ۇلتتى جويۋ ساياساتى - ۇرپاق ساناسىنان وشپەيتىن قاسىرەت - فوتو

استانا. قازاقپارات - ⅩⅩ عاسىر باسىندا قازاق حالقى اسا اۋىر قاسىرەتكە تولى قاساڭ كەزەڭدى باسىنان كەشىردى.

ۇلت باسىنا تۇسكەن اۋىر ناۋبەتتى كەزەڭدى قازاق «ۇلى جۇت» دەپ اتاپ كەتكەنى دە راس. قازاق حالقى سانىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن جالماپ كەتكەن وسىناۋ ناۋبەت تۋرالى تالاي شىندىق ايتىلىپ، تالاي سۇمدىق ارحيۆتەردەن ارشىلدى.

الدىمەن اشارشىلىق قولدان ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ سوڭى ۇلتتى تۇقىرتىپ تۇقىمىن ءبىرجولاتا قۇرتۋ ساياساتىمەن ۇشتاسىپ، حالىق جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. وسىناۋ قازاقتىڭ باسىندا بولعان قاسىرەتكە تولى كەزەڭدى ۇمىتپاۋ، ەستەن شىعارماۋ ماقساتىندا 31 -مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

قازاق ەلى ءۇشىن بۇل ۇرپاق ساناسىنان وشپەيتىن قاسىرەتتى كەزەڭ ەدى. سوندىقتان دا، قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» ق ر زاڭى قابىلداندى. 1995 -جىلى ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسىن» بەكىتتى. 1996 -جىلى 30 -جەلتوقساندا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «1997 -جىلدى جالپى ۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى» جارلىعى شىقسا، 1997 -جىلى وسىناۋ قازاقتىڭ باسىندا بولعان قاسىرەتكە تولى كەزەڭدى ۇمىتپاۋ، ەستەن شىعارماۋ ماقساتىندا ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 31 -مامىر ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەندى.

شىندىعىندا، بۇل كەزەڭدى زەرتتەۋ، وعان لايىقتى باعا بەرۋدىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنى ەرەكشە. 1920 -جىلدارى سول كەزدەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ سولاقاي ساياساتىنان باستاۋ الىپ، كەيىننەن قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق سالدارىنان بولعان ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق زارداپتاردىڭ قازاق حالقى ءۇشىن اسا اۋىر بولعانىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىقتاۋ.

تاريحشىلار مالىمەتى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان اتىراۋعا دەيىنگى اۋماقتى تۇتاستاي شارپىپ، قازاق حالقى جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ ءسال- اق الدىندا قالدى. ال وسىناۋ قولدان جاسالعان الاپات قازاق ۇلتىنىڭ قانشاماسىن وپىرىپ كەتتى؟ بۇعان قاتىستى دالمە ءدال، ناقپا ناق دەرەكتەر ءالى دە ناقتىلاۋدى، ارحيۆتەر ءالى دە ارشۋدى قاجەت ەتەدى.

دەگەنمەن، زۇلماتتى جىلدارعا كوز جۇگىرتكەندەر جاعانى ۇستاتاتىن دەرەكتەردى العا تارتادى. ايتالىق، حالىق جازۋشىسى الدان سمايىل زۇلمات جىلدارى 3 ميلليون 200-700 مىڭعا دەيىنگى ارالىقتا قازاق قىرىلعانىن العا تارتادى. «وتكەن عاسىردىڭ ءار مۇراعاتتان توبە كورسەتىپ قالاتىن دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، اشارشىلىق الدىمەن باتىس قازاقستاندى شارپىعان. 1922 -جىلى ورىنبوردا - 437776، قوستانايدا - 252816، اقتوبەدە - 359326، ورالدا - 277835، بوكەيدە - 100 مىڭ، اداي ۋەزىندە - 75 مىڭ ادام اشتان بۇراتىلدى. باتىس قازاقستانداعى حالىقتىڭ 31,4 پايىزى قىرىلدى. ەگەر وسى ولكەدەگى بەس گۋبەرنيادا سول تۇستا 2 ميلليون 653300 ادام بولسا، ونىڭ 800 مىڭعا جۋىعى كوز جۇمعان. مۇردەلەر وزەن بويىندا، اۋىل ارالارىندا، ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرىندە تارىداي شاشىلىپ جاتتى. بۇل جان تۇرشىگەتىن قۇبىجىق كورىنىس ەدى»، - دەيدى ا. سمايىل.

ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، 1917 -جىلى قازاقستاندا 5 ميلليون قازاق بولسا، ونىڭ 1 ميلليون 500 مىڭى 1921-1922 -جىلدارداعى اشتىقتا قىرىلعان. سوندا ءتىرى قالعانى - 3 ميلليون 500 مىڭ. ال 1932 -جىلعى اشتىقتا العاشقى زۇلماتتان اۋپىرىممەن ساۋ قالعان 3,5 ميلليون ادامنىڭ تەڭ جارتىسى اپات بولعانى انىق. ەندەشە 1939 -جىلى 1 ميلليون 750 مىڭ قازاق قانا جەر باسىپ جۇرگەن.

«تۇتاستاي العاندا، كوپ دەرەكتەردەن سارالاساق ءار جىلدارداعى اشتىقتا قازاق حالقى 3 ميلليون 250 مىڭ ادامنان ايىرىلعان. جانۇشىرعان شىندىق وسىنداي. جانتالاستىرعان جەندەت جىلداردىڭ اقيقاتىنان اقىلىڭ اداسقانداي. ءبىزدىڭ وسى ەسەبىمىزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە شەتەل عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى دە دالەل بولا الادى. باتىس زەرتتەۋشىسى ر. مونۆەست 1931-1932 -جىلدارداعى اشارشىلىقتا 1 ميلليون، م. ولكوتت 1,5 ميلليوننان استام ادام ءولدى دەيدى.

وسى جەردە «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» اشتىق قۇرباندارى تۋرالى مالىمەتتەرگە دە كوز سالايىق. ەنسيكلوپەديادا 1926، 1937 -جىلدارداعى ساناقتاردا ولقىلىقتار جىبەرىلگەندىگى، سونىڭ سالدارىنان اشارشىلىقتاعى ادام شىعىنىن ءدال انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءار ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ ورىستەۋىنە سەبەپ بولعانى ءادىل ەسكەرتىلەدى. 1930-1933 -جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارى 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان اسىپ ءتۇستى دەلىنەدى.

وسى 2 ميلليون 200 مىڭعا 1921-1922 -جىلدارداعى زۇلماتتىڭ 1 ميلليون 500 مىڭ بوزداعىن قوسساڭىز، 3 ميلليون 700 مىڭ بولىپ شىعادى. سونىمەن جىرتقىش جىلداردىڭ ادام شىعىنى - 3 ميلليون 200 مىڭ نەمەسە 3 ميلليون 700 مىڭ. كەيبىر تاريحشىلار شەتەلدەرگە اۋدى دەپ ەسەپتەيتىن 1 ميلليون ادامدى وسى كورسەتكىشكە قوسساق تا، ودان اشتىقتىڭ قاسىرەتى ازايمايدى. دەگەنمەن، بۇنى سوڭعى دەرەك دەۋدەن اۋلاقپىز»، - دەيدى ا. سمايىل.

وسىناۋ قاساڭ جىلدارداعى قاسىرەتتى كەزەڭنىڭ 1932 -جىلى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنى دە شىندىق. سوندىقتان دا، ەلباسى ن. نازاربايەۆ ۇلت باسىنداعى قاسىرەتتى جىلداردى ەستەن شىعارماۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، 31 -مامىردى اتاۋلى كۇن رەتىندە بەلگىلەگەن. ال استاناداعى ەسكەرتكىشتى اشۋعا قاتىستى جاساعان ۇندەۋىندە ەلباسى: ء«بىزدىڭ بارشا حالقىمىز ءۇشىن بۇل كۇن ەرەكشە تاريحي مانگە يە. ⅩⅩ عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىنداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن ميلليونداعان ادامعا قايعى- قاسىرەت اكەلدى.

قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى پەرزەنتتەرى - شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ماعجان جۇمابايەۆ، بەيىمبەت مايلين جانە باسقا دا كوپتەگەن ساڭلاقتارىمىز قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى بولدى. قاتال توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن قازاق حالقىمەن بىرگە جەر اۋدارىلعان 1,5 ميلليون نەمىس، پولياك، كورەي، شەشەن، تۇرىك، گرەك جانە باسقا دا حالىقتار وكىلدەرى كوتەردى. زۇلمات زامانعا قاراماستان، بارىنان ايىرىلعان جاندار ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن جاڭا باسپانا تاۋىپ، جان جىلۋىنا، تۇسىنىستىك پەن قامقورلىققا يە بولدى»، - دەگەن بولاتىن.

شىندىعىندا، بۇل كۇن قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماعىناعا يە. قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقپەن قوسا، كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ اشىقتان اشىق قۇربانىنا اينالعاندارى قانشاما. «حالىق جاۋلارىن» انىقتاۋ بويىنشا قاتاڭ ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ جاقىندارى دا زارداپ شەكتى.

دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1921-1953 -جىلدارى ارالىعىندا كەڭەس حالقىنىڭ 5,5 ميلليون ازاماتى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان. ولاردىڭ 642980 ى اتۋعا كەسىلگەن. 2369220 ادام كەمى 5 جىل نەمەسە 25 جىلعا لاگەرگە ايدالدى، تۇرمەگە قامالسا، قالعانى ۇزاق مەرزىمگە جەر اۋدارىلعان. ايتا كەتەرلىگى، ساياسي سۇرەڭ جىلدارى تۇتقىنداردى قاماۋ ءۇشىن 53 لاگەر قۇرىلعان، ال تۇرمەلەردىڭ سانى 30 مىڭنان اسىپ جىعىلعان. قازاقستاندا كارلاگ، ستەپلاگ، الجير دەگەن اتاۋمەن ارنايى لاگەرلەر قۇرىلعان.

ال جالپى 1937-1938 -جىلدارى ارالىعىندا قازاقستاننان 103 مىڭنان اسا ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى. سولاردىڭ 25 مىڭى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق زيالىلارى: عالىمدار، مادەنيەت جانە ساياسات، ەكونوميكا مەن ءبىلىم سالاسىنىڭ قايراتكەرلەرى بولدى. كەڭەستىك بيلىك جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋشىلارعا، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ يدەياسىن قولداۋشىلارعا «تاپ جاۋلارى»، «ۇلتشىلدار»، «جات پىكىردەگىلەر»، «الەۋمەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنتتەر» دەگەن جالا جاۋىپ، حالىقتىڭ دا ولارعا دەگەن تەرىس كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاسادى.

ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قازاقستاندا 1928 -جىلدىڭ ورتاسىنان الاش قوزعالىسى قاتىسقان قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋدان باستالدى. ولارعا «بۋرجۋازياشىل- ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ولار ءار ءتۇرلى مەرزىمگە تۇرمەگە قامالدى، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى، ەرىكسىز جەر اۋدارىلدى. ۇلت قايراتكەرلەرىنە نەگىزىنەن ك س ر و- نى قۇلاتۋ ءۇشىن جاسىرىن كونترريەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار قۇردى دەگەن زاڭسىز جالا جابىلدى. سونىمەن قاتار مولدالار مەن ءدىندارلاردى «باسقاشا، بوتەن ويلايتىندار» دەپ ايىپتادى.

راسىندا، «مىڭ ءولىپ- مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقى تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىپ، سوندا دا قۇردىمعا كەتپەستەن اماندىقتا ساقتالىپ، ماڭگىلىگىن دالەلدەدى. وسىنداي سولاقاي ساياساتتىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ، ولارعا قاتىستى تاريحي شىندىقتى دالەلدەۋ جولىندا دا قانشاما ارىستارىمىز قۇربان بولدى. ەندەشە، ۇلت ءۇشىن ءومىرىن قيعان، جازىقسىز جاپا شەگىپ، ايىپسىز اتىلعان بوزداقتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ - ءبىزدىڭ پارىز. مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە: «رەپرەسسيا جىلدارىندا اياۋلى دا ابزال ازاماتتارىمىزدىڭ جويىلعانى - بولشەۆيزمنىڭ بەتىنە باسىلار قارا تاڭبا، ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى ۇمىتىلمايتىن قاسىرەتىمىز» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا ۇمىتىلمايتىن قاسىرەتىمىزدى ۇرپاق جادىندا ماڭگىگە قالدىرۋ شارالارىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدىڭ ماڭىزى زور. ەندەشە، اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ۇلى قىرعىنعا ۇشىراعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلاندارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ رۋحى الدىندا ءىلتيفات بىلدىرگەنىمىز ابزال.

 

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى