كەڭەستىك جۇيە قازاقتىڭ مايەگىن وتاپ كەتتى

استانا. قازاقپارات -  الەمدە وزگە جۇرتتىڭ الىمجەتتىك تانىتۋىنان باۋداي قىرىلىپ، تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان ۇلتتار جۇزدەپ سانالادى.

 ماسەلەن جاڭا قونىس، شۇرايلى مەكەن، مول قازىنا ىزدەپ بارعان ەۋروپالىقتار 1500 - جىلدان 1900 - جىلعا دەيىن امەريكانىڭ بايىرعى حالقى 100 ميلليون ءۇندىستى قىرىپ تاستاعان.

قازىر سول جۇرتتىڭ امان قالعان باس كوتەرەرلەرى «مۇنداي الاپات ناۋبەتتى گەنوسيد» دەپ تانۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى كوتەرۋدە. ماسەلەن فاشيستەردىڭ قولىندا شەيىت بولعان 6 ميلليون ەۆرەيدىڭ جوعىن جوقتاپ، بۇل ەل «ياد ۆاشەم» (اپات) كەشەن تۇرعىزدى. بۇل قاندى قاساپتى الەم حالقى «گەنوسيد» دەپ تانىدى. بۇل ەلدە بولىپ، جەر استىندا سالىنعان كەشەنگە تۇسكەن ادام ەۆرەيلەردىڭ قانداي قيىندىقتا باۋداي تۇسكەنىن، ازاپتالعانىنا كۋا بولىپ، كۇڭىرەنىپ شىعار ەدى. سول حولوكوست جونىندە قانشاما كىتاپتار جازىلدى، فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. ەۆرەي حالقىنىڭ ۇلتتىق تراگەدياسى دەپ اتالدى. تاعى ءبىر مىسال، ۋكرايندىقتار 2007 -جىلدى «اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» دەپ (10 ميلليونعا تاقاۋ حالىق قىرىلعان) جاريالادى.

سودان بەرى 24 - قاراشادا ۋكرايندىقتار اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الدى. ول كۇن جالپى حالىقتىق قارالى كۇن ەسەپتەلەدى. مەملەكەتتىك تۋ ءتۇسىرىلدى. ءبىر مينۋت ءۇنسىز ەسكە الۋ ءراسىمى ۇيىمداستىرىلدى. سول كۇنى بۇكىل راديو- تەلە ارنالاردىڭ حابارلارى اشارشىلىققا ارنالدى. ۋكراينا بويىنشا ەڭبەكتەگەن جاس بالادان باستاپ بەلگىلى سۋرەتشىلەردىڭ اشارشىلىققا ارناپ سالعان سۋرەتتەرىنىڭ كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلدى. مىنە، بۇل ۋكراين حالقىنىڭ وتكەندى ەلەۋسىز قالدىرماي، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جادىندا قالدىرۋعا تىرىسقان ەڭبەگى. سونداي- اق ارميان حالقى جىل سايىن 24 - ساۋىردە 1915 -جىلى تۇرىكتەر قىرىپ تاستاعان ءبىر ميلليوننان استام بوزداقتارىن ەسكە الادى. ازا تۇتادى. ولاردىڭ كۇڭىرەنگەنى الەمگە ەستىلىپ جاتىر.

 ءتىپتى الەم تاريحىن اقتارماي- اق، بەرگى ءوز تاريحىمىزعا ۇڭىلەر بولساق، كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ زۇلىمدىعىنان ساناۋلى جىلداردا ۇلتىمىزدىڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ قالعانىمىز بار. قاسىرەتتى زامانعا كوز سالار بولساق، 1918-1932 -جىلدارى -  4-4,5 ميلليون ادامدى جوعالتىپپىز. ماسەلەن، 1897 -جىلى اق پاتشانىڭ ورتالىق ازيا حالىقتارىنا جۇرگىزىلگەن ساناعىنا نازار اۋدارساق: قىرعىزدار -  201 مىڭ، تۇرىكمەندەر -  281 مىڭ، قاراقالپاقتار -  104 مىڭ، تاجىكتەر -  350 مىڭ، سارت پەن وزبەكتى قوسقاندا -  1 ميلليون 690 مىڭ، قازاقتار -  4 ميلليون 84 مىڭ ادام. ءتىپتى وتكەن عاسىر باسىندا الاش ارىستارى «از ەمەسپىز، التى ميلليون حالىقپىز» دەپ تە جىرلاعانى بار.

بۇدان حالقىمىزدىڭ سانى بارىنەن باسىم ەكەنىن بايقايمىز. ءبىراق قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن زوبالاڭ، قازاقتىڭ وسى قارقىنمەن ءوسىپ- وركەندەۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. بۇگىندە سول كەزدەگى 1 ميلليون 690 مىڭ بولىپ ەسەپتەلگەن وزبەكتەردىڭ سانى 31 ميلليونعا جۋىقتادى. ال الەمدەگى قازاقتاردى قوسا ەسەپتەگەندە 15-16 ميلليوننىڭ ار جاق، بەر جاعى. ەگەر دە قىزىل تەرروردىڭ قاھارىنا تاپ بولماعاندا، بۇگىندە ۇلتىمىزدىڭ سانى 30 ميلليوننىڭ ۇستىندە بولاتىنى انىق ەدى. وكىنىشتىسى قىزىل يمپەريانىڭ كەسىرىنەن بولعان قىرعىندى «گەنوتسيد» دەپ وزىمىزگە دە، وزگەگە دە تانىتا الماي كەلەمىز. نەگە؟ ەنجارلىق پا، الدە مۇنىڭ ساياسي قىرى بار ما؟ بەلگىسىز. دەگەنمەن ءيسى قازاقتى باۋداي تۇسىرگەن سول ءبىر زۇلمات جىلدارىن تاعى ءبىر پاراقتاپ كورەلىك.

 اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيساسىن الدىمەن «ۇلكەن تەررور» دەگەن اتاۋعا يە بولعان 1937-38 -جىلدارداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قالاي باستالعانىنا توقتالايىق. جالپى كەڭەس ەلىندە قۋعىن- سۇرگىن وتكەن عاسىرداعى قازان توڭكەرىسىنەن باستاپ، 1953 -جىلعا دەيىن بىرنەشە مارتە جۇرگىزىلدى. 1918-22 -جىلدار « قىزىل تەررور» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. بولشيەۆيكتەر بيلىكتى قولعا الىسىمەن بىردەن كەڭەس ەلىنە قارسىلاردى اياۋسىز جازالاۋدى قولعا الدى. بۇل كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ العاشقى سۇرگىنى. ەكىنشى كەزەڭ -  ساياسي رەپرەسسيا 1920-22 -جىلداردى قامتيدى. بۇل تۇستا كوپتەگەن ساياسي قايراتكەرلەر، زيالى قاۋىم قۋعىن كوردى. شەتەلگە قاشتى. ال ءۇشىنشى كەزەڭ ستالين بيلىك جۇيەسىن ءبىر ۋىسقا جيناعان 20 جىلداردىڭ سوڭىنان باستالدى.

 بۇل كەزدەگى سۇرگىننىڭ شىرقاۋ شەگى -  1937-38 -جىلدار. جالپى رەپرەسسيا 1953 -جىلى ستالين ولگەنگە دەيىن جالعاستى. 1937 -جىلى 23 - اقپاننان 5 - ناۋرىزىنا دەيىن سوزىلعان، ك س ر و- داعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە دەم بەرگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ كەزەكتى پلەنۋمى ءوتتى. وندا ستالين كەڭەستىك جۇيەنىڭ جاۋلارىمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن تىكەلەي ماسەلە ەتىپ قويدى. وسىدان كەيىن- اق ن ك ۆ د «حالىق جاۋلارىن» جويۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. جازالاۋ ەكى كەزەڭنەن تۇردى. ءبىرىنشىسى قىلمىسى اۋىر «حالىق جاۋلارى» اتۋعا كەسىلسە، قىلمىسى ءبىرشاما جەڭىلدەر 8-10 نەمەسە 25 جىلعا تۇرمەگە قامالدى، جەر اۋدارىلدى.

 ناقتى دەرەكتەر 1921 -جىلدان 1953 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانى 5,5 ميلليون دەپ ەسەپتەلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە  642980 جان اتۋعا كەسىلگەن. 2369220  ادام كەمى 5 جىل نەمەسە 25 جىلعا لاگەرگە ايدالدى، تۇرمەگە قامالدى. قالعاندارى ۇزاق مەرزىمگە جەر اۋدارىلدى. جالپى 1934-1954 -جىلدارى «ەڭبەكپەن تۇزەۋ» لاگەرلەرىندە (گۋلاگ) 1829053  ادام اۋىر ازاپتان كوز جۇمسا، 1920-50 -جىلدار ارالىعىندا وسىندا 10 ميلليون ادام وتىرىپ شىقتى. نەگىزى 1937-38 قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە «حالىق جاۋلارى»، «وتانىن ساتقاندار»، «شەت ەل شپيوندارى» دەگەن ايىپ تاعىلدى.

 جالپى سوڭعى كەزدە «كەڭەستىك كەزەڭدەگى رەپرەسسيانىڭ قۇرباندارى 5,5 ميلليون ەمەس، ودان ون ەسە، جيىرما ەسەپ كوپ» دەيتىن جاڭا زەرتتەۋلەر پايدا بولا باستادى. الىس- جاقىن شەت ەل زەرتتەۋشىلەرى كەڭەستىك جۇيە كەزىندە قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعاندار 40-50 ميلليون دەگەندى ايتادى. ارينە بۇل ءالى انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.

 ا. سولجەنيتسين ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا («كومسومولسكايا پراۆدا» ): «1917 -جىلدان 1959 -جىلعا دەيىن كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان زۇلماتىنان، ياعني اشتىق، كوللەكتيۆتەندىرۋ، جەر اۋدارۋ، تۇرمە- لاگەرلەرگە قاماۋ، اتۋ- اسۋ، ازامات سوعىسى كەزىندەگى شىعىن ءبارىن قوسقاندا 66 ميلليون ادام وپات بولدى. بۇعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جوعالتقان 44 ميلليون وتانداستارىمىزدى قوسىڭىز. دەمەك سوتسياليستىك قۇرىلىس كەزىندە ءبىز 110 ميلليون ادامنان ايىرىلىپ قالدىق» دەيدى. مۇنىڭ دا وزەگىندە اشى شىندىق جاتقانى بەلگىلى.

 ورتالىق كوميتەتتىڭ 1937 -جىلى وتكەن پلەنۋىمىنان كەيىن «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋ رەسەيدىڭ ورتالىق جانە باتىس ايماقتارىندا 5 - تامىزدا باستالسا، وزبەك، تۇركىمەن، تاجىك، قىرعىز، قازاق كسر- دە 10 - تامىز كۇنى، ك س ر و- نىڭ قيىر شىعىس ايماقتارىندا 15 - تامىزدا باستالىپ ءتورت اي ىشىندە اياقتالۋى ءتيىس ەدى.

 1937 -جىلدىڭ 5 - تامىزىنان 1938 - جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن ن ك ۆ د 800 مىڭ ادامدى ۇستادى. سولاردىڭ تەڭ جارتىسى اتۋعا بۇيىرىلدى. سول جىلدارى تۇتقىنداردى قاماۋ ءۇشىن ك س ر و- دا 53 لاگەر قۇرىلدى. ونىڭ مىڭداعان بولىمشەلەرى بولدى. 425 كولونيا، 2000 ارناۋلى كومەنداتۋرا جۇمىس ىستەدى. 30 مىڭنان استام تۇرمە بولدى. وسى ورىنداردا ميليونداعان ك س ر و تۇرعىندارى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن ازاپتى جىلدارىن وتەپ شىقتى. كوبى سوندا ءولدى. ال، مۇنداي لاگەرلەر قازاقستاندا دا كارلاگ، ستەپلاگ، الجير دەگەن اتپەن قۇرىلدى. تەك ءبىر كارلاگ- تا ءبىر ميلليوننان استام ادام وتىردى.

