اسقار جۇمادىلدايەۆ: مالايزيا مەن سينگاپۋردان گورى جاپوننىڭ ۇلگىسى جاقىن
شىندىعىندا، وتكەنگە بۇلاي كۇيە جاعۋعا بولمايدى. سوۆەت وداعى كەزىندە كوپتەگەن جامانشىلىق تا، كوپتەگەن جاقسىلىق تا بولدى. اشتىق، رەپرەسسيا، حالىق سانىنىڭ ەكى ەسە كەمۋى سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ جامانشىلىعى ەكەنى راس. قازاق ەلىنىڭ وسى كۇنگى شەكاراسىن سوۆەتتىك ءداۋىر كەزىندە لەنين بەلگىلەپ بەرگەن. ول كەزدە وسى كۇنگى ءبىزدىڭ كلاسسيك دەپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىزدىڭ 99 پايىزى تانىلدى، قازاقتىڭ وقۋ-ءبىلىم جۇيەسى قالىپتاستى.
بۇل - سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ جاقسى جاعى. سوۆەتتىك ءداۋىر كەزىندە ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز وتە جاقسى تۇردى، ويتكەنى، جازۋشىلار وداعى كومپارتيانىڭ يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ ءبىر فيليالى ەسەبىندە بولدى. جازۋشىلارىمىزدىڭ 99 پايىزى كۇنكوسەمدى ماقتاپ، پارتيانىڭ سيەزدەرى مەن پلەنۋمدارىن قوشتاپ، سوعان جىر ارنادى، ءتىپتى كەيدە ءسوز جەتپەي قالاتىن كەزدەر بولدى. ويلاپ قاراساق، ءبىزدىڭ، اسىرەسە، قازاق جازۋشىلارىنىڭ سوۆەتتىك داۋىرگە وكپەلەيتىن رەتى جوق، ولاي دەيتىنىم، گونورارى(قالام اقى) دۇرىس بولدى، كىتابى كوپ تيراجبەن شىقتى، دەمالىس ۇيىنە جىبەرىلدى، ءبىر كىتاپ شىعارىپ ەكى جىل قاپەرسىز ءومىر سۇرەتىن كەزدەر بولدى.
قازىر ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ بارلىعى دالادا قالىپ قويعانداي كۇي كەشۋدە، سويتسەك، سوۆەت وداعى سەكىلدى، كومپارتيا سىقىلدى ءبىر تىرەنىش كەرەك ەكەن، وزدىگىنەن ءومىر سۇرە المايدى ەكەن. ەندى وسى كەمشىلىكتى قالاي جويۋمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، سوۆەتتىك ءداۋىر كەزىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن وقىتۋ جۇيەسى وتە جوعارى بولدى. ونى بۇكىل الەم مويىندايدى. امەريكاعا بارا قالساڭىز، ءار ۋنيۆەرسيتەتتە ماتەماتيكادان ساباق بەرەتىن نە ورىس، نە ەۆرەيدى تاباسىز.
مەن موسكۆادا وقىدىم، كۋرستاستارىمنىڭ جارتىسى امەريكادا. امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەت دەگەن نە؟ امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەت دەگەن، ءازىل-قالجىڭ ارالاس سوزدەرمەن ايتساق، ورىستىڭ پروفەسسورى ماتەماتيكانى قىتايدىڭ ستۋدەنتىنە ۇيرەتەتىن ۋنيۆەرسيتەت. ال قوعامدىق عىلىمدار يدەولوگياعا تاۋەلدى بولدى. كومپارتيانىڭ سوزىنە قارسى كەلەر بولساڭىز، ءسىزدىڭ ويلانۋعا مۇرشاڭىز بولعان جوق. نە ايتساڭىز دا ايتقان ءسوزىڭىزدىڭ بارلىعى ماتەماتيكاداعى جاۋابى بەلگىلى ەسەپتەر سياقتى، لەنين مەن كارل ماركستىڭ سوزىنە سايكەس كەلۋى كەرەك بولدى، ودان ارتىق كەتۋگە بولمايدى. بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا تەرىس باعىت الىپ كەلدى، قوعامنىڭ كۇيرەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. سول سەبەپتى، قوعامدىق عىلىمدى رەفورما جاساۋ زاڭدى، تابيعي قۇبىلىس. قوعامدىق عىلىمدى ىسىرىپ تاستادى دەپ ايتۋعا نەگىز جوق.
ەكىنشى ماسەلە - جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا وسىنداي وزگەرىس جاساۋ كەرەك پە؟ مەنىڭشە، جاراتىلىستانۋ عىلىمىن بۇلاي وزگەرتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز باتىسقا ەلىكتەۋدىڭ ەكىنشى جاعىنا تىم كوپ دالاقتاپ كەتتىك. مينۋس پەن پليۋس قاتار ءجۇرۋى كەرەك. جاراتىلىس تانۋ عىلىمى - ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا سوۆەت وداعى كەزىندە وتە جوعارى دەڭگەيدە وقىتىلاتىن. سونىڭ نەگىزىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمىن قازاق تىلىندە جاپ- جاقسى ۇيرەتۋىمىزگە بولادى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرىنشى - باستاۋىش مەكتەپ، ەكىنشى - جوعارى وقۋ ورىندارى.
بىزدەگى باستاۋىش مەكتەپتىڭ دەڭگەيى جوعارى، ال جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلسەك، ءبىز شەتەلدەن كەيىن قالامىز، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى - قۇرال- سايمانداردىڭ بولماۋى، عىلىمدى ءارى قاراي دامىتاتىن، باسەكەگە بەيىمدەيتىن ءادىس-ايلانىڭ بولماۋى. ماسەلەن، امەريكانى نە بولماسا ەۋروپا، انگليانى الىپ قاراساڭىز، وندا 12 كلاستىق وقۋ جۇيەسى قالىپتاسقان. ءبىزدىڭ باياعىداعى 10 جىلدىق ءبىلىمىمىز شەتەلدىڭ 12 جىلدىعىنان اسىپ تۇسەتىن. ويتكەنى، ماتەماتيكانى دا، فيزيكانى دا جەكە عىلىم رەتىندە وقىدىق. قازىرگى ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزدىڭ ساياساتى بۇل عىلىمداردىڭ ءبارىن بوتقا قىلامىز دەگەنگە سايادى. ماتەماتيكانى، فيزيكانى، حيميانى، بيولوگيانى قوسىپ ءبىر عىلىم، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن قوسىپ ءبىر عىلىم، تاريح پەن گەوگرافيانى قوسىپ تاعى ءبىر عىلىم شىعارامىز دەيدى.
سوندا ءبىزدىڭ مۇعالىمدەرىمىز امبەباپ بولادى دەگەن اڭگىمە ايتادى.
بۇل نەگىزىنەن دۇرىس ەمەس. شەتەلدىڭ ءبىراز ەلىندەگى بىزدەن كەتكەن ەۆرەيلەر مەنى شاقىرىپ، «اسقار، مىنا بالانى وقىتشى، شەتەلدەگى مەكتەپتەردىڭ وقۋى وقۋ ەمەس، سەن باياعى سوۆەتتىك وقۋلىقتارمەن وقىتىپ، سول ەسەپتەردى شىعارتشى»، - دەيدى.
سول كەزەڭدەگى وقۋ جۇيەسىنىڭ مىقتىلىعىنان قازىرگى قازاق بالالارىنىڭ كوبى شەتەلدە وقىپ ءجۇر. ونى كوپشىلىك «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن كەتتى ەكەن دەپ ويلايدى. قازاق بالالارىنىڭ كوپ بولسا 20 پايىزى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋى مۇمكىن، قالعانى ءوزى وقىپ جاتقان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گرانتىن ءوز بىلىمىمەن ۇتىپ العان نەمەسە اكەسى اقشا تولەپ وتىر.
بۇل بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ماتەماتيكانى وقىتۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولعانىن كورسەتەدى. وسى جۇيەنى الىپ تاستاپ كەرى كەتەمىز دەگەن ءسوز قالاي العاندا دا دۇرىس ەمەس. ماسەلەن، ءبىز دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەيمىز، 30 ەلدىڭ بارلىعى، ىشىندە ەڭ مىقتىسى امەريكا بولسا، سول ەلدىڭ تۇرعىندارى گامبۋرگەر جەيدى.
ءبىلىم سالاسىنداعى مىنا وزگەرىستەر ەندىگى جەردە ءبىز قازى-قارتا جەمەي، گامبۋرگەر جەيمىز دەگەنگە ۇگىتتەيدى. قازى-قارتادان گامبۋرگەر دۇرىس دەگەن ءسوز. وسى رەفورمالار ارقىلى پراكتيكانى شىڭدايمىز دەگەن ءۋاج ايتادى. ەگەر ءسىز عىلىمدى مەڭگەرسەڭىز، ەسەپ شىعارۋدى بىلسەڭىز پراكتيكانى مەڭگەرۋ قيىن ەمەس.
مەنىڭ بىلۋىمشە، سينگاپۋر مەن مالايزيا ماتەماتيكانى اعىلشىن تىلىندە وقىتادى. ءبىزدىڭ باسشىلار وسى ەلدەن ۇلگى الماقشى، نەگە جاپونيادان ۇلگى المايمىز. كەزىندە جاپون ەلى دە وزدەرىنىڭ ەروگليفتەرىن وزگەرتىپ جاڭا ءالىپبي جاساپ، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا بۇكىل عىلىمدى اعىلشىن تىلىندە وقىتپاقشى بولعان. ءبىراق ويلاسا كەلە، ءالىپبيدى وزگەرتسەك، اعىلشىن تىلىندە وقىساق، العاشقى كەزدە تەز جىلدام دامۋىمىز مۇمكىن، ءبىراق ۇتقانىمىزدان ۇتىلعانىمىز كوپ بولادى دەگەنگە توقتاعان. جاپونيانىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار. سوندا ءبىز نەگە كەشە عانا قۇرىلعان ەلدەرگە جۇگىنۋىمىز كەرەك.
قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىندا باستاپقى ءبىلىم بەرۋ ۇكىمەتتىڭ مىندەتى ەكەنى ايتىلعان. ماسەلەن، ءسىز، ءبىرىنشى سىنىپقا بالامدى بەرمەيمىن دەسەڭىز، ۇكىمەت ءسىزدى سوتقا تارتۋىنا بولادى. ويتكەنى، ءسىز كونستيتۋتسيانى بۇزىپ وتىرسىز. ال جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ، تۇسپەۋ ول ءسىزدىڭ جەكە شارۋاڭىز. ەكىنشى، اقپارات الۋ قۇقىعى بار، ياعني كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتى قازاق تىلىندە، يا ورىس تىلىندە اقپارات الۋعا قۇقىلى. ءبىلىم الۋ دەگەن دە اقپارات الۋ دەگەن ءسوز. دەمەك، ءسىز وقۋ ءبىلىمدى وزگە تىلدە بەرەمىن دەسەڭىز، كونستيتۋتسيانى بۇزعانىڭىز. ولاي بولسا، جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وتكىزەمىن دەگەن مينيسترلىكتىڭ ۇسىنىسىنىڭ استارىندا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمعا يكەمى كەلمەيدى، قازاق ءتىلى تەك وتباسى- وشاق قاسى بولىپ قالۋى كەرەك دەگەن ساياسات تۇر. ال ول - كونستيتۋتسيانى بۇزۋ.
جاراتىلىس تانۋ عىلىمىنىڭ بارلىعىن قازاق تىلىندە ۇيرەتۋگە بولادى. جاقسىلى- جاماندى وقۋلىقتارىمىز بار (ونىڭ ساپاسى وتە جاقسى دەپ ايتا المايمىن) ، جاقسىلى- جاماندى تەرمينولوگيا جۇيەسى بار، عىلىم تۋرالى ويلاۋ جۇيەمىز قالىپتاسقان. بۇل - قازاق ءتىلىن ساقتاۋدىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى. ءتىل دەگەن نە؟ ءتىل دەگەن كۇرال. قۇرالدىڭ بەس فۋنكتسياسى بار، ەڭ الدىمەن - وتباسى- وشاق قاسى، بيزنەس، ساياسات، ەكونوميكا، جاڭا تەحنولوگيا مەن عىلىم. ادامنىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ونىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ بارلىعى ساۋ بولۋىكەرەك. كوزىڭىز كورە تۇرىپ قۇلاعىڭىز ەستىمەسە ءبىر مۇكىس بار دەگەن ءسوز.
ال تىلگە شەك قويۋ - ادامنىڭ ەكى قولىن نەمەسە ەكى اياعىن كەسىپ تاستاعانمەن تەڭ. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. ورتا مەكتەپكە بارلىق عىلىم، بارلىق وقۋ پاندەرى انا تىلىندە ءجۇرۋى كەرەك. ەگەر ول پاندەر قازاقستاندا قازاق تىلىندە جۇرمەيتىن بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ دە، قازاقستاننىڭ دا ەشكىمگە كەرەگى جوق. سوندىقتان مەن بۇل رەفورمالارعا قارسىمىن جانە مۇنى ون- ون بەس جىل بۇرىن ايتقانمىن. جاڭا رەفورمالاردى قولعا الماس بۇرىن سول رەفورمانىڭ وڭ ناتيجەسىن كورگەن ەلدەردىڭ ۇلگىسىن الۋىمىز كەرەك. بۇل تۇرعىدا بىزگە مالايزيا مەن سينگاپۋردان گورى جاپوننىڭ ۇلگىسى جاقىنىراق. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سىندى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن زيالى ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى جاپوننىڭ ۇلگىسىن الماق بولعان.
ءبىز نەگە الاش ارىستارىنىڭ جولىن جالعاستىرمايمىز؟
دەرەككوز: قازاق ادەبيەتى
