ۇيىقتاعان ويدى تۇرتكەن تۇلعا نەمەسە ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى وي

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ابايدىڭ «ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟» دەگەن ءسوزى بار.

ءسوز قازاقتىڭ ولجاسىنا - ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆكە قاراي ويىسقاندا، يبراحيم قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتقانى ويعا ورالدى.

سول اباي اتامنىڭ «وسى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق، ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟» دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قوياتىنى جانە بار.

ولجاستى جاتىپ تۇرىپ ماقتايتىندار دا، جاتىپ تۇرىپ جاماندايتىندار دا جەتەرلىك. ولارعا تورەلىك ايتۋ مەنىڭ مىندەتىمە جاتپايدى: كىم نە دەسە دە ءوزىنىڭ ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى؛ ءبىراق ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اباي مىنەگەن مەرەز مىنەزدەرى ءالى كۇنگە قالعان جوق - بىرەۋدى سىرتىنان كۇستانالاۋ، عايبات ايتۋ، ەردىڭ باسىن جەرگە تىققانشا كوڭىلى تىنىشتالمايتىن وشپەندىلىك، كورە الماۋشىلىق، ادامنىڭ پىكىرىن قابىلداي الماۋشىلىق دەگەن سياقتىنىڭ ءبارى كۇن سايىن كوز الدىمىزدا ءجۇرىپ جاتىر...

«جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەگەن ءبىر ءسوز بار ەدى. وسى كۇنى كەيبىرەۋلەر ولجاستى «وتىرسا - وپاق، تۇرسا - سوپاق» ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. جاقىندا عانا ءازىربايجان ەلىنىڭ شەكي قالاسىندا ولجەكەڭمەن ساپارلاس بولدىق. سوندا بۇتكىل ءازىربايجان حالقى ولجاس سۇلەيمەنوۆتى حان كوتەرىپ قارسى الدى؛ جەتى مەتر جۇرگىزبەي جولىن توسىپ، قولىن الىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ، سالەم بەرىپ شىرق ۇيىرىلگەن اعايىندى كورىپ، كەۋدەمىزدى ماقتانىش سەزىمى كەرنەگەنىن ايتايىق. «ءوز ەلىمىزدە ولجەكەڭدى ءدال سولاي قۇرمەتتەپ ءجۇرمىز بە؟» دەگەن وي كەلدى. سول ءازىربايجاندىقتارعا ولجاس ومار ۇلىنىڭ وتكىزىپ قويعان ەشتەڭەسى جوق، الايدا باكۋدەگى باۋىرلاردىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەندە، ولجاس قىرىق گرادۋسپەن اۋىرىپ جاتقان جەرىنەن ءبارىن تاستاپ، بىردەن ۇشىپ بارعان. 1990 -جىلى ولجاستىڭ تۋىسقان حالىقتى قولداعان ءىس- ارەكەتى ءازىربايجاندا اڭىز بولىپ قالعان. بۇل وقيعا تۋرالى اقىننىڭ ءوزى: «ماعان باقتيار باحابزادە تۇنگى بىرگە تامان قوڭىراۋ شالدى، جاعدايدى ايتتى. قاتتى ىسىتپالاپ اۋرۋحانادا جاتقان ەدىم، وعان «اۋىرىپ جاتىرمىن» دەسەم، مەنى تۇسىنبەگەن بولار ەدى، ەكى سوزگە كەلگەنىم جوق، تاڭعى رەيسكە بيلەت الدىم دا، باكۋگە ۇشىپ كەتتىم» دەپ، شەكي قالاسىندا اعىنان جارىلىپ ايتىپ ەدى.

تۇركسوي- دىڭ شەكي قالاسىندا وتكەن جيىنىنا تۇركىتىلدەس ەلدەردەن ءبىرقاتار وكىلدەر كەلدى. سولاردىڭ اراسىندا تۇركيادان، مولدوۆادان، ماكەدونيادان، كورشىلەس قىرعىزستان مەن وزبەكستان ەلدەرىنەن كەلگەن ءبىر توپ ازاماتتارمەن باسىمىز قوسىلا قالدى. «دريەۆني» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ- توركىنىن قاۋزادىق. وزبەكتەر مۇنى «قادىم»، قىرعىزدار «ەرتە»، ماكەدونيالىق گاگاۋزدار «باياعى»، مولدوۆالىق گاگاۋزدار «ەبەلگى» دەپ ايتادى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى - ءبىزدىڭ قازاقتا بار ءسوز. مەن مۇنىڭ «ەجەلگى، كونە، باياعى، ەرتەدە، قادىم زاماندا، بۇرىن، اتام زاماندا، ىقىلىم» دەگەن بىرنەشە بالاماسىن سانامالاپ ايتىپ بەردىم. سول وتىرىستا گاگاۋزدەر «ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى ەكەنىمىزدى بۇرىن بىلگەن جوقپىز. مۇنى تەك ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابىنان، سوسىن «يگور جاساعى تۋرالى جىر» ارقىلى عانا بىلدىك. ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءبىزدىڭ قالعىپ كەتكەن تاريحي سانامىزدى ءتۇرتىپ وياتتى. وسىنداي مىقتى قازاقتى ءبىز ءوز باۋىرىمىز دەپ بىلەمىز» دەدى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ 60-70-جىلدار ارالىعىندا تاريحي تاقىرىپتاردى تەرەڭ قاۋزاعانى قالىڭ ەلگە بەلگىلى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعى قازاقستانداعى عىلىمي تاريحي ويدىڭ دامۋىنا قاتتى ىقپال ەتتى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «از ي يا» كىتابى تەك قانا ك س ر و- نى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدى دۇرلىكتىردى. بۇل كىتاپ جەر بەتىنە تارىداي شاشىراعان تۇركى بالاسىنىڭ بويىنداعى نامىس وتىن وياتتى.

ولجەكەڭمەن الەمدەگى ەڭ كونە 200 قالانىڭ قاتارىنا كىرەتىن ءازىربايجاننىڭ شەكي قالاسىنداعى «حان سارايى» باعىندا وتىرمىز. مەن ول كىسىگە جازۋشى قاليحان ىسقاقتىڭ ەستەلىك كىتابىندا ايتىلعان جايتتەردى ايتىپ بەردىم.

- ءيا، قاليحان نە دەپتى؟ - دەدى ولجاس ومار ۇلى.

- قاليحان اعا ءوز ەستەلىگىندە ءسىز تۋرالى وتە جىلى پىكىر ءبىلدىرىپتى. «جۇرتتىڭ ءبارى ولجاستى جاماندايدى، ول جازۋشىلار وداعىن باسقارعاندا، «وداق مۇشەلەرىن شالاعاي جاستارمەن كوبەيتىپ جىبەردى» دەگەن ايىپتاۋلار بار. ولجاس جاس جازۋشىلاردى مۇشەلىككە كوپتەپ قابىلداتقانى راس. ول كەزدە جازۋشىلار پاتەر العاندا، شىعارماشىلىق جۇمىسقا دەپ ارنايى ءبىر بولمە قوساتىن. ولجاستىڭ ويى - قازاقتىڭ جاس جازۋشىلارى سول ارقىلى پاتەر الىپ قالسىن دەگەنى دەپ ايتىپتى، - دەدىم.

- ول راس، - دەدى ولجەكەڭ.

- سوسىن ءسىز قولعا قوماقتى قالاماقى العاندا، اي سايىن 1-الماتىنىڭ ۆوكزالىنا دەيىن بارىپ، جولدا تۇرعان كەم- كەتىكتى، جوق- جۇقانالى جاندارعا تەگىس ۇلەستىرىپ شىعۋشى ەدى، - دەپ جازىپتى.

- ونداي دا بولعان، - دەپ كۇلدى ولجەكەڭ.

تۇركسوي- دىڭ جيىنى باستالعانشا ءبىرشاما ۋاقىت بار ەدى. اقىنمەن كۇن سايىن ۇشىراسا بەرۋدىڭ رەتى كەلە بەرمەيدى. بيىلعى مەرەيتويى توڭىرەگىندە از-كەم ءسوز ەتىپ وتىردىق.

- قازاق بولعان سوڭ، جەتى اتامنىڭ شەجىرەسىن ءتاپ-ءتاۋىر بىلەمىن. مەنىڭ بويىما بىتكەن قاسيەتتەردىڭ ءبارى اتالارىمنان اۋىسقان دەي الامىن. ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدە اقىندار، ءانشى-كۇيشىلەر، باتىرلار كوپ بولعان. سولاردىڭ ءبىرى - جاياۋ مۇسا. مەنىڭ جەتىنشى اتام - اتاقتى ولجاباي باتىر. اتىمدى دا اكەم سول بابامىزدىڭ قۇرمەتىنە قويعان. يبراھيمنىڭ ابايعا، ءابدىراحماننىڭ ابىشكە، قانافيانىڭ قانىشقا اينالعانى سياقتى، ولجاباي دا ولجاسقا اينالىپ كەتكەن، - دەدى ولجاس ومار ۇلى.

- «الا» دەگەن موڭعول تىلىندە «تاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ «الاتاۋ» دەپ جۇرگەنىمىز - «تاۋ-تاۋ» دەگەن ءسوز، - دەدى شەكي قالاسىنىڭ يىعىنداعى اق قارلى تاۋ بوكتەرىن كوزبەن شولعان اقىن. بارلاۋشى- گەولوگ ماماندىعىن السا- داعى ءومىر بويى ءسوز مارجانىن تەرىپ كەلە جاتقان اقىن جاي وتىرعاندا دا، سول ءسوز توركىنىن پارىقتاۋدان ەش جاڭىلمايدى ەكەن.

- ەتيمولوگيا - مەنىڭ ءومىر بويعى اۋەستىگىم. ونىمەن كۇن-ءتۇن دەمەي اينالىسۋعا دايىنمىن. «1001 سوزبەن» اينالىسقانىما 40 جىلدان استى! ونىڭ باستى تاقىرىبى - ورىس تىلىندەگى تۇركيزمدەر. پۋشكين «سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرە الساق، الەمدى جاڭىلىستىرعان دۇنيەدەن ارىلار ەدىك.

- تاريحتى زەرتتەۋگە گەولوگ ءارى اقىن رەتىندە قارايمىن. رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، امەريكانىڭ، گرەكيانىڭ، فرانسيانىڭ، گرۋزيانىڭ، يراكتىڭ وتكەن ءومىرىن بىلەمىن، ءبىراق قازىرشە قازاقتاردىڭ تاريحىن بىلمەيمىن. كوشپەندىلەر ءداۋىرى ءالى اشىلعان جوق. كىتاپشىل حالىقتاردىڭ تاريحىنداعى كوپتەگەن كومەسكى تۇستاردى تۇركىلەر تاريحىن بىلمەيىنشە، تۇسىندىرۋگە بولمايدى دەپ باتىل مالىمدەي الامىن» دەپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا جازعان ەدىم كەزىندە، - دەدى تولعانىپ.

- بۇل ايتقانىم - جالپى قازاق تاريحىنا قاتىستى سول كەزدەگى ويىم. 70 كە تولعانىمدا، قانات ساۋدابايەۆ دوسىم امەريكادان ماقالا جولداپ، مەنىڭ ەسىمىمدى «ول جاس» - «ون مولودوي» دەپ ءتۇسىندىرىپتى، ولجاس جەتپىسىندە دە جاس جىگىت كۇيىندە دەپ جازىپتى. ونىسىنا راقمەت! قۇدايعا شۇكىر، ءالى ۆولەيبول ويناپ ءجۇرمىن.

ءومىربايان بەتتەرىنەن:

ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆ 1936 -جىلى 18 -مامىردا الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1959 -جىلى قاز م ۋ- دىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

م. گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان. 1962- 1971 -جىلدارى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى رەداكسياسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، «قازاق فيلم» كينوستۋدياسى سەناريلىك- رەداكسيالىق القاسىنىڭ باس رەداكتورى، «پروستور» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 1971- 1981 -جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى، 1981- 1983 -جىلدارى قازاق ك س ر كينەماتوگرافيا جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، 1983- 1991 -جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، «نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى، 1995 -جىلدان قازاقستاننىڭ يتالياداعى توتەنشە وكىلەتتى ەلشىسى بولدى. بۇگىندە قازاقستاننىڭ يۋنەسكو-داعى توتەنشە وكىلەتتى ەلشىسى جانە تۇراقتى وكىلى.

تۋىندىلارىن ورىس تىلىندە جازادى. ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنىڭ العاشقى جيناعى - «ارعىماقتار» (1961) شىققاننان كەيىنگى جىلداردان بەرى «ادامعا تابىن، جەر، ەندى» ولەڭدەرى بۇگىنگى ت م د ەلدەرى حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە، شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ، بىرنەشە رەت باسىلدى. كينودراماتۋرگيا، ادەبي زەرتتەۋ سالاسىندا دا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ونىڭ جازعان سەناريى بويىنشا «اتامەكەن»، «كوگىلدىر مارشرۋت»، «قىس - قولايسىز ماۋسىم»، «م. اۋەزوۆ تۋرالى ءسوز»، «ءۇندىستان سازى»، «جاستىق شاق زاستاۆاسى»، ت. ب. فيلمدەر تۇسىرىلگەن. «از ي يا»، «يازىك پيسما» اتتى تىلگە قاتىستى زەرتتەۋلەرى جارىق كوردى. «جالىننىڭ شالقۋى» اتتى ولەڭدەر جيناعى فرانسۋز تىلىندە شىقتى.

يادرولىق سىناققا قارسى «سەمەي- نەۆادا» قوزعالىسىنىڭ، حالىق كونگرەسى پارتياسىنىڭ ليدەرى. قازاق ك س ر اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ (1967)، قازاقستان كومسومولى، ب ل ك ج و سىيلىعىنىڭ (1966) لاۋرەاتى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى. قازاقستان مەسەناتتار كلۋبىنىڭ «تارلان» سىيلىعىنىڭ (2000) لاۋرەاتى.

ەڭبەك قىزىل تۋ، «قۇرمەت بەلگىسى»، وكتابر رەۆوليۋتسياسى، 1- دارەجەلى «بارىس» (2001)، «وتان» وردەندەرىمەن، كوپتەگەن مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ «شۋحرات» جانە «دوستۋگ» وردەندەرىمەن، ۋكراينانىڭ «ياروسلاۆ مۋدرىي»، شەشەن رەسپۋبليكاسىنىڭ، فرانسيانىڭ جانە رەسەيدىڭ «دوستىق» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.

تۇركى تانۋ سالاسىنداعى ۇلكەن جەتىستىكتەرى ءۇشىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ

«كۇلتەگىن» سىيلىعىنىڭ العاش لاۋرەاتى اتاندى. بۇل زەرتتەۋلەرى ءۇشىن «زا ۆكلاد ۆ تيۋركسكيي مير» تۇركيانىڭ حالىقارالىق سىيلىعىنا يە بولعان.

- تىلەكتەس ەسپولوۆ باسقاراتىن اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە ءالى كۇنگە دەيىن ۆولەيبول وينايتىنىڭىزدى بىلەمىن. سەكسەنگە كەلسەڭىز دە، وسىلايشا سەرگەك ءجۇرۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ - دەپ جۋرناليستىك داعدىما سالىپ سۇراپ قويامىن.

- ادامدارعا ەشقاشان جاماندىق ويلاما! سوندا مەن سەكىلدى سەرگەك جۇرەسىڭ جانە ۇزاق جاسايسىڭ! - دەدى ولجەكەڭ ءوزىنىڭ ىرعاقتى داۋىسىنا سالىپ. اقىننىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقان: «ءتورتىنشى كلاستا تولستويدىڭ 12 تومدىعىن تولىق وقىپ شىقتىم. سوندا انام مەنى اياپ، «كوزىڭدى قۇرتاسىڭ» - دەگەندە، اكەمنىڭ: «كىتاپتان كوز قۇرىمايدى، كىتاپتان كوز اشىلادى» دەگەنى ەسىمدە» دەگەن ءسوزىن ەسىنە سالدىم.

اڭگىمە ارناسى 60 -جىلداردىڭ باسىندا نيكيتا حرۋشەۆتىڭ «جىلىمىعى» تۇسىنا ويىستى. بۇل «جىلىمىق» كەڭەستەر وداعىندا ەركىن ويدىڭ توبەسىن قايتا قىلتيتقان بولاتىن. الايدا، «ستالينيزممەن كۇرەسەمىن» دەگەن حرۋشەۆ وي ەركىندىگىنىڭ پارمەنىنەن قاتتى قورىقتى. «پاستەرناك ءىسى» دەگەن جالعان ايىپتاۋدى ويلاپ تاپتى. ءسويتىپ، ا. ۆوزنەسەنسكي، د. گرانين، ر. فالك، ە. نەيزۆەستنىي، م. حۋتسيەۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ شىعارمالارى سىنعا ۇشىرادى. 1958 -جىلدان باستاپ، ماسكەۋ شىعارماشىلىق جاستارى ماياكوۆسكي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا جينالىپ شەر تارقاتىساتىن. وسى جەردە ە. ەۆتۋشەنكو، ر. روجدەستۆەنسكي، ب. احمادۋللينا، ا. ۆوزنەسەنسكي سەنزۋرا وتكىزبەگەن ولەڭدەرىن وقيتىن.

بولات وكۋدجاۆا مەن اندرەي گاليچتىڭ شىعارماشىلىعىنا تىيىم سالىنعان ەدى. 1950 -جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي كەڭەس اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ جاڭا تولقىنى ءوز بەتتەرىنشە دەربەس ماشينوپيستىك جۋرنالدار شىعارا باستادى. وسىلايشا، «ساميزدات» ونىمدەرى پايدا بولدى. «ساميزداتتاردا» رەسمي تسەنزۋرادان وتپەگەن «كەڭەستىك لاگەر»، قۋعىن- سۇرگىن، زورلىق- زومبىلىق، ادىلەتسىزدىك تاقىرىبىنداعى ماتەريالدار باسىلدى. ەۆتۋشەنكو مەن ۆوزنەسەنسكي سەكىلدى اقىنداردىڭ كەشتەرى ستاديوندا ءوتتى. حالىق وندا فۋتبول كورۋگە جينالعاننان بەتەر جينالدى. 1958 -جىلى جوعارعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ناق وسى «الپىسىنشى جىلدىقتاردىڭ» ورتاسىنا تۇسكەن ەكەن.

- قايتا ورلەۋ قۋاتى ماسكەۋدەن تارادى، ول كەزدە وندا، وزونمەن جاڭارتىلىپ، جارىقتىڭ جاڭا ساۋلەلەرىمەن نۇرلاندىرىلعان ستاليننەن كەيىنگى مادەني اتموسفەرا قالىپتاسىپ جاتتى. سول جىلدارى ۇلكەن استانادا جۇمىس ىستەگەن نەمەسە وقىپ جاتقان رەسپۋبليكانىڭ وكىلدەرى، وزدەرىنىڭ تۋعان ولكەلەرىندە كەڭەستىك رەنەسسانستىڭ ىقپالىن جۇرگىزۋشىلەر بولدى. ءاربىر وداقتاس رەسپۋبليكادا قايتا ورلەۋ اۋقىمىنداعى تۇلعالار وسە باستادى، - دەيدى و. سۇلەيمەنوۆ، - ءبىزدىڭ ديەۆيزىمىز: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىنسىز - الەم تاريحى تولىق بولا المايدى» بولدى. وتكەننىڭ تەرەڭدىگىنسىز بولاشاقتىڭ بيىكتىگى مەن وسى شاقتىڭ كەڭدىگى مۇمكىن ەمەس دەگەن تاريحتىڭ اۋقىمدى فورمۋلاسىن ءبىز حالىقتىڭ ساناسىنا ەنگىزە باستادىق».

وسى جىلدارى ماسكەۋدە جانە لەنينگرادتا، رەسەيدىڭ ت. ب. قالالارىندا وقىعان نەمەسە قىزمەت بابىمەن جۇرگەن و. سۇلەيمەنوۆ، م. اۋەزوۆ، ب. جانسۇگىروۆ، ب. تايجانوۆ، ءسال كەيىنىرەكتەن س. اقاتاي، م. ءتاتىموۆ، سونداي- اق ءا. ءالىمجانوۆتار تاريحي ادىلەتتىلىك رۋحىن كوتەردى. الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارى جايلى كوپ ايتىلاتىن. بۇلاردىڭ ىشىندە اكە- شەشەلەرى نەمەسە تۋىسقاندارى قۋعىن- سۇرگىنگە تۇسپەگەنى جوق ەدى. «تاريحي ەمەس حالىقتاردان» تارتىلىپ الىنىپ، «قارعىس اتقان وتكەن» انىقتاماسىمەن بوياۋ جاققىشپەن وشىرىلگەن تاريح ءبىرىنشى رەت «الپىسىنشى جىلدىقتاردىڭ» كىتاپتارىندا قورىقپاي جانە باتىل قوزعالدى»، - دەيدى ولجەكەڭ.

- ولجاس ۇلتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءۇش ۇلكەن ەرلىك ىستەدى. ءبىرىنشى، 1986 -جىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندار ولجاستان اراشا سۇراپ كوپ كەلەتىن. ول 1987 -جىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانداردى قورعايتىن قۇقىقتىق كوميسسيا قۇرىپ، قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ كەزىندە قازاقتىڭ ۇل- قىزدارىن قورعادى. ەكىنشى، 1988 -جىلى 24-ساۋىردە ورتالىق كوميتەتكە حات جازىپ، مەنى جوعارعى سوتتىڭ باستىعىمەن جولىقتىرىپ، ارتىنان كوميسسيا قۇرىپ، الاش ارىستارىن اقتاۋعا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان دا - ولجاس. ۇشىنشىدەن، 1989 -جىلى 27-اقپاندا «نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسىن قۇرىپ، سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋىنا تىكەلەي اتسالىسىپ، ۇلتتى اۋىر قاسىرەتتەن امان الىپ قالدى. ولجاس جايلى ءارقانداي اڭگىمەلەردىڭ ايتىلا بەرەتىنى ونى تۇسىنبەگەندىكتەن. ءبىراق ولجاستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ولجاستىڭ دەڭگەيىندە ويلاۋ كەرەك. ولجاس - ءوز ۇلتىنىڭ كوك سەمسەرى!» - دەپ باعالايدى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي.

1989 -جىلدىڭ اقپان ايىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستان حالقىنا تەلەديدار ارقىلى ۇندەۋ جاسايدى. كەلەسى كۇنى الماتىداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى الدىڭدا اتومدىق بومباعا قارسى «نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىن جاريالايدى. ءبىر اي ىشىندە 4 ميلليون قول جينالادى. جاز ايىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ ك س ر و حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1 -سەزىندە قوزعالىستىڭ ماقساتى مەن تالاپتارى تۋرالى مالىمدەمە جاسايدى. 1989 -جىلدىڭ 19 -قازانىندا سەمەيدە اتوم سىناعى توقتاتىلعاننان كەيىن، 1990 -جىلدىڭ مامىر ايىندا العاش «يادروعا قارسى كونگرەسس» ءوتتى. وسى جيىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ باستاعان قوزعالىس يادرولىق جارىلىستى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. 1991 -جىلى 29 -تامىزىندا ن. نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونى جابىلدى، سودان كەيىن اتوم جارىلىسىنا قارسى الەم بويىنشا موراتوريي ءوتتى: جاڭا جەردە (رەسەي)، نەۆادادا (ا ق ش) ، مۋرۋورادا (فرانسيا) ، لوبنور كولى (قىتاي) دا اتوم جارىلىسى توقتاتىلدى.

يادرولىق سىناقتاردى توقتاتىپ، سەمەي پوليگونىن جاپقىزۋعا شاقىرعان - ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولسا، ادامزات بالاسىنا قاتەرلى قارۋدان تۇبەگەيلى باس تارتىپ، پوليگوندى جاپقان - نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. قازاقتىڭ قابىرعالى ەكى ازاماتىنىڭ قايسارلىعى ارقاسىندا قازاقستان بەيبىت دامۋدى مۇرات تۇتقان مارتەبەلى ەلگە اينالدى.

«دوسىم ولجاس تۋرالى ءسوز» اتتى ماقالاسىندا ەلباسى: «ول - مەنىڭ كومسومولدىق جاستىق شاقتان بەرى دوسىم، سەرىگىم جانە قىزمەتتەسىم بولدى. جانە ول جايلى نە ايتىلسا دا، ءبىز ۇنەمى دوس بولدىق جانە دوسپىز، دەگەنمەن كەيدە قاتتى داۋلاسامىز» دەپ جازدى.

- مەن نازاربايەۆپەن 40 جىلدان بەرى دوستىق قارىم-قاتىناستاعى اداممىن. كەلىسپەي قالعان تۇستارىمىز بار، ءبىراق كەتىسكەن تۇستارىمىز جوق. ەشكىم دە ءبىز ەكەۋمىزدى ارازداستىرا المادى اقىرى. سوندىقتان مەن نازاربايەۆتى ءدايىم قولداۋمەن كەلەمىن، - دەدى ولجەكەڭ.

- نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستانداعى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋ ىسىنە قوسقان ۇلەسىن وتە جوعارى باعالايمىن. بۇگىندە ساياسي تۇراقتىلىق قوعام دامۋىنىڭ باستى شارتى ەكەنىن ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى جاقسى تۇسىنەدى. مۇنى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەڭ باستى جەتىستىگىمىز دەر ەدىم. تولەرانتتىلىق پەن كەلىسىمگە كەلە ءبىلۋدىڭ ورتالىقشىل قاعيداتى كەزىندە نازاربايەۆتىڭ «ادىلەتتىڭ اق جولى» كىتابىندا مالىمدەلگەن بولاتىن.

كوپەتنوستى، قايشىلىقتى ورتادا مەملەكەت باسشىسىنان ەۋرازيالىق ۇدەرىستىڭ ءمانىن تانىتاتىن ينتەگراتسيا قاعيداتىن دايەكتى جۇزەگە اسىرۋ ورىندى كۇتىلگەن-دى. حالىقتىق كوكەيگە قونىمدى ويدىڭ جەتكىزۋشىسى بولۋ، كەلىسىمگە كەلتىرۋدىڭ شەبەرى بولۋ، كوپقىرلى قوعامدا قانداي دا ءبىر جاقتىڭ ءسوزىن سويلەمەي، كوپشىلىكتىڭ ءسوزىن سويلەۋ نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قولىنان كەلدى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، ول جازعان فيلمدەردىڭ ستسەنارييىن ءسوز ەتپەي تۇرا المايمىز. شاكەن ايمانوۆ تۇسىرگەن «اتامەكەن» ءفيلمىنىڭ ستسەنارييىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازعان. سونداي- اق شاحيماردان قۇسايىنوۆ جازعان «بالكون» فيلمىنىڭ سەناريى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ولەڭىنەن جانە ومىرىنەن الىنعان. «كوكسەرەك»، «قاراش- قاراش»، «قىز جىبەك»، «اتاماننىڭ اقىرى» سياقتى فيلمدەردىڭ بارىنە «قازاق فيلمنىڭ» باس رەداكتورى رەتىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

- كينودا وتكەن جىلدارىمدى ەلجىرەي ەسكە الامىن. شاكەن ايمانوۆ - كينوستۋديانىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، مەن باس رەداكتورى بولىپ تۇرعان جىلداردى قالايشا ساعىنبايىن؟ شاكەن كەنجەتاي ۇلى مەنىڭ سەناريىم بويىنشا «اتامەكەن» فيلمىن تۇسىرگەنىن قالايشا ماقتانىش ەتپەيىن؟ سول جىلدارداعى «كوكسەرەك»، «قاراش- قاراش»، «قىز جىبەك»، «اتاماننىڭ اجالى» سياقتى فيلمدەردىڭ بارىنە تىكەلەي قاتىسىم بولعان.

«قىز جىبەكتەگى» تولەگەننىڭ اقبوز اتىنىڭ ەر-تۇرمانى مەنىڭ وزىمدىكى ەدى. ۇيدەن الىپ كەلگەنمىن. مەملەكەتتىك كينو كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىندە جۇرگەنىمدە، ماسكەۋدەگى تانىستارىمدى پايدالانىپ، سونداعى اتاقتى رەجيسسەرلەردىڭ وقۋ توبىنا تالانتتى جاستارىمىزدى ورنالاستىرا العانىمنىڭ ارقاسىندا كەيىننەن قازاق كينوسىنا «جاڭا تولقىن» دەپ اتالعان تەگەۋرىندى لەك قوسىلعانىن دا ماقتانىش ەتەمىن.

كەيىننەن بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن كينودان قول ۇزىڭكىرەپ قالدىم. سوڭعى جىلدارداعى جازعانىم - «ماحامبەت» فيلمىنىڭ سەناريى، - دەپ «ەگەمەن قازاقستانعا» بەرگەن سۇحباتىندا توقتالىپ ءوتىپتى.

تۇيىندەي كەلگەندە ايتارىمىز:

ولجاس سۇلەيمەنوۆ - تۇركى الەمىنىڭ تاۋ تۇلعالى، ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى ازاماتى! «ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟» دەگەن اباي اماناتىنا ادالدىعىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ كەلە جاتقان اقيىق اقىن سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتى.

ولجاستىڭ تۇرىنە، جۇرىسىنە، ءتىپ-تىك قالپىنا قاراپ، ونى «سەكسەندەگى قارتتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا» قيمايسىز. ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ مەرەيتويىندا ولجەكەڭ:

- جازۋشىنىڭ مىندەتى - ادامعا ادال بولۋ، قوعامعا ادال بولۋ. ءابىش سول ماقساتقا جەتكەن جازۋشى، - دەپ باعا بەرگەن ەدى.

ەندەشە، ولجاس ومار ۇلى دا - سونداي ماقسات- مۇراتقا جەتكەن قۋاتتى قالامگەر!

نۇرتورە ءجۇسىپ، «ايقىن»