جالپى وسى قۋعىن- سۇرگىن كەزەڭى قازاق حالقىنا وڭاي سوقپاعانى انىق. قىسقاسى 1916 -جىلعى توپالاڭ، 1918-1920 -جىلدارداعى ازامات سوعىسى، 1921-1922 -جىلعى اشتىق، 1928-29 -جىلدارداعى تاركىلەۋ، 1931-1932 -جىلدارداعى اشتىق، 1937-1938 -جىلدارداعى ساياسي قۋعىن - سۇرگىن - وسىنىڭ ءبارى ءيىسى قازاقتى باۋداي ءتۇسىردى. 1937-1938 -جىلدارى 100 مىڭنان اسا ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى. سولاردىڭ 25 مىڭى اتىلىپ كەتە باردى. اتىلعانداردىڭ دەنى ءيسى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار، كوش باستاۋشى، اعارتۋشى، ۇلتتىڭ كوسەمى بولۋعا لايىق الاشتىڭ اردا ۇلدارى ەدى. كەڭەستىك قىزىل يمپەريا قازاقتىڭ مايەگىن وتاپ كەتتى.

 جالپى، قازاق حالقىنا قارسى ءتۇرلى سۇرگىن اشىق- جابىق تۇردە 1907-1911، 1916-1922، 1925-1926، 1927-1932، 1933، 1937-1938، 1951-1954 -جىلدارى جۇرگىزىلىپ كەلدى. دەگەنمەن تاريحتىڭ بىزگە بەلگىسىز تۇستارىنا كوز جىبەرىپ، پاراقتايتىن بولساق، ءبىزدىڭ ۇلت جوعارىدان جاسالىپ جاتقان كەساپاتتىڭ بارىنە باس ءيىپ، كونە بەرمەگەن. قايتا باس كوتەرىپ، قولىنان كەلگەنشە قارسىلاسىپ باققان. ونى مىنادان كورۋگە بولادى. ماسەلەن، 1929-1931 -جىلدار اراسىندا 372 رەت كوتەرىلىسكە شىققان. الايدا سول كوتەرىلىستىڭ بارلىعى قارۋدىڭ كۇشىمەن باسىپ- جانشىلدى. بۇگىنگى تاريحشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ ەسەبىنشە، 1930 -جىلدىڭ جاز ايىنان 1933 -جىلدىڭ جازىنا دەيىن 3 ميلليون  379500 قازاق اشارشىلىق قۇربانى بولعان. بۇنىڭ 1 ميلليوننان استامى كورشى ەلدەرگە بوسىپ كەتكەندەردىڭ قاتارىنا جاتادى. دەمەك، 2 ميلليون 200 مىڭ ادام اشتان قىرىلعان. بۇعان 1921-1922 -جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىن قوسىڭىز. وندا 1 جارىم ميلليون ادام شەيىت بولدى.

 قىسقاسى ءيسى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان دۇرىس سياقتى. ءبىرىنشىسى ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق قازاقتى جالماعان 1921-1922 -جىلدارداعى اشتىق، ەكىنشى كەزەڭ ۇلتىمىزدىڭ ءۇش جارىم ميلليونعا تاقاۋ ازاماتىن جوق ەتكەن 1931-1932 -جىلدارداعى اشتىق، ءۇشىنشى كەزەڭ 1937-1938 -جىلدارداعى ساياسي سۇرگىن.

ليەۆون يسا ۇلى ميرزوياننىڭ (1933-37 -جىلدارى قازاقستاندى باسقارعان) كىم ەكەنىن ناقتىراق ءبىلۋ ءۇشىن مىنا حاتپەن تانىسقان ءجون سەكىلدى.

 «اسا قۇپيا

الماتىدان 1937 ج.

1937 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ بىرىندە ستالينگە الماتىدان جولدانعان قۇپيا حات. حاتتا: «بىزگە ءبىرىنشى كاتەگوريا بويىنشا 8 مىڭ، ەكىنشى كاتەگوريا بويىنشا 8 مىڭ انتي سوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋعا قۇقىق بەرىلدى. بۇل ليميت تولىق پايدالانىلىپ، 1600 ادامعا اسىرا ورىندالدى. قالعانىن تولىق جويۋ ءۇشىن ەكى كاتەگوريا بويىنشا تاعى دا 1600 ادامدى رەپرەسسيالاۋعا رۇقسات ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەپ سوڭىنا ليەۆون ميرزويان قول قويعان.

دەرەككوز: «رەسەي يمپەرياسىنداعى ارپالىس»

 وسى حاتتان- اق ميرزوياننىڭ قازاققا جاساعان قاستاندىعىن كورۋگە بولادى.   

...

«ايقىن»