قازاقستان تەك ورگانيكالىق تازا ءونىم ەكسپورتتايتىن ەل رەتىندە يميدجىن قالىپتاستىرسا يگى
ماسەلەن، 1920 -جىلى جەر شارىنداعى حالىق سانى شامامەن 1,3 ميلليارد ادام بولسا، ب ۇ ۇ ساراپشىلارى 2011 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا 7 ميللياردىنشى جەر تۇرعىنىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن جاريا ەتكەن بولاتىن. بولجام بويىنشا 2050 -جىلى جەر تۇرعىندارىنىڭ سانى 8-10 ميلليارد شاماسىندا بولۋى مۇمكىن. ارينە، حالىق سانىنىڭ ءوسىمى كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق احۋالىنا وڭ سەپتىگىن تيگىزەتىنى بەلگىلى.
دەگەنمەن، ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى - الەمگە ورتاق پروبلەما - جاھاندىق ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءتونىپ كەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، الداعى ۋاقىتتا حالىق ءۇشىن اسىرەسە ساپالى، قاۋىپسىز ازىق- تۇلىككە دەگەن سۇرانىس ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى. ەندەشە، وسى ىسكە اگرارلىق الەۋەتى زور قازاقستاننىڭ دا بەلسەنە ارالاساتىن كەزى كەلدى.
حالىقتا «اۋرۋ - استان» دەگەن ءسوز بار. سوڭعى جىلدارى ساپالى ءارى ءقاۋىپسىز ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ اياسىندا وسى دانالىقتىڭ وزەكتىلىگى دە بارعان سايىن ارتا تۇسكەن ءتارىزدى. دۇكەن سورەلەرىندە قوسپالارسىز، بوياۋسىز، گ م و- سىز، سينتەتيكالىق اگروحيميكاتتارمەن ۋلانباعان، گورموندار قوسىلماعان تازا ورگانيكالىق ءونىمنىڭ ىعىسۋى دا بايقالادى. ولاردىڭ ورنىن باعا جاعىنان باسەكەسى باسىم، الايدا ساپاسى كۇمان تۋدىراتىن ونىمدەر باسۋدا. وسىنىڭ ءوزى ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ ازىق- تۇلىككە دەگەن سۇرانىسى شاپشاڭ ءوسىپ وتىرعانىن بىلدىرسە، ەكىنشى جاعىنان ساپالى ءونىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن اڭعارتادى ەمەس پە؟
ايتا كەتەرلىگى، حالىقارالىق ەكولوگيالىق اۋىل شارۋاشىلىق قوزعالىسى فەدەراتسياسىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ 172 ەلى ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىن ءوندىرىپ كەلەدى. 82 مەملەكەتتە ورگانيكالىق ونىمدەر تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانعان. الەمنىڭ 11 مەملەكەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعى جەر كولەمىنىڭ 10 پايىزدان استامى ورگانيكالىق جەرلەرگە جاتادى. ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن ءوندىرۋ نارىعىندا ا ق ش جەتەكشى مەملەكەت سانالسا، ودان كەيىنگى ورىنداردا گەرمانيا مەن فرانسيا تۇر.
ال 2013 -جىلى قىتاي وسى نارىققا قاتىستى رەسمي مالىمەتتەرىن العاش رەت جاريالاپ، ۇزدىك تورتتىككە ەنگەن ەدى. وسىنىڭ ءوزى نارىقتىڭ اۋقىمدانا باستاعانىن اڭعارتسا كەرەك. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار ورگانيكالىق ازىق- تۇلىك ونىمدەر نارىعىنا سۇرانىس جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 15,5 پايىزعا ءوسىپ وتىراتىنىن العا تارتادى. ال 2020 -جىلعا قاراي ورگانيكالىق ونىمدەردىڭ جاھاندىق نارىعى 212 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتەدى دەگەن دە بولجام بارشىلىق.
قازىردىڭ وزىندە ساراپشىلار بۇكىل الەمدە ەكولوگيالىق تازا ونىمگە سۇرانىس جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 20-30 پايىزعا ارتىپ وتىرعانىن العا تارتادى. ال ورگانيكالىق ءونىمدى كوپ پايدالاناتىن مەملەكەتتەر قاتارىندا ەۋروپالىق وداق پەن ا ق ش، كانادا سەكىلدى ەلدەر تۇر. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى تۇتىنۋ باعىتىندا وڭتۇستىك امەريكانىڭ ءبىراز ەلدەرى، افريكا ەلدەرىندە، قىتاي، ءۇندىستان مەن يندونەزيادا بەلسەندىلىك ارتىپ كەلەدى. دامىپ وتىر.
ال مۇنداي جاعداي اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى زور، اگرارلىق سەكتورىندا ورگانيكالىق ءونىم كەلەشەگى ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن قازاقستاننىڭ ءوز مۇمكىندىكتەرىن پايدالانباۋى ەش قيسىنعا سىيمايتىنى انىق. ارينە، بۇل باعىتتا مەملەكەتتىك ۇستانىمعا دا سوڭعى كەزدەرى جان بىتە باستادى. ماسەلەن، ەلباسىنىڭ بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورماسى اياسىنداعى «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمىنە ءوسىپ وتىرعان جاھاندىق سۇرانىس جاعدايىندا ەكولوگيالىلىققا باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، ۇلتتىق باسەكەگە قابىلەتتى برەندتەر قۇرۋ جۇكتەلگەن بولاتىن. بىلتىر وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ ماقساتىندا ارنايى «ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.
جالپى جاڭا زاڭنىڭ ماقساتى ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋدى دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، تابيعات رەسۋرستاردى ساقتاۋ، توپىراقتى، سۋدى، اۋانى قوسا العاندا تابيعي رەسۋرستاردى باسقارۋدىڭ، بيو ءارالۋاندىلىقتى قولداۋدىڭ ورنىقتى جۇيەلەرىن پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. بۇدان بولەك، تاماق ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، ەكولوگيالىق ونىمگە باسا ءمان بەرە وتىرىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق برەند جاساۋعا قولداۋ كورسەتۋ قاراستىرىلادى. وسى ارقىلى باسقا دا دامۋشى ەلدەرگە قازاقستاندىق ازىق- تۇلىك ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىن ۇلعايتۋ شارالارى قامتىلۋ كوزدەلگەن بولاتىن.
ايتا كەتەرلىگى، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا ورگانيكالىق ەگىن شارۋاشىلىعى ءۇشىن 300 مىڭ گەكتار جەر پايدالانىلىپ كەلەدى ەكەن. قازاقستانداعى ورگانيكالىق ونىمدەر ءوندىرۋ الەۋەتى وتە زور ەكەنىنە قاراماستان، ەلىمىزدە جەكە كومپانيالاردى ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ بويىنشا سەرتيفيكاتتايتىن مەملەكەتتىك جۇيە قالىپتاسپاي، كەدەرگىلەر دە باسىم بولاتىن. سونىمەن قاتار، ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ سالاسىن زاڭنامالىق رەتتەۋدىڭ بولماۋى بۇعانعا دەيىن وسى نارىقتىڭ دامۋىنا تۇساۋ سالىپ كەلگەن ەدى. ەندىگى كۇنى كەدەرگىلەردىڭ ءبارى كەرتىلدى. ارنايى زاڭ ورگانيكالىق ءونىم وندىرۋشىلەر تاپ بولاتىن ولقىلىقتاردى جويىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ەسكەرىلە وتىرىپ، ورگانيكالىق ءونىم وندىرۋگە تالاپتار قويىلادى. جابايى وسىمدىكتەردى وڭدەۋدىڭ حيميالىق ادىستەرىن بولعىزباۋ جاعدايلارى دا قاراستىرىلادى.
ورگانيكالىق ءونىمدى دامىتۋ الەۋەتى تۇرعىسىنان العاندا قازاقستاننىڭ اتا- بابادان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن گەوگرافيالىق وڭتايلى ورنالاسۋ ماسەلەسىنە دە نازار اۋدارعان ءلازىم. شىندىعىندا، قازاقستان تاعام ونىمدەرىنە سۇرانىس ۇنەمى ارتىپ وتىراتىن قىتاي، رەسەي، ورتا جانە تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپا سياقتى نەگىزگى نارىقتاردىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. بۇل اۋقىمدى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن يەمدەنىپ وتىرعان مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. سونىڭ ىشىندە كەيىنگى جىلدارى ساراپشىلار اسىرەسە قىتاي باعىتىنا قازاقستاننان ساپالى ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىن يمپورتتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن اڭعارۋ دا قيىن ەمەس. ماسەلەن، ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ەكس-ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ وتكىزۋ نارىقتارىن دامىتۋ جونىندەگى باسىم مىندەت - ورگانيكالىق ونىمدەردى قىتاي نارىعىنا ەكسپورتتاۋ ەكەنىن ايتقان بولاتىن.
«قىتايدا بىلتىرعى جىلى ەلدەگى باس پارتيانىڭ سەزىندە حالىقتى ەكولوگيالىق تازا، ورگانيكالىق ونىممەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. پارتيانىڭ شەشىمى - اسا ماڭىزدى مىندەت سانالاتىندىقتان، قازىر قىتاي وسى باعىتتا قازاقستاننىڭ نارىعىنان وتە ۇلكەن كولەمدە ونىمدەردى جاقسى باعامەن ساتىپ الۋعا دايىن. سونىڭ ءبىر دالەلى - جاقىندا عانا العاش رەت 60 ۆاگون وسىمدىك مايى قازاقستاننىڭ قىتايدىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان سينيان قالاسىنا جونەلتىلدى. بۇنىمەن شەكتەلمەيدى، قىتاي الداعى ۋاقىتتا وسى باعىتتاعى كەلىسىمشارتتارعا قول قويۋعا مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىر»، - دەدى ا. مامىتبەكوۆ.
وسىعان وراي، بۇرىنعى مينيستر قازاقستان ءۇشىن ساپالى ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋدا ەشقانداي قيىندىقتار تۋمايتىنىنا زور سەنىم بىلدىرگەن ەدى. «قازاقستاندا ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي قالىپتاسقان. 2015 -جىلدىڭ سوڭىندا ءبىز «ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدادىق. زاڭ بىزگە حالىقتى جوعارى ساپالى ونىممەن، ال وندىرۋشىلەردى ءادىل باعامەن قامتاماسىز ەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن ورگانيكالىق ءوندىرىستى قولداۋ جانە رەتتەۋ جۇيەسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى ول.
