ادام جاراتىلىسىندا قۇپيا كوپ
ادام قۇپياسى - سوندا تولىق قاشان اشىلادى؟ نەلىكتەن ءوز سىرىمىزدى ءوزىمىز اشا المايمىز؟ جاۋابى بار ما؟ بۇل تۋرالى وقىمىستىلار نە دەيدى؟!
راسىندا عىلىمدا ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا كوپ. ادام وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋگە ىقىلاستى بولعانىمەن، ءوزىن تولىق تانىپ بىتپەگەننەن كەيىن، جاراتىلىس سىرىن اشامىز دەگەن وي، اسىلىندە كۇردەلى ماقسات. ادام وسىنىڭ ءبارىن باسقا جانۋارلاردان ارتىق ەرەكشەلىگى- اقىلدىلىعىمەن، ويلاۋ ورگانى - «ميىنىڭ» جۇمىس جاساۋىمەن شەشۋگە تىرىسادى. ال ميدىڭ قۇرىلىسى ايتپاسا دا وتە كۇردەلى قۇرىلىمنان تۇرادى. ادام ميى دەنەسىنە شاققاندا، مي سالماعى جونىنەن دە ادام ميى جانۋارلار ميىنان سالماقتى دەپ ەسەپتەلەتىن.
الايدا سوڭعى كەزدە مي قۇرىلىسى جونىنەن ادام ميىنان كەم تۇسپەيتىن جانۋارلاردىڭ دا تابيعاتتا بار ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. مىسالى، كيت تارىزدىلەردىڭ مي كولەمى دە، سالماعى دا، ميداعى جۇيكە جاسۋشالارىنىڭ سانى دا ادام ميىنان ارتىق ەكەندىگى دالەلدەندى. سونداي جانۋاردىڭ ءبىرى- دەلفين. ونىڭ ميىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى قاتار جاتقان بوكسەردىڭ ەكى قولعابىنا ۇقسايدى. ونىڭ مي قىرتىسىنانداعى نەيرونداردىڭ سانى ادام ميىنداعى نەيرونداردان 1,5-2 ەسەدەي ارتىق ەكەن. سوندىقتان دا دەلفيندەر قولعا تەز ۇيرەنىپ، شارتتى رەفلەكستەردى تەز يگەرىپ الاتىن كورىنەدى. ولار وتە ۇعىمتال. ءبىراق، ولار سونداي ميى بولا تۇرا، ادامداي بولا المادى عوي؟! نەلىكتەن؟ باستىسى ادام ميىنىڭ مولشەرى مەن سالماعى ونى جانۋارلاردان ەرەكشەلەندىرە المايدى. دەمەك، جاراتىلىستىڭ دا بىزگە بەلگىسىز باسقا دا سىرى بولعانى...
ادام ميىنىڭ جانۋارلار ميىنان ەرەكشە قاسيەتى سول، ميدىڭ وڭ جاق جانە سول جاق سىڭارلارى ءار ءتۇرلى قىزمەت اتقارىپ، ءار ءتۇرلى ورگانداردى قيمىلعا كەلتىرەدى. ال جانۋارلاردىڭ مي سىڭارلارىنىڭ ەكەۋى دە ءبىر تەكتى جۇمىس ىستەيدى. مي سىڭارلارىنىڭ قاسيەتىن تولىعىراق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە عالىمدار ادام ميىنىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتىندەگى قۇپيالاردى اشىپ، مي سىڭارلارىنىڭ ءبىر- بىرىنە جاردەمشى ەمەس، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز الدىنا جۇيكە قىزمەتىن باسقاراتىندىعىن انىقتادى.
تاعى ءبىر تىلسىم - جۇرەكتە جاتىر. جۇرەك - باستان- اياق دەنەنىڭ «كومپيۋتەرى». جۇرەك - كوزگە كورىنبەيتىن دۇنيەنى كورەتىن دەنەنىڭ «تەلەسكوپى». جۇرەك - جاقسىلىق پەن جاماندىقتى قابىلداپ، تاراتاتىن اپپارات. ادامنىڭ ناعىز رۋحاني قابىلەتىن اشىپ، ونىڭ كەرەمەتتەرىن كورىگىسى كەلەتىن زەرەك تابىلسا، كۇش- قۋاتىن باستاعى ميعا ەمەس، كەۋدەدەگى جۇرەككە سالعانى ءلازىم بولار.
ادام ورگانيزمىنىڭ قۇرىلىسى دا وتە كۇردەلى جاراتىلعان. ول سوعان قاراماستان، كوپتەگەن ورگانداردان قۇرالعان. ورگانيزمنىڭ ورتامەن بايلانىسىن سەزىم ورگاندارى جۇزەگە اسىرىپ وتىرادى. كوزىمىز ارقىلى بىزدەر دۇنيەنى، ونداعى زاتتاردى، الۋان- الۋان تۇستەرمەن كورە الامىز. كوز قۇرىلىمى دا وتە كۇردەلى. ول ءوز الدىنا قىزمەت ەتە الاتىن بىرنەشە بولىكتەردەن قۇرالادى. ولار ءوزارا وتە ءدال ءارى ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان كوزدى بارىنشا جەتىلدىرىلگەن اپپارات دەۋگە بولادى.
كوزدى العاش زەرتتەگەن اراب عالىمى يبن ال حايتام بولاتىن. ول بۇدان توعىز ءجۇز جىل بۇرىن دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى بولىپ دەنەلەردىڭ كوزدە بەينەلەنۋىن تاجىريبە ارقىلى دالەلدەپ بەرگەن. يبن ال حايتام تاجىريبەلەرىن كوبىنەسە تۇندە، قاراڭعىلانعان بولمەگە كىشكەنە ساڭىلاۋدان شىراقتاردىڭ جارىعىن ءتۇسىرۋ ارقىلى جاساعان. ول ادام كوزى زاتتاردى كىشىرەيتىپ توڭكەرىلگەن قالىپتا كورەدى جانە بۇل جارىقتىڭ قاسيەتىنە بايلانىستى دەپ قورىتىندى جاسايدى. ءبىراق، حايتام ميدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنەن مۇلدەم بەيماعۇلىم بولعاندىقتان، كوز بۇرشاعىنان زات بەينەسىنىڭ نەلىكتەن توڭكەرىلىپ تۇسەتىندىگىن، ونىڭ ادامنىڭ قالايشا تابيعاتتاعى قالپىندا دۇرىس كورە الاتىنىندىعىن تۇسىندىرە الماعان ەدى.
ماسەلەن بالىقتاردىڭ كوز بۇرشاعى شار ءتارىزدى بولعاندىقتان، ولار زاتتى ايقىن كورۋلەرى ءۇشىن كوز بۇرشاعىنىڭ ورىنىن اۋىستىرادى، ياعني بالىقتىڭ كوز بۇرشاعى بىردە العا، بىردە ارتقا قاراي جىلجىپ، ورنىن وزگەرتىپ وتىرادى. ينجينەرلەر بالىق كوزىنىڭ وسى قىزمەتىن فوتواپپاراتتىڭ جىلجىمالى وبەكتيۆى رەتىندە پايدالانعان. مىسالى، "Canon", "Nikon", ، ت. ب. فوتواپپاراتتاردىڭ وبەكتيۆى سۇعىندىرمالى بولىپ كەلەدى.
ادامنىڭ تاعى ءبىر تولىق اشىلماعان قۇپياسى- ەستۋ ورگانى. ق. قايىموۆ زەرتتەۋىندە: «كەنەت ءبىر جارىلىس ورىن الدى. ال وسى دىبىستى ءبىز قالاي ەستىدىك. بۇل ماسەلەدە ءبىز قۇلاق قۇرىلىسىنا قاراي تۇسىندىرۋگە وقتالامىز. قۇلاق نەگىزىنەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. قۇلاق قالقانى مەن سىرتقى ەستۋ جولىن ءبىرىنشى ءبولىم- سىرتقى قۇلاق دەيمىز دە، دابىل جارعاعىنان كەيىنگى يەۆستاحيەۆ تۇتىگى، بالعاشىق، ءتوس، ۇزەڭگى ءتارىزدى ۇساق سۇيەكتەردەن قۇرالعان ەستۋ سۇيەكشەلەرىن ورتاڭعى قۇلاق دەپ اتايمىز؛ ال دوعا ءتارىزدى قۋىستار مەن ءيىرىم تۇتىكتەن تۇراتىن ءۇشىنشى ءبولىم ىشكى قۇلاق دەپ اتالادى. الگى «گۇرس» ەتكەن دىبىس سىرتقى قۇلاق قالقانىنا سوعىلادى دا سىرتقى ەستۋ جولىمەن دابىل جارعاعىنا اسەر ەتىپ، ورتاڭعى جانە ىشكى قۇلاقتاعى دىبىس قابىلدايتىن رەتسەپتورلاردىڭ جاردەمىمەن ەستۋ جۇيكەسى ارقىلى ميعا جەتەدى. بۇل كەزدە ەستۋ قۇرىلىمىندا سان ءتۇرلى وزگەرىستەر بولادى.
شىققان دىبىستى ەستۋ جولى جالپى تۇسىنىكتى بولعانىمەن دىبىس تەربەلىسىنىڭ فيزيكالىق ەنەرگياسى ەلەكتر ەنەرگياسىنا، ياعني جۇيكە جۇيەسى يمپۋلستەرىنە قالاي اينالىپ كەتەتىندىگى بەلگىسىز بولىپ وتىر. ەگەر ەستۋ تابيعاتىنىڭ وسى سىرى شەشىلسە، ادام قۇلاعى ەستي المايتىن دىبىس تولقىندارى دا قابىلداۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى»، - دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل ەستۋ قۇپياسى. سول سياقتى، ءيىس، ءدام جانە تەرىنىڭ سەزگىشتىگى دە وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار، اقىلعا سىيىمسىز قۇپياسىمەن دە جۇمباق. سوندا ءوز جارتىلىسىمىزدىڭ قۇپياسى قاشان تولىق اشىلماق.
راسىندا، ءبىز قۇپيالاردان عانا تۇراتىن ادامبىز با؟!
دوسجان بالابەك ۇلى
