قازاقستان بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن ەل - ح ۆ ق باسشىسى كريستين لاگارد
مارتەبەلى مەيمان قازاقستانعا ۇشىپ كەلگەنگە دەيىن ءبىزدىڭ اگەنتتىككە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەرۋگە ءوز كەلىسىمىن بەرگەن بولاتىن.
- سالەمەتسىز بە، لاگارد حانىم! قازاقستانعا قوش كەلدىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ قازاقستانعا جانە ورتالىق ازياعا العاشقى ساپارىڭىز. ساپارىڭىزدىڭ ماقساتى قانداي جانە قازاقستاننىڭ رەسمي تۇلعالارىمەن كەزدەسۋدەن نە كۇتەسىز؟
- شىندىعىندا دا، بۇل مەنىڭ قازاقستانعا جانە بۇل وڭىرگە العاشقى ساپارىم. بۇل ۋاقىت - ورتالىق ازيا مەن قازاقستان ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەرىنىڭ 25 جىلدىق كەزەڭى. دەگەنمەن، قازىر وتە كۇردەلى كەزەڭ بولىپ تۇر. مۇناي مەن وزگە دە بيرجالىق تاۋارلاردىڭ باعاسى، رەسەي مەن قىتاي سىندى نەگىزگى سەرىكتەستەردىڭ ەكونوميكا ءوسىمىنىڭ قارقىنى كۇرت قۇلدىراپ، جاھاندىق قارجىلىق احۋال دا بارىنشا قاتاڭدانا ءتۇستى.
بۇل وزگەرىستەر ۇزاق مەرزىمدى بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان قازاقستاننىڭ رەسمي ورگاندارىمەن بىرلەسە ۇيىمداستىراتىن ءبىزدىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىمىز بارىسىنداعى وڭىرلىك تالقىلاۋلار ناعىز دەر ۋاقىتىندا قولعا الىنعان شارا دەسەك تە بولادى. ءبىز ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى قالاي ەڭسەرۋ، قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ءوڭىرىن ءوسىم مەن گۇلدەنۋدىڭ دۇرىس جولىنا قالاي الىپ شىعۋ كەرەكتىگىن تالقىلايمىز. ول ءۇشىن ۇلتتىق ساياسات شارالارى، سونىمەن بىرگە وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق تالاپ ەتىلەدى.
- ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزشا، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كەلەشەگى قانداي؟
- قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ۋاقىتتان بەرى كوپتەگەن تابىسقا قول جەتكىزدى. اسىرەسە، سوڭعى 15 جىلدا بيرجالىق تاۋار باعاسىنىڭ جوعارى بولۋى مەن ءوندىرىس ءوسىمىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى مەن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ايتارلىقتاي ەسەلەنە ءتۇستى. قازاقستان وسى ۋاقىتتىڭ ارالىعىندا تابىستىڭ ءبىر بولىگىن ۇلتتىق قورعا جيناقتاۋ ارقىلى وتە اقىلدى شەشىم قابىلداي الدى. ول 2008-2009-جىلدارداعى الەمدىك قارجى داعدارىسى سالدارىن تابىستى ەڭسەرۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزگەن ەدى.
ەندىگى قيىندىقتار مۇلدەم باسقا سيپاتتا بولىپ وتىر. باسقا دا مۇناي ەكسپورتتاۋشىلار سياقتى قازاقستانعا دا قارا التىن باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ايتارلىقتاي اسەرىن تيگىزدى. اعىمداعى جىلى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 0,1 پايىز كولەمىندە عانا بولجانىپ وتىر. بۇل سوڭعى 15 جىل بويى جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 7,5 پايىز بولعان ءوسىم قارقىنان الدەقايدا تومەن. ءبىز سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءوسىم قارقىنى قايتادان كوتەرىلەتىندىگىن كۇتىپ تە وتىرعان جوقپىز. ياعني، بۇل شىن مانىندە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر دەسەك تە بولادى.
ەڭ ماڭىزدىسى رەسمي ورگاندار تەڭگەنىڭ ەركىن باعامىن ەنگىزىپ، اقشا-نەسيە نەگىزى مەن باعامدىق ساياساتتى نىعايتا الدى. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، مۇنىڭ بارلىعى دا ويعا قونىمدى بولدى. ءبىز سالىق-بيۋدجەت ساياساتى نەگىزدەرىن دە ونىڭ اشىقتىعى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاقسارتا تۇسۋگە قول جەتكىزۋ قاجەت دەپ سانايمىز. وسى رەتتە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ، جەرگىلىكتى باسقارۋشى ورگانداردىڭ بيۋدجەتتەرىنىڭ، سونىمەن بىرگە «بيۋدجەتتەن تىس» قورلاردىڭ ەسەپشوتتارىن ءبىر فورماعا شوعىرلاندىرۋدى ۇسىنامىز. بۇل رەسمي ورگانداردىڭ ساياساتى مەن وپەراتسيالارى ماقساتتارىن ناقتى كورسەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
ەگەر، مۇناي باعاسى شامامەن وسى دەڭگەيدە قالاتىن بولسا، وندا ۇكىمەتتەن كەيبىر بيۋدجەتتىك رەسۋرستاردى قايتا ءبولۋ تالاپ ەتىلۋى مۇمكىن. الەۋمەتتىك شىعىستارعا باعىتتالاتىن رەسۋرستاردى ارتتىرۋ، ەكونوميكا وسىمىنە كومەكتەسۋ جانە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا مۇمكىندىك جاساۋ ماقساتىندا كۇردەلى شىعىستاردى ۇلعايتۋ، جالپى باقىلاۋدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىرقاتار بيۋدجەتتىك باپتى قىسقارتۋ قاجەت.
سونىمەن قاتار ءبىز قازاقستانعا مۇنايدى ۇلتتىق كىرىستىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندەگى باعىتىنان تايىپ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جولدارىن ىزدەۋگە كەڭەس بەرەمىز. قازاقستان ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى «كوپىر» رەتىندە زور قىزىعۋشىلىق تۋىنداتاتىندىعىن جاقسى بىلەمىز. وسى قىزىعۋشىلىقتىڭ، سونىڭ ارقاسىندا ەلگە كەلەتىن قارجىلىق رەسۋرستاردىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەت ءۇشىن زور مۇمكىنشىلىكتەر تۋىندايدى. بۇل رەسۋستاردى ەكونوميكا ءوسىمى مەن جۇمىس ورىندارىنىڭ قۇرىلۋىنا دۇرىس باعىتتاۋ قاجەت.
- ءوزىڭىز دە بىلەتىندەي، تاياۋدا تەڭگە باعامى تومەندەدى. ح ۆ ق- نىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قازىرگى قۇنىنا جانە ايىرباس باعامىنىڭ يكەمدىلىگىنە قاتىستى پىكىرى قانداي؟
- تەڭگە باعامىنىڭ تومەندەۋى ەكسپورتتاۋشىلارعا، سونىمەن قاتار يمپورتپەن باسەكەلەس تاۋارلار مەن قىزمەتتەر وندىرۋشىلەرگە جاڭا مۇمكىنشىلىكتەر جاساپ وتىر. قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر مۇنداي مۇمكىنشىلىكتەردى پايدالانا الاتىنداي ىسكەرلىك ورتانىڭ بولۋ قاجەتتىگى ءسوزسىز. ءبىراق، ءبىز ديەۆالۆاتسيا شىعىنىمەن دە قاتار جۇرەتىندىگىن قاپەردەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ينفلياتسيا كوتەرىلدى جانە دوللارمەن قارىز العان كومپانيالار مەن ادامدار جانە زايمدار بەرگەن بانكتەر قيىن جاعدايعا دۋشار بولدى. سوندىقتان دا ءبىز ورتالىق بانك اقشا - نەسيە ساياساتى تەتىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ينفلياتسيانى ودان ارى تومەندەتۋى، ءوزىنىڭ اقشا وپەراتسيالارىن ناقتى جاريالاۋى جانە بانكتەرگە مونيتوريگتى كۇشەيتۋى قاجەت دەپ سانايمىز.
- وڭىردەگى ەلدەر سياقتى قازاقستاننىڭ دا كورشى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىنداعى احۋالعا تاۋەلدى ەكەندىگى قۇپيا ەمەس. وسى رەتتە ح ۆ ق- نىڭ بۇل ەلدەرگە بولجامى قانداي؟ قازاقستان، جالپى ءوڭىر بۇل ەلدەردەن تۋىندايتىن تەرىس سالدارمەن قالاي كۇرەسە الادى؟
- 2015-جىلى رەسەي ەكونوميكاسى تەرىس ءوسىم قارقىنىنا يە بولدى جانە ونىڭ قالپىنا كەلۋى مۇناي باعاسىنىڭ ودان ارى قۇلدىراۋىنا بايلانىستى 2016-جىلدىڭ سوڭعى ايلارىنا شەگەرىلىپ وتىر. دەگەنمەن، رەسەيدە جۇرگىزىلگەن شارالار بۇل كۇيزەلىستىڭ سالدارىن ءبىرشاما السىرەتتى. ياعني، بۇل ەل ايىرباس باعامىن ەركىندىككە جىبەرىپ، بانك جۇيەسى كاپيتالىن تولىقتىرعان بولاتىن.
ساۋدا-ساتتىقتا بارىنشا ماڭىزدى سەرىكتەس سانالاتىن قىتاي ءۇشىن ءبىز اعىمداعى جىلى ەكونوميكا ءوسىمى 6,5 پايىز، ال كەلەسى جىلى 6,2 پايىز دەڭگەيىندە بولادى دەپ بولجاۋدامىز. قىتاي شىن مانىندە ءوز ەكونوميكاسىن قايتا تەڭگەرىمدەۋدە قيىن كەزەڭدى باستان كەشىرۋدە. ءبىراق، ساياسي شارالار مەن قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى دۇرىس تۇيىندەستىرە السا، ەل بۇل كەزەڭدى تابىستى ەڭسەرە الادى.
تەرىس سالدار تۋىنداۋىنا بايلانىستى قازاقستان قانداي شارالار قابىلداۋ كەرەك؟ بىرىنشىدەن، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، اقشا-نەسيە جانە باعام ساياساتىنا بايلانىستى يكەمدىلىكتى ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى. بۇل كەلەشەكتەگى قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قوردى ساقتاۋعا، ياعني، ۆاليۋتالىق قوردىڭ جوعالۋىن توقتاتۋعا كومەك بەرەدى. ۆاليۋتا باعامىن تۇزەتۋ باعانىڭ جوعارلاۋىنا تۇرتكى بولدى. سوندىقتان اقشا-نەسيە ساياساتىندا ينفلياتسيالىق قىسىمعا قارسى تۇرۋعا باسا ءمان بەرگەن ءجون.
ەكىنشىدەن، سالىق-بيۋدجەت ساياساتى شارالارىنا قاتىستى ءبىرقاتار قوسىمشا ماقساتتى باعىتتار مەن ۋاقىتشا شىعىستار ەكونوميكا بەلسەندىلىگىن قولداۋعا مۇمكىندىك بەرە الادى. تولىقتاي العاندا، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دانەكەر قور رەتىندە قارجى جيناۋدى، سونىمەن قاتار مەملەكەت قارىزىن ەكونوميكالىق قولايلى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋدى جالعاستىرۋ ماڭىزدى.
- اعىمداعى جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەدى. ءسىزدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز، ەلوردامىز استانا، پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جايىنداعى جەكە پىكىرىڭىز قانداي؟
- سوڭعى شيرەك عاسىردا ەلدەرىڭىز جانە كورشىلەرىڭىز العا قاراي اۋقىمدى جولدى ەڭسەردى جانە كوپتەگەن جەتىستىكتەرىمەن ماقتانا الادى. قازاقستان - بۇل بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن ەل. ول مۇناي مەن باسقا دا بيرجالىق تاۋارلاردىڭ ءىرى ەكسپورتتاۋشىسى بولىپ سانالادى جانە ەۋروپا مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورىنعا يە. سونىمەن قاتار سىزدەر شىن ماندە ادەمى دە بىرەگەي جاڭا ەلوردالارىڭىز استانانى سالدىڭىزدار، بۇل وتە زور جەتىستىك دەسەك ارتىق ەمەس.
مەن جوعارىدا ءارتاراپتاندىرۋ مەن وزگە دە رەفورمالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتىپ وتكەن ەدىم. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ قازاقستان ءۇشىن «قازاقستان-2050» باعدارلاماسى مەن «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىن قوسا العاندا تاماشا جوسپار بەلگىلەدى. بۇل باعدارلامالاردا بەلگىلەنگەن جوسپارلار دۇرىس باعىتقا جول سىلتەيدى جانە ءبىز ونى قازاقستانمەن وتەتىن تۇراقتى كونسۋلتاتسيالارىمىز بارىسىندا تالقىلاۋىمىزدى اسىعا ءارى قىزىعا كۇتىپ ءجۇرمىز.
- تاياۋدا Time جۋرنالى ءسىزدى الەمنىڭ ەڭ ىقپالدى ادامدارىنىڭ تىزىمىنە قوستى. ءسىزدىڭ رەاكسياڭىز قالاي بولدى؟ جالپى، جەكە تابىسىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟
- وزگە دە تانىمال تۇلعالارمەن بىرگە ەڭ ىقپالدى ادامداردىڭ قاتارىندا بولۋ زور قۇرمەت. ۇكىمەتتەردىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىنە ازاماتتاردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن ساياساتتىڭ وڭتايلى شارالارى تۋرالى ۇسىنىس بەرە وتىرىپ، ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىم ارقىلى ىقپال ەتىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە بىزگە مۇشە مەملەكەتتەرگە ساپارلاپ، ءتۇرلى ادامدارمەن سۇحبات قۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعانىما قۋانىشتىمىن. مەن ءۇشىن جاس بۋىنمەن ءوز تاجىريبەممەن ءبولىسۋ مۇمكىندىگى بولعاندىعى بارىنشا ماڭىزدى. ولار ماعان دا زور ىقپال ەتەدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
