الەمدىك گەوساياسات قالاي وزگەرۋى مۇمكىن؟

استانا. قازاقپارات -   «ورتالىق ازيانى كىم باسقارسا، ونىڭ بۇكىل ازياعا ۇستەمدىگى جۇرەدى، ال ازيادا كىمنىڭ ىقپالى مىقتى بولسا، سول مەملەكەت بۇكىل الەمدى بيلەيتىن بولادى».

 اعىلشىن ساياساتتانۋشىسى حەلفورد ماكيندەردىڭ بۇل پىكىرى 21- عاسىردىڭ باسىندا بۇرىنعىدان دا ايقىندالا تۇسكەنى بايقالىپ كەلەدى.

بۇگىنگى تاڭدا «15 جىلدان كەيىن ساياساتتا نە وزگەرىس بولادى؟» دەگەن ماسەلە  وزەكتى بولىپ تۇر. قازىر بۇكىل الەمگە ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان ا ق ش- تىڭ گەگوموندىعى قانشا ۋاقىتقا سوزىلماق؟ قازىرگى كەزدە ساراپشىلاردى مازالاعان ساياسي ساۋال دا وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ك س ر و قۇلاعالى  بەرى الەمدە بىردەن - ءبىر سۋپەردەرجاۆا رەتىندە قالىپ، ءتورت قۇرلىققا ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان اق ءۇي ساياساتىنا شىندىعى كەرەك، قازىر قارسى تۇرار كۇش تابىلماي تۇر. دەسەك تە،   سوڭعى كەزدە ساياساتتانۋشىلار الداعى ون بەس جىلدا ا ق ش- تىڭ ءبىر پوليارلى ساياساتى قاتتى قارسىلىققا تاپ بولاتىنىن ايتۋدا. ال بۇل قانشالىقتى دالەلدى؟

 «ەۋروپا رەفورمالار ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى  مارك لەونارد بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان وسى تەكتەس بولجامداردىڭ الداعى 15 جىلدا اقيقاتقا اينالاتىنىن ايتتى. ونىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، «الەم ءتورت پوليۋستى لاگەرگە بولىنەدى جانە  بۇل بولجام  ءسوزسىز ورىن الادى. ويتكەنى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان قىتاي ەكونوميكاسى قالعان قۋاتتى ەلدەرگە قاۋپىن ءتوندىرىپ تۇر. 15 جىلدا ا ق ش سۋپەردەرجاۆالىق سيپاتىنان ايرىلادى دا، ونى مۇددەلەرى جاقىنداسىپ كەلە جاتقان قىتاي مەن رەسەي ساياسي جاعىنان ىقپال ەتۋ ساحناسىنان ىعىستىرىپ شىعارادى.

ال ەۋروپا وداق ەلدەرى دە كوپ پوليارلىق ساياسات ۇستانىپ، دەموكراتيالىق دامۋعا بەت العان ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى. ءبىر جاقتا ا ق ش، ەكىنشى جاقتى قۇرايتىن رەسەي- قىتاي جانە ءوز الدىنا جەكە ساياسات ۇستانۋعا تىرىساتىن ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ ۇستانعان باعىتى الەمدە ءتورت پوليۋستى لاگەردىڭ قۇرىلۋىنا اكەپ سوعادى». لوندون ساراپشىسى مارك لەوناردتىڭ بۇل بولجامى باسقا دا ساياساتتانۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارىپ، قىزىقتىرىپ  وتىرعانى راس.

«2020 -جىلى قىتاي ەكونوميكالىق ءوسىمى جانە تۇتىنۋ قابىلەتى بويىنشا ا ق ش- تى باسىپ وزىپ، الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. ەكىنشى ورىنعا ا ق ش، ال ءۇشىنشى ورىنعا جاپونيا مەن ەۋرو وداق ەلدەرىن ارتقا قالدىرىپ، ءۇندىستان كوتەرىلەدى. ال رەسەيگە كەلەتىن بولساق، رەسمي ماسكەۋ مۇنايدان زور تابىس تاپقانىمەن، ەلدىڭ ەكونوميكاسى قازىرگى فرانسيا مەملەكەتىنىڭ دارەجەسىندەي دەڭگەيدە  بولادى. ايتسە دە، امەريكا 15 جىلدان كەيىن ەكونوميكاسى، اسكەري قۋاتى كۇشتى ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇرادى، ءبىراق قىتاي  ەۋرو واداق ەلدەرىنىڭ ۇستانعان ساياساتىمەن كەلىسىپ وتىرىپ، مامىلە جاسايتىن بولادى.

