شوقاننىڭ جانىندا كىمدەر جەرلەنگەن؟

استانا. قازاقپارات -  شوقاننىڭ جانىندا كىمدەر جەرلەنگەن؟ شوقاننىڭ باسىنا بىرنەشە رەت باردىم. بارعان سايىن «بۇل جەردە شوقاننان باسقا كىمدەر جەرلەنگەن ەكەن» دەپ وي مازالايتىن.

 دانا شوقاننىڭ دارا جاتۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن. ونىڭ ۇستىنە، بەيىتتىڭ كۇنگەي جاعىندا قۇلپىتاسقا ۇقسايتىن ماڭدايشاسى جوق تاستىڭ تۇرعانى تاعى بار.

شوقان مۋزەيىنەن بۇل تۋرالى سۇراعانىمىزدا، بۇل جەردە تورەلەردىڭ جەرلەنگەنىن ايتقان ەدى. مۋزەيدەگىلەر ول جەردە ايسارىنىڭ باۋىرى كوشەن (شوقاننىڭ بالدىزى) جەرلەنگەن دەگەن بولاتىن.

 وتكەندە فرانسيا ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا ساقتالعان قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى اقتارىپ وتىرىپ ىشىنەن قىزىق دۇنيە تاۋىپ الدىم. ناقتىراق ايتقاندا، فرانسۋزداردىڭ كىتاپحاناسىندا شىعىستانۋشى- ەتنوگراف نيكولاي پانتۋسوۆتىڭ شوقاننىڭ مازارى تۋرالى ماقالاسىنىڭ قولجازباسى ساقتالىپتى. سونداي- اق، پانتۋسوۆتىڭ شوقان بەيىتىنەن تۇسىرىلگەن 2 فوتوسۋرەتى ساقتالعان.

 بىرىنشىسىندە، ورىستىڭ ەتنوگرافى شوقاننىڭ مازارىنىڭ ىشىندە وتىر. بۇل سۋرەتتەگى شوقاننىڭ مازارى بۇگىنگى زيراتىنان مۇلدە بولەك. سامان كىرپىشتەن قالانعان، ىشىنە ادام كىرە الاتىنداي ەتىپ قوس قاپتالىن اشىق قالدىرعان. ال بەيىتتىڭ بەرگى جاعىنان التى قازاقتى كورۋگە بولادى. ەكەۋى بەيىتتىڭ ەكى بۇرىشىندا قاسقايىپ تۇر، قالعاندارى مازاردىڭ وڭ جاعىندا جۇرەلەپ وتىر.

ال ەكىنشى سۋرەت جالپى پلاندا الىنىپتى. وسى سۋرەتتەن اۋەلدە شوقان بەيىتىنىڭ سامان كىرپىشپەن قورشالعانىن بايقاۋعا بولادى. قورشاۋدىڭ ىشىندە، شوقان بەيىتىنىڭ ارتقى جاعىندا تاعى ءبىر سوپاقشا مازار تۇر. قورشاۋدىڭ سىرتىندا اتتار بايلاۋلى. سوعان قاراعاندا سۋرەتتەگى قازاقتار مازاراتتاردى زەرتتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان پانتۋسوۆ ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەلەرى بولسا كەرەك.

ءيا، بۇل ەكسپەديتسيا 1897 -جىلى جەتىسۋدى زەرتتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان بولاتىن. وسى ەكسپەديتسيانىڭ قۇجاتتارى اراسىنان پانتۋسوۆتىڭ 48 فوتوسۋرەتىن تاۋىپ الدىق (شوقاننىڭ مازارىنىڭ 2 سۋرەتى دە وسىنىڭ ىشىندە).

 ودان بولەك، پانتۋسوۆتىڭ «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا، بليز ستانتسيي كۋيانكۋزسكوي، كوپالسكوگو ۋەزدا» ، «كەلينشەكتاس، بليز ۆىسەلكا كارابۋلاكسكوگو، كوپالسكوگو ۋەزدا» ، «موگيلا تاكەنە ديۋسەتوۆا بليز گورودا كوپالا» ، «تامگالى- تاس، ۋروجيشە كاپچاگاي كوپالسكوگو ۋەزدا بالگالينسوي ۆولوستي» سەكىلدى ماقالالارىنىڭ قولجازبالارى ساقتالعان.

«موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» ماقالاسىندا نيكولاي پانتۋسوۆ: «بۇل مازارعا مەن 1898 -جىلدىڭ 1 - تامىزىندا باردىم. مازار پوشتا جولىنىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان (قويانكوز ستانتسياسىنان التىن- ەمەل ستانتسياسىنا قاراي جۇرگەندە) ، قويانكوزدىڭ 5- ستانتسياسىنان وتكەن كەزدە جولدان كورىنەدى. مازار بيىك توبەدە ورنالاسقان، اينالاسىندا قازاقتاردىڭ ەگىندىك جەرلەرى بار، ارىقتار اعىپ جاتىر. سوندىقتان ول جەرگە اتپەن عانا جەتۋگە بولادى. شوقاننىڭ مازارى كوپتەگەن قازاق سۇلتاندارىنىڭ مولالارىنىڭ ورتاسىندا تۇر. مازارلاردىڭ ءبارى دە ەسكى، قۇلاعالى تۇر، ەشقانداي جوندەۋ كورمەگەن. شوقاننىڭ مازارىنىڭ ءتورت باعانى بار، سامان كىرپىشتەن سوعىلعان. وسى ءتورت باعاننىڭ ۇستىنە كۇمبەز قويىپتى. وكىنىشتىسى، قازىر كۇمبەزدىڭ جۇرناعى دا جوق. ابدەن ءمۇجىلىپ، قۇلاپ قالعان. مازاردىڭ ۇزىندىعى - 7 ارشىن (10 مەترگە جۋىق)، ەنى - 6 ارشىن (8,5 مەتر)، بيىكتىگى - 4 ارشىن (5,5 مەتر).

شوقاننىڭ مازارىنىڭ ىشىنە ءمارماردان قاشالعان ءتورتبۇرىشتى پليتا قويىلعان، بەتىندە مىناداي جازۋ بار: «بۇل جەردە 1865 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن شتابس- روتميستر شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن. تۇركىستان گەنارال- گۋبەرناتورى فون كاۋفماننىڭ تاپسىرۋىمەن ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ گەنەرال- لەيتەنانت كولپاكوۆسكي 1881 -جىلى ەسكەرتكىش ورناتقان. بۇل جايلى تاقتاعا جازىلعان، قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن»، - دەپ جازادى.

 ايتپاقشى، پانتۋسوۆ وسى ماقالاسىندا شوقاننىڭ مازارىنىڭ ارتىنداعى بەيىت تۋرالى دا مالىمەت بەرگەن ەكەن. بۇل سۇلتان- مايور ەرالى ءادىلوۆتىڭ مازارى بولىپ شىقتى. ايتا كەتەيىك، ەرالى سۇلتان -  ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى. ابىلايدىڭ قاراقالپاق بەگىنىڭ قىزى سايمان حانىمنان ءتورت ۇل بولعان. ولار -  ءۋالي، شىڭعىس، ءادىل جانە ەسىم. ەرالى -  وسىنداعى ءادىلدىڭ ۇلى.

ءادىل زامانىندا ۇلى ءجۇزدىڭ سۇلتانى بولعان. شوقاننىڭ ءۋاليدىڭ نەمەرەسى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەرالى ونىڭ ەت جاقىنى بولىپ شىعادى. ەندەشە، ولاردىڭ ءبىر جەردە جەرلەنۋى بەكەر ەمەس. سونداي- اق پانتۋسوۆ ەڭبەگىندە شوقاننىڭ جانىندا ەرالى سۇلتاننىڭ ۇلدارى قوجا- احمەت، قاسىم، ءابىش جانە مۇحامەديار ابىشيەۆ، سىرعاباي جارمۇحامەدوۆ، بەكتەمىس قىرعىزبايەۆ، (سوڭعى ەكەۋى تولەڭگىتتەر)، سۇلتان ابباس مۇرتازين، ءجۇنىس ءابدىمۇمينوۆ، جابين- حان قوجا- احمەتوۆ سەكىلدى ادامداردىڭ جەرلەنگەنىن جازىپتى.

ايتپاقشى، شوقاننىڭ مازارىنىڭ باستاپقى ءتۇرى دەپ جۇرگەن تاعى ءبىر سۋرەتى بار. بۇل سۋرەتتى ورىس ساياحاتشىسى، زەرتتەۋشى گريگوري پوتانين سالعان. ەل اراسىندا پوتانيننىڭ وسى سۋرەتى بويىنشا شوقاننىڭ باسىندا كەسەنە تۇرعىزىلعانى، كەيىن ونىڭ قۇلاعانى ايتىلادى. كىم بىلەدى، سۇرقى شىركەۋگە ۇقساعاندىقتان، قولدان قۇلاتىلعان بولۋى دا مۇمكىن. نەمەسە مۇنداي مازار مۇلدەم تۇرعىزىلماعان دا شىعار. ال پانتۋسوۆتىڭ وبەكتيۆىنە ءتۇسىپ قالعان شوقاننىڭ كونە مازارىنى كوپ جايدان حابار بەرەدى ەكەن. زەرتتەيمىن دەگەن ادامعا تىڭ تاقىرىپ تابىلىپ تۇرعانداي.

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»