىرنەشە كۇندە ول تەلەفون سوعا الماي قاتتى مازاسىزداندى. وسىلايشا ول تەلەفون جاڭالاماق بولىپ وتىرعاندا جازيرا تاعى دا كىرىپ كەلدى. بۇل جولى ول جوعارى سورتتى جاڭا قولفون الىپ كەلدى. امانگەلى قازىبايەۆ قۋانعانىنان نە دەرىن بىلمەي، قارىنداسىنا قاراپ اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. ءبىر تالايدان كەيىن ءبىر ءتۇرلى تەبىرەنگەن ءارى سۇيىنگەن كوڭىل-كۇيمەن:
- قارىنداسىم-اۋ! ساعان نە دەرىمدى بىلمەي تۇرمىن، نەسىنە اۋرە بولاسىڭ، سەنىڭ دە جالاقىڭ جوعارى ەمەس قوي، اقشاسىن بەرەيىن، المايمىن دەۋشى بولما! ساعان شىن جۇرەگىمنەن راحمەت ايتامىن!، - دەدى. ونىڭ يەگى كەمسەڭدەپ، ەرنى جىبىرلاپ، كوز شاراسىنا مولتىلدەپ جاس تولا قالدى. جازيرا دا جابىرقاۋ كوڭىلىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ءجۇزىن جالتارىپ كوز جاسىن ءسۇرتتى. ونان سوڭ باسەڭ داۋىسپەن:
- جوق، راحمەتتى جەڭگەمە ايتىڭىز، - دەدى.
- ا، نەگە؟
- قولفوندى سىزگە جەڭگەم الىپ بەردى.
- ا؟ ءمارمار الىپ بەردى مە؟
- سولاي، ونىڭ الدىنداعى كويلەكتى، كاستيۋمدى دا ءمارمار جەڭگەم الىپ بەرگەن.
- ءبارىن سول الىپ بەردى مە؟ ! سولاي ما؟!
- ءيا، سولاي.
- باسە، ءبارى ءدال...
ەرتەسىنە ءجازيرا مەن جەڭگەسى ءمارمار ىشپەك-جەمەكتىك بازارىن ۇزاق ارالادى. ءوزارا ءبىر نارسەلەر ايتىسىپ ءماز-مەيرام بولىپ كۇلىسىپ الادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەكەۋى امانگەلدى قازابايەۆتىڭ ۇناتىپ جەيتىن كوكونىس، قازى-قارتاسىمەن سىرەي تولعان دوربالارىن ەكى قولارباعا ارەڭ سىيدىردى. امانگەلدى قازىبايەۆ قايتىپ كەلدى. ونىڭ جاپىرايعان جالعىز اۋىز ءۇيىنىڭ ەسىگىن باداناداي قارا قۇلىپ كۇزەتىپ قالدى.
تامشى
ءتۇنى بويى ارنەنى ويلاپ، الاقىزىپ ۇيىقتاي الماعان تاڭشولپان تاڭ سارىدەن ورنىنان تۇردى. تاماق ىستەۋدەن ەرىنىپ، ۇيدەن شىقتى دا ورتا مەكتەپ كەزىندەگى سىنىپتاسى گۇلسىننىڭ شايحاناسىنا قاراي تارتتى.
نەشە جىلدان بەرى ونى كوشەرىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن ۇيتقىمالى جەل مىنەز شىرماپ العان ەدى. جول ۇستىندە ونىڭ ويى تاعى دا سان-ساققا سابىلدى. «اتتەڭ، جۇمجۇما-اي! ەتەگىڭنەن تاس قىلىپ ۇستاپ جاتىپ الماي، سەنەن نەگە ايىرىلدىم ەكەن»، - دەدى ول ءوز-وزىنە كۇبىرلەپ. ول باسىن كوتەرىپ اسپانعا قارادى. تەڭگەدەي قارا بۇلت قاباعىن قارىس ءتۇيىپ جوڭكىلىپ كەلەدى ەكەن. توبەگە كەلگەندە شەلەكتەپ قۇيدى دا كەتتى. وسى كەزدە تاڭشولپان دا گۇلسىننىڭ شايحاناسىنا جەتىپ ۇلگەرگەن ەدى.
ول تابالدىرىقتان وڭ اياعىن اتتاتىپ، سول اياعىن ەندى تارتىپ الا بەرگەندە سەمىزشە اق بالتىرىنا بۇرشاقتاي ءمولدىر تامشى «تىرس» ەتىپ تامدى. تاڭشولپان سەلت ەتە ءتۇستى. تۇلا-بويى تىتىرەپ كەتتى. ول ءسال كىدىرىپ بويىن بيلەپ الدى دا شايحاناعا كىرىپ ۇستەل قاسىنداعى ورىندىققا كەلىپ وتىردى.