 وتكەن عاسىردىڭ 80 -جىلدارىنىڭ اياعىندا بەرلين قابىرعاسى قۇلاعاننان كەيىن باتىس ەلدەرى ءوز مادەنيەتى مەن يدەيالارىن جۇرگىزىپ كەلسە، ەندى بۇل باسىمدىق جويىلادى. ازيا ەلدەرى، اتاپ ايتقاندا  قىتاي مەن  رەسەي  وزدەرىنىڭ «ويىن ەرەجەلەرىن» جۇرگىزىپ، ونى  قۇبىلتىپ  وتىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. 15  جىلدا رەسەيدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار ارتپاۋى مۇمكىن، ءبىراق كرەمل وزدەرىن الەمدەگى «ساياسي- اسكەري  دەرجاۆالىق مىقتى ەل» رەتىندە سيپاتتاۋعا كوشەدى. قازىر  جاھاندىق ساياساتتا جالعىز قالىپ، ەكونوميكاسى ءالجۋازدانىپ تۇرعانىمەن، تۇبىندە رەسەي ء وز «ويىنىن»   بارىنشا جۇرگىزۋگە تىرىسىپ باعادى. ال ۋكراينانىڭ بولاشاعى  ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ ىشكى  بىرلىگىنە بايلانىستى بولماق.

الداعى 15 جىلدا تاياۋ شىعىس ەلدەرى گەوساياسي جانە يدەولوگيالىق تارتىس پەن باسەكەنىڭ ارەناسىنا  اينالا تۇسەدى. بۇل ايماقتا ءۇندىستان مەن رەسەيدىڭ ىقپالى ارتادى، اسىرەسە قىتاي بۇل قۇرىلىقتا باسىمدىق ساياساتىن جۇرگىزە باستايدى. ءبىرقاتار اراب ەلدەرى ا ق ش- قا ادالدىعىن ساقتاپ قالادى، ال قالعان مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ بۇيرەگى قىتاي ۇستانعان ساياساتقا قاراي بۇرىلادى».

اعىلشىن ساراپشىسى  مارك لەونارد «بۇل قۇرىلىقتا تۇبەگەيلى بەتبۇرىستاردىڭ ورىن الۋى مۇمكىن سسەناريدىڭ ءبىرى رەتىندە ساۋد اراۆياسىنىڭ راديكالدى ساياسات ۇستانۋىن» ايتادى. ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، ساۋد ارابياسى ا ق ش- پەن وداقتاستىقتان باس تارتىپ، بىرتىندەپ قىتايعا  جاقىنداي باستايدى. بۇل ارادا ازيا ايماعىندا ءۇندىستاننىڭ ساياسي ىقپالى ارتىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە  ءوز مۇددەسىن كۇشەيتۋگە ۇمتىلادى.

الايدا قازىرگى ۋاقىتتا ساياسي- اسكەري دومينانتتىعىن تانىتىپ وتىرعان ا ق ش الەمدە وزىنە تىكەلەي قاتىستى بولىپ جاتقان  پروتسەستەردىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ وتىر ما؟ ارينە بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە.

دەسەك تە، قىتايدىڭ «قاتال ويىنداعى جۇمساق ەكسپانسياسىنان» قورقىپ وتىرعان ەلدەرگە پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى چزان تسزىليان بىلاي دەپ باسۋ ايتادى: «بۇل عاسىر قىتاي عاسىرى» بولادى دەۋگە ءالى ەرتە، ويتكەنى ەلدە شەشىلمەگەن پروبلامالار بار،   ال قىتايدىڭ  سۋپەردەرجاۆا بولۋى ءۇشىن كەمىندە 50 جىل كەرەك».

بەرىك بەيسەن ۇلى.  «ايقىن» گازەتى