ورگانيكالىق ونىمدەردىڭ قىتايلىق باعىتىن ارتتىرۋدىڭ الەۋەتى تۋرالى ق ر سىرتقى ساۋدا پالاتاسى باسقارماسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايتۋعان وماروۆ تا جاعىمدى پىكىر بىلدىرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاھانداعى حالىق سانىنىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋى مەن الەمدەگى تۇتىنۋ كولەمىنىڭ ارتۋى جاعدايىندا قازاقستان ءۇشىن ورگانيكالىق ءونىم سالاسىن «ەكىنشى مۇناي» دەڭگەيىنە اينالدىرعا تولىق مۇمكىندىك بار. «مەن بيزنەستە جۇرگەن ارىپتەستەرىمە وسى جايىندا ويلانۋعا كەڭەس بەرەمىن. سەبەبى ءۇندىستان مەن قىتاي حالقى شاپشاڭ وسۋدە. قىتاي «ءبىر وتباسى ءبىر بالا» ساياساتىنان باس تارتىپ قانا قويعان جوق، سالاۋاتتى ۇرپاقتى دامىتۋعا دا نازار اۋداردى. وعان باستى مىسال - قىتايدىڭ ورگانيكالىق ءونىم تۇتىنۋدى قولداۋ ساياساتى»، - دەيدى ايتۋعان وماروۆ.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، وتكەن جىلى قازاقستاننان قىتايعا جەتكىزىلگەن ازىق- تۇلىك تاۋارلارى ەكسپورتىنىڭ كولەمى 106 ميلليون دوللاردان اسقان. ال قىتايدىڭ شەتەلدەردەن ەكسپورتتايتىن جىل سايىنعى ازىق- تۇلىك ونىمدەرىنىڭ كولەمى 104 ميلليارد دوللارعا جەتىپ وتىر. ياعني، قىتاي يمپورتىنداعى قازاقستان ەكسپورتىنىڭ ۇلەسى نەبارى 0,1 پايىزدى عانا قۇراعان. مۇنان بولەك، ازيا مەن تاياۋ شىعىستىڭ تۇتىنۋ نارىعى بار. دەمەك، بۇكىل الەمگە ورگانيكالىق ءونىمدى ەكسپورتقا شىعارۋدا قازاقستاندىق اگروبيزنەستىڭ مۇمكىندىگى وتە زور دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا، سىرتقى ساۋدا پالاتاسىنىڭ وكىلى ا. وماروۆ قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر تاريحي تۇرعىدا ساۋدا- ساتتىق قارىم- قاتىناسى جولعا قويىلعان كورشى ەلدەردىڭ نارىعىنا نازار اۋدارۋى كەرەكتىگىن، قازاقستاندىق كومپانيالار شىعاراتىن ساپالى، تازا ونىمدەرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن ارتىرۋعا ابدەن بولاتىنىن العا تارتادى.
باسەكەلەستىك دەمەكشى، قازاقستاندا وندىرىلگەن ورگانيكالىق ءونىم ساپاسىنا كەلسەك، ساراپشىلار بۇل باعىتتاعى وتاندىق ءونىمدى كەز- كەلگەن ەۋروپانىڭ برەندىمەن تەڭەستىرۋگە بولاتىنىن دا ايتادى. ماسەلەن، «جاسىل ەكونوميكا ءۇشىن جانە G- GLOBAL- دى دامىتۋ» كواليتسياسى باسقارماسىنىڭ ءتورايىمى سالتانات راحىمبەكوۆانىڭ سوزىنە قاراعاندا، وسىدان ءبىراز بۇرىن استانادان 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان كوكونىس وسىرەتىن فيتوديودتى جىلىجاي مەن كۇن بيوۆەگيتاريدىڭ مۇمكىندىكتەرى زەرتتەلگەن. حالىقتىق «جاسىل» تەحنولوگيالار اكادەمياسى جانىنان قۇرىلعان سىناق الاڭىندا ورگانيكالىق ءونىم ءوسىرۋ ءۇشىن قۇرامىندا حيميالىق زاتتار مەن نيتراتتارى جوق جانە تابيعي جولمەن وڭدەلگەن كوڭ پايدالانىلعان.
«بۇل شاعىن جىلىجايدان بيزنەس جاساۋ تۋرالى ويلاماعان ەدىك. الايدا، بۇنداي قادام جاساۋعا ءبىزدىڭ سەرىكتەسىمىز، شەتەلدىك ءىرى ساۋدا جەلىسى ۇسىنىس جاسادى. ولاردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ساتىپ الىناتىن كەيبىر ونىمدەر قىمبات، بۇل ءوز كەزەگىندە تۇتىنۋشىلارعا دا اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. ال شەتەلدىك ساۋدا جەلىسى قازاقستاننان وندىرىلەتىن كوكونىستەر مەن وزگە دە ونىمدەردى تۇتىنۋشىعا قولايلى باعامەن ساتۋعا ءمان بەرمەك»، - دەدى س. راحىمبەكوۆا.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، اتالعان ساۋدا جەلىسىمەن ەكولوگيالىق تازا ورگانيكالىق ءونىم دايىنداۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالىپ، الگى كومپانيا سونىمەن قاتار سەرىكتەستەر ءونىمىنىڭ ساپاسى بويىنشا زەرتحانالىق ناقتىلاۋ شارالارىن دا ءوز موينىنا الىپ وتىر. «ءبىزدىڭ ءونىم بارلىق تالاپتارعا ساي بولادى. ءتىپتى، زەرتحانالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ساپا جاعىنان جوعارى قورىتىندى كورسەتىپ وتىر. قازاقستاندىق ءونىم مەن فرانسيادان جەتكىزىلەتىن ونىمدەردىڭ ساپاسىن تەكسەرىپ، قازاقستاندىق ءونىمنىڭ قۇرامى كەيبىر دارۋمەندەرگە باي ەكەندىگى انىقتالدى»، - دەدى سالتانات راحىمبەكوۆا.
دەگەنمەن، ساراپشى ورگانيكالىق ءونىمدى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ءالى دە ءبىرقاتار شارالار اتقارىلۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. ماسەلەن، ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ورگانيكالىق ءونىمدى راستايتىن ارنايى زەرتحاناسى جوق. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاندا ورگانيكالىق ءونىم وندىرەتىن شارۋاشىلىقتار زەرتحانالىق ناقتىلاۋدى گەرمانياعا، تۇركياعا ءونىم سىنامالارىن جىبەرۋ ارقىلى الىپ كەلەدى. بۇل زەرتحانالار استىق ساپاسىمەن قاتار، توپىراق تازالىعىن جانە باسقا دا كورسەتكىشتەردى تەكسەرەدى. «الەمدەگى ءىرى استىق ەكسپورتتاۋشى مەملەكەت رەتىندە قازاقستان ورگانيكالىق ءونىم بويىنشا زەرتحانالىق تەكسەرۋلەردى ءوز ىشىندە جۇزەگە اسىراتىن بولۋى كەرەك»، - دەيدى ول.
تۇيىندەي ايتساق، قازاقستاننىڭ جايلاۋى مەن جايىلىمى مال شارۋاشىلىعىن، دارحان دالاسى ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا دا اسا قولايلى. بۇل ءۇشىن جەردەن كوپ ءونىم الۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ونى ۋلاۋدىڭ دا، حيميالىق قوسپالارمەن ءبۇلدىرۋدىڭ دا ەش قاجەتى جوق. قوسپاسىز تازا ءونىم - قازاقستاننىڭ باستى ەرەكشەلىگى. ەڭ اقىر اياعى قازاقستان ءوزىنىڭ الەمدىك ارەناداعى ورگانيكالىق، ەكولوگيالىق تازا تاعام وندىرەتىن ەل رەتىندە ءيميدجىن قۇرۋ كەرەك. ءقازىردىڭ وزىندە بۇعان مول مۇمكىندىك بار. ويتكەنى، رەسەيدە، اراب امىرلىكتەرىندە جانە قىتايدا قازاقستان ەكوونىمدەرىمەن تانىمال بولا باستادى. بۇل ءىس ارى قاراي جالعاسىن تاپسا، وعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىلسە يگى. سونىمەن قاتار، ەكولوگيالىق تازا، قوسپاسىز ورگانيكالىق ءونىمدى ىشكى نارىقتا دا قولداپ، حالىق ساۋلىعى ءۇشىن دە، ەكونوميكا ءۇشىن دە ءوز نارىعىمىزدى وسىنداي ونىممەن تولتىرىپ الساق. بۇل رەتتە ەلىمىزدە ازىق- تۇلىكتىڭ 70 پايىزى يمپورتتان ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعانىمىز ءلازىم عوي.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
