كولچاكتىڭ قازىناسى قازاق جەرىندە جاتىر ما؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - كولچاكتىڭ قازىناسى قازاق جەرىندە جاتىر ما؟ ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە «كولچاكتىڭ التىنى»، «ناپولەوننىڭ ساندىعى»، «اتامان اننەنكوۆ پەن سەمەنوۆتىڭ كۇمىسى» دەيتىن لاقاپقا تولى اڭگىمە مەن اڭىزى ارالاس اقپار ءالى تولاس تاپپاي تۇر.

مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ «كولچاك قازىناسىنىڭ» ءبىرتالايى ءسىبىر ورماندارىنىڭ ماڭىندا قالعان» دەگەن اڭگىمەدە قانشالىقتى اقيقات بار؟

بولجامدار ءارتۇرلى. دەسەك تە، سونىڭ ءبىر پاراسىن ساراپقا سالىپ كورەيىك. ماماندار پاتشالىق رەسەيدىڭ عۇمىرى ءبىتىپ، بيلىكتىڭ تاقتان قۇلاۋى الدىندا 2 - نيكولاي 1600 توننا التىن مەن ءبىرتالاي قازىنانى يت تۇمسىعى باتپايتىن ورمانعا اپارىپ، تىعىپ قويۋدى تاپسىردى دەگەن اڭگىمە بار. كەيبىر دايەكتەرگە قاراعاندا، ازامات سوعىسىنا دەيىن ول قازاندا ساقتالعان. ءبىراق 1918 - جىلدىڭ قاراشا ايىندا بۇل قازىنا كولچاكتىڭ يەلىگىنە وتكەن سياقتى.

مەملەكەتتىك توڭكەرىستەن كەيىن ادميرال كولچاك ءوزىن «رەسەي مەملەكەتىنىڭ جوعارى باسقارۋشىسى» دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. وراسان بايلىق وعان زور بيلىك بەردى. كولچاك قيىر شىعىس، ءسىبىر مەن ورال ايماعىندا اسكەري ديكتاتۋرا ورناتتى. مىڭداعان توننا التىن ا ق ش، انگليا، فرانسيادان قارۋ- جاراق ساتىپ الۋعا جۇمسالدى. كەيبىر اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، التىننىڭ جارتىسىن «اتامان سەمەنوۆ الىپ كەتتى، ال قالعانى كولچاكتىڭ يەلىگىندە قالدى» دەگەن دە دەرەك بار. ال سەمەنوۆ تۋرالى اڭگىمە كەيىنىرەك.. .

قالاي ايتقاندا دا، كولچاكتىڭ قانجىعاسىندا كەتكەن ورىس التىنى تۋرالى دەرەك بۇگىنگە اڭىز بولىپ جەتىپ وتىر. تاريح جازبالارى شىن مانىندە، «كولچاكتىڭ التىنى ءسىبىر ورماندارىندا ۇرلاندى» دەگەندى جوققا شىعارمايدى. نۋ ورماندا جوعالعان قۇندىلىقتىڭ ءبىرقاتارى كەمەگە تيەلىپ، ەرتىس، وب ارقىلى توبىل وزەنىنە جەتۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق كۇننىڭ سۋىقتىعىنا، مۇزدىڭ قاتىپ قالۋىنا قاتىستى پاروحود ءجۇرىسىن توقتاتقان. ءسويتىپ، «جاعالاۋعا بۇكىل قۇندى جۇك ءتۇسىرىلدى» « دەپ جازادى رەسەيلىك ب ا ق. ءبىراق قازىنا قاي جەرگە ءتۇسىرىلدى، ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ءمالىمسىز. دەگەنمەن رەسەي التىنىنىڭ جوعالعان مەرزىمى رەتىندە 1919-1920 -جىلدار قاتار اتالادى.

ال كەيبىرەۋلەر كولچاك قازىناسى ءسىبىردىڭ يۋرگا- تايگا، تايگا - تياجين جانە سۋدجەنسك- بيريكۋلسك ايماقتارىنداعى تەمىرجول ستانسالارىندا پويىز توقتاپ تۇرعان ساتتە ۇرلانۋى ىقتيمال دەگەندى ايتادى. 1500 تونناعا جۋىق التىننىڭ، انىعىن ايتقاندا، كولچاك 183-184 تونناسىن عانا جاراتىپ ۇلگەردى دەگەن اقپار بار. ال قالعاندارى قايدا، تىعۋعا اپارا جاتقان قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرازى قولدى بولسىن- اق، ال باسقاسى شە؟ كەيبىر اقپارات كوزدەرىنە قاراعاندا، مانجۋرياعا قاراي قاشقان اقتار يركۋتسك ريەۆكومى وكىلدەرىنە التىن تيەلگەن 18 ۆاگونداعى 5143 جاشىك پەن 1578 قاپ التىندى (شامامەن 311 توننا) بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى دەگەندى ايتادى. الايدا بۇل كەلىسىمنىڭ مورلەنگەن قۇجات ەكەندىگىن وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس باسپا ءسوزى دە ناقتىلاي الماي وتىر.

تاعى ءبىر قىزىق دەرەك رەتىندە «يزۆەستيا» باسىلىمى 1995 -جىلدىڭ 3 - مامىرىندا شەتەل بانكتەرىندە جاتقان ورىس قازىناسىنىڭ قۇنىن جاريالادى. شامامەن ايتقاندا، سىرت ەلدەردە جاتقان قازىنا 100 ميلليارد دوللارعا جاقىندايدى ەكەن. 1919 -جىلى كولچاكتىڭ بۇيرىعىمەن شەتەل بانكتەرىنە 126, 765 ميلليون رۋبل اۋدارىلعان. ونىڭ ىشىندە جاپونياعا رەسەي مەملەكەتتىك قورىنان 5,8 توننا قۇندى مەتالدىڭ قارجىسى كەتكەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كولچاك پەن ونىڭ بيلىگىندەگى اتقامىنەرلەر اۋدارعان جاپون بانكتەرىنىڭ قۇقىقتىق يەلەنۋشىسى بولىپ «بەني وف توكيو» تانىلعان. «جاپوندار كەلمەسكە كەتكەن ورىس ادميرالىنىڭ قارجىسى مەن پروتسەنتتىك پايىزدارىن ءوز ماقساتتارىنا ءتيىمدى پايدالاندى» دەپ جازادى بۇگىن ورىس باسىلىمدارى. ادميرالدىڭ جاسىرعان قازىناسى تۋرالى ايتقاندا، بولجام ءبىر ارناعا سايكەس كەلمەيدى. ءبىراق ءبىر نارسە ايقىن: ادميرال كولچاكتىڭ رەسەيدى باسقارۋ مەرزىمىندە ورىس التىن قورى 235, 6 ميلليون رۋبلگە كۇرت قىسقاردى، ياعني التىن قورى 182 تونناعا كەمىگەن كورىنەدى.

قىزىل ارميانىڭ شابۋىلىنان كەيىن كولچاك 1919 -جىلى قالعان- قۇتقان اسكەرىمەن قيىر شىعىسقا قاراي شەگىنىپ بارا جاتىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ ەلدى مەكەنىنە كەلىپ قوندى دەگەن دە دەرەك بار. الدىمەن قىتايعا، سوسىن ەۋروپا، كەيىننەن كونگوعا قاشىپ كەتكەن ادميرالدىڭ اديۋتانتى سازونوۆ ءوز جازبالارىندا «سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلدا كولچاكتىڭ التىن تيەلگەن ۆاگونى بىرەر كۇن ايالداپ تۇردى» دەپ جازادى.

كولچاك ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن اتامان اننەنكوۆتىڭ قازاقستان جەرىندە تىعۋلى جاتقان قازىناسى تۋرالى دا ءبىرشاما جازىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ءتىپتى تاۋ- تاستى قاشاپ «ءبىز ءالى ورالامىز» دەپ جازىپ كەتكەندەردىڭ ءۇمىتى زور بولعانىمەن، ولار بارعان جاعىنان قايتقان جوق. ءبىراق ادميرال كولچاك پەن اتامان اننەنكوۆتىڭ تىققان وراسان زور قازىنالارى تۋرالى اڭگىمەلەر تيەگى ءالى باسىلماي تۇر. ءبىراق بۇل بايلىق تاۋلى التايدا ما، جوق الدە جوڭعار الاتاۋىنىڭ بوكتەرىندە جاتىر ما، ول جاعى ءالى بەيمالىم. وسكەمەندىك جەرگىلىكتى تاريحشى الەكساندر حارلاموۆتىڭ جازبالارىندا 1920 -جىلى اتامان اننەنكوۆ قاراماعىنداعى التى كازاكقا ءوز اسكەرىنىڭ ءارحيۆىن، كيىم- كەشەكتەرى مەن قارۋ- جاراقتارى جانە التىن، كۇمىستەرىن تاۋ شاتقالىنا تىعۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەنىن ايتادى. كەمىندە 60 ات سىياتىن تاۋ ۇڭگىرىنە قازىنانى تىعىپ، ونىڭ كىرەتىن جاعىن مينامەن قوپارىپ، تاۋ جوتالارىن قۇلاتىپ، بىتەپ كەتكەن بايلىق بۇگىن بار ما؟ تابىلا ما؟ جوق، ءتىپتى قاي جەردە ەكەنى بەلگىسىز. ايتسە دە ءافسانا ءالى ءۇمىت كۇيىندە بىزگە جەتىپ تۇر.

دەسەك تە، ۇكىمەت بيلىگى ءۇشىن قىزىلداردان قاشقان اقتار پاتشالىق رەسەيدىڭ ءبىراز بايلىعىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. اقتار قوزعالىسىنىڭ ىقپالدى جانە بەلگىلى كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى اتامان سەمەنوۆتىڭ باقىلاۋىنا بۇكىل بايكال اۋماعى قارادى. ول - كەزىندە انتانتا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى گەنەرال جانەندى جەكپە- جەككە، دۋەلگە شاقىرعان ادام. ونىڭ ەسىمى ادميرال كولچاك، اتامان دۋتوۆ، گەنەرال دەنيكين جانە ۆرانگەلدەرمەن قاتار اتالادى. ءوزىنىڭ قاتالدىعىمەن، بولشيەۆيكتەرگە وزبىرلىعىمەن اتى شىققان بۇل اتامان دا پاتشالىق رەسەيدىڭ التىن قورىنا قول سۇققان گەنەرالداردىڭ ءبىرى.

اتامان سەمەنوۆ 1943 -جىلى تەرگەۋشىلەرگە جاۋاپ بەرۋ كەزىندە ءوز وتريادىمەن ەشەلونداعى التىن تولى ەكى ۆاگونعا شابۋىل جاساعانىن مويىندايدى. جالپى كولەمى 44 ميلليون رۋبلگە تاتيتىن بۇل قازىنا قايدا كەتتى؟ ەگەر ادميرال كولچاكتىڭ قازىناسى تۋرالى اقيقات ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى بولماي كەلسە، اتامان سەمەنوۆ اكەتكەن وراسان زور قازىنا اعىلشىنداردىڭ باقىلاۋىندا بولعان گونكونگ بانكتەرىندە ساقتالعان كورىنەدى. مۇنىڭ شىندىق ەكەنىن سەمەنوۆتىڭ گونكونگ - شاڭحاي بانكىندەگى سەنىمدى وكىلى بولعان قىتاي جۋرناليسى ۆەن ەن تان دا راستايدى.

الايدا 1930 -جىلداردىڭ سوڭىندا اتامان سەمەنوۆ بانكتە جاتقان بايلىعىنا قول جەتكىزە الماي پۇشايمان حالگە تۇسەدى. ويتكەنى ك س ر و وعان مەملەكەتتى توناعان قىلمىسكەر رەتىندە ايىپ تاعىپ، اتامان اقىرى ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى نەگىزىندە 1943 - جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى.

اڭگىمە پاتشالىق رەسەيدىڭ التىن قورىن تالان- تاراجعا سالعان اقتاردىڭ كوسەمى كولچاك، اتامان سەمەنوۆ، اننەنكوۆتارعا عانا قاتىستى ەمەس. ماسكەۋدى توناپ، كرەملدىڭ ءبىراز قازىناسىن وزىمەن بىرگە الا كەتكەن ناپولەوننىڭ جورىعى دا بۇگىنگە اڭىز بولىپ جەتىپ تۇر.

.. . جالپى، مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، ادامزات وركەنيەتىندە ءارتۇرلى ادامدار مەن بيلىك يەلەرى ەرتەرەكتە 300-400 توننا التىن مەن 2 ميلليون 400 مىڭ توننا كۇمىستى جەر قويناۋىنا جاسىرعان دەگەن دەرەك بار. بۇگىنگىلەردىڭ ءۇمىت ۇزبەيتىنى دە، ىزدەيتىنى دە - وسى.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»