- حالىڭ قالاي؟ - دەدى گۇلسىن ونىڭ جۇزىندەگى كىربەڭدىكتى بايقاپ.
- سارىارقانىڭ جاڭبىرى-اي! تامشىسى وقتاي تيەدى، بالتىرىمدى تەسىپ كەتە جازدادى.
- جامباسىڭنان سۋ شىققان سەكىلدى عوي؟
- كىرپىك ىلمەدىم، بالا كەزدىڭ بالداي ءتاتتى ۇيقىسى-اي! شىركىن! - تاڭشولپان ەسىنەپ ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ كەرىلىپ-سوزىلدى. گۇلسىن:
- ايالداي تۇر، ءشاي دەمدەپ اكەلەيىن، - دەپ قارسى جاقتاعى اس ۇيگە كىرىپ كەتتى.
شايحانا ءىشى ءبىر ءسات ءولى تىنىشتىققا شومدى. تاڭشولپان ەرىكسىز تۇردە الگىندەگى تامشى تامعان بالتىرىن سيپادى. تامشى سۋى ءالى دە قۇرعاي قويماپتى. بالتىرىن سىيپاعان سايىن الاقانىنىڭ جىلۋى تامشى تامىپ سالقىنداپ قالعان بالتىرىن جىلىتا باستادى. بىرتىندەپ دىمقىل جىلۋلىق ىشكى جان دۇنيەسىن قىتىقتادى، ءسۇيسىندىردى، ەزىلتىپ- ەلجىرەتتى.
«كىمنىڭ قول ءوزى؟..»، «جۇمساعىن-اي شىركىننىڭ!..». ول ءتىپتى ەلىتە باستادى، اقىرى قالعىپ كەتتى.
***
ون سەگىز جىلدىڭ الدىنداعى توي جاساعاننان كەيىنگى 3- كەش ەدى. تويدىڭ دىر-دۋمانى باسىلىپ، قۇدا-قۇداعيلار قايتىپ، جاس ارۋ مەن بوز جىگىتتىڭ وتاۋى وزدەرىنە ءتيدى. جۇمجۇما توسەگىنە جاتۋعا اسىعۋلى ەدى، ءالى دە ءساتى تۇسپەدى. الۋان ءتۇرلى ويۋ-ورنەك باسىلىپ ايشىقتالا سىرلانعان اعاش توسەك قىپ-قىزىل گۇلدى شىمىلدىقپەن بۇركەۋلى تۇر.
ەسىكتەن كىرگەن ءالسىز اۋا اعىسى تورعىن شىمىلدىقتى باياۋ تولقىتادى. ون التى جاسقا ەندى كەلگەن ۋىزداي جاس قىز تاڭشولپاننىڭ كوڭىل-كۇيى ءارى-ءسارى كۇيدە تولقيدى. باسقالار الدەقاشان ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن، تەك تاڭشولپان عانا ىدىس-اياق جۋىپ-شايىپ دەگەندەي قازان-اياق جاقتى تىقىرلاتىپ ءجۇرىپ الدى.
مۇنى بىلگەن جەڭگەسى، «بولدى، ەرتەڭ دە كۇن بار عوي، شارشادىڭ توسەگىڭە بارىپ جاتا عوي»، دەپ ونى ەرتىپ بارىپ شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىرگىزدى. تاڭشولپاننىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلادى. ەندى نە بولارىن بىلمەدى. ۇيقى دا قىستاپ بارادى. ونىڭ باسى جاستىققا تيە بەرگەندە جۇپ-جۇمساق دوڭگەلەك جىلى ەرىن بالاۋسا بالعىن جۇزىنەن شوپ-شوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. تاڭشولپاننىڭ جۇرەگى دىرىلدەپ، بۇكىل دەنەسىن ءورت-جالىن شارپىپ بارا جاتقانداي بولدى. ونان ارعى جەردە نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەدى. ءبىر ءتۇرلى ماستانعان، ەزىلىپ-ەلجىرەگەن، ءلاززاتتانعان، تالىقسىعان كۇي كەشتى. تاڭشولپان ەرنىن جىبىرلاتىپ ىڭىرانىپ كەتتى.
- زەرىكتىڭ-اۋ دوستىم! - داۋىستاي كىرگەن گۇلسىن ونى سەلت ەتكىزىپ وياتتى. ول كوزىن باجىرايتا اشىپ جان-جاققا قارادى. سول باياعى مازاسىز جالعىزدىق. موسقال ايەل.
adebiportal.kz
