اقسەلەۋ اعامەن سوڭعى كەزدەسۋ: اكەمنىڭ «باس تاباعىنىڭ» قوناقتارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قورقىت اتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بايۇزاق كوپىرباي ۇلى مومىنبايەۆ اعامىز تەلەفون شالىپ، اماندىق- ساۋلىقتان سوڭ:

- اينالايىن الماس جان! ەلگە اقسەلەۋ، قويشىقارا اعالارىڭ كەلىپ جاتىر. قوناقتاردىڭ كەشكى اسىن جىگىتتەر، «جىگەر» مەيرامحاناسىندا دايىنداعان ەكەن. بىرگە بولايىق. اعالارىڭا سالەم بەر، ەلدىڭ ازاماتتارىن كورسىن - دەپ، وتىرمىن. سوندا جولىعامىز- دەپ، قىسقا قايىردى

مامىردىڭ سوڭى، ءبىتىرۋشى ستۋدەنتتەردىڭ مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرىپ جاتقان ۋاقىتى ەدى. ول كىسىلەر «فيلولوگيا جانە تاريح» فاكۋلتەتىنە مەملەكەتتىك ەمتيحاننىڭ ءتوراعالارى بولىپ شاقىرىلعانىن ءبىلدىم. ويلانىپ قالدىم... ايتقان ۋاقىتىنا كەلسەم، قوناقتار داستارحان باسىنا ەندى جايعاسقالى جاتىر ەكەن. بۇرىننان تانىس، ءوزىم سىيلايتىن جازۋشى، عالىم بۇل كىسىلەر كوڭىلىمدە ەرەكشە ورىن الاتىن. سالەمدەسىپ، جاي- كۇي سۇراسىپ داستارحانعا جايعاستىق.

احاڭ باستالعان اڭگىمەسىن اياقتاۋعا بەيىمدەلدى. وزدەرىن قاراپايىم دا، ءتاۋلسىز ۇستايتىن جانداردىڭ ايتار ويلارى دا ەركىن، تىڭدارمانعا ۇعىمدى، سوزدەرىنىڭ حالىقشىلدىعى باسىم، بىرىنەن- ءبىرىن ارتىق- كەم دەۋگە كەلمەيتىن ءدىلۋار، شەشەن. بايەكەڭ مەن احاڭ الماتىدا جۇمىستاس، سىيلاس دوس بولعان جاندار. وتىرىس وڭىنان بولىپ، تالاي اڭگىمەلەر ايتىلدى. قالعان كەڭەستەردى الداعى كۇندەرگە قالدىرىپ، قوناقتاردى شىعارىپ سالعان سوڭ جىگىتتەردەن:

- ال، ازاماتتار بۇل كىسىلەرگە باسقا قانداي باعدارلامالارىڭ بار؟ - دەپ، سۇرادىم. جىگىتتەر كۇندەلىكتى جۇمىس جاعىدايىنداعى ءىس- شارالارىن ايتتى...

ۇيگە كەلگەسىن قوناقتاردىڭ جاعىدايىن اپاما (انامىز تولەۋ تورەمۇرات قىزى.1925-2014ج) باياندادىم. ونىڭ سەبەبى، 2006 - جىلى. جەلتوقسان ايىندا ۇلكەن اعامىز سەرىك الماتوۆ (1952ج) كەنەتتەن قايتىس بولىپ جاتقاندا وبلىستا ءىس- ساپارمەن جۇرگەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ءجۇرسىن ەرمان، نەسىپبەك ايتوۆ اعالارىمىز وتباسىنا كىرىپ، اپاما كوڭىل ايتىپ شىققان ەدى. مىرزاتاي اعامىز ءسوز باستاپ:

- ال، جەڭگەي. بالاڭىزدىڭ ارتىنىڭ جاقسىلىعىن بەرسىن. قايعىڭىزعا ورتاقپىز. تۋعان اناسىنان جاقىن بالاعا جان بار ما؟ بەرىك بولىڭىز. قالعان بالالارى مەن وتباسىنا اماندىق بەرسىن!- دەپ، كىدىردى.

اپام:

- اللانىڭ جازۋى، اينالايىندار - راحمەت! كوشكە ەرگەن ءبىر نار تايلاق مەرت بولدى. ءبىز بالادان ايرىلساق، سىزدەر ىنىدەن ايرىلدىڭىزدار. سىزدەرگە دە قايىرلى بولسىن. «توگىلگەن - توپىراعىمەن تولمايدى» شىراعىم، ءتاۋبا دەيمىز. جىلاعانمەن قايتىپ كەلگەن جان جوق... بۇگىن قونىق اسى. اۋىز ءتيىپ اتتانارسىزدار - دەپ، اپام ماعان قارادى. باسىمدى يزەپ «ءبارى دايىن»- دەگەندى ءبىلدىردىم. قوناقتاردى قازباي قۇدايبەرگەنوۆ اعامىز باستاپ ارناۋلى ۇيگە كىرگىزىپ جايعاستىردىق. داستارحان باسىنا جايعاسقان سوڭ مىرزەكەڭ:

- ويپىرماي مەن ەلدىڭ ىشىنەن تالاي انالاردى كوردىم. مىنا كىسىنىڭ ءبىتىمى بولەك جان ەكەن. ءوز انام مەن ءابىشتىڭ اناسى مەن ءۇشىن بيىك تۇلعا بولىپ قالىپ ەدى. بۇل كىسى دە سونىڭ قاتارىنداعى جان ەكەن. قايعىسىن ىشىنە جۇتىپ، بىزگە كوڭىل ايتىپ، ءوزىمىزدى جۇباتىپ وتىر- اۋ دەسە، احاڭ:

- ول كىسىنىڭ قايعى ءتۇسىپ، قارا جامىلىپ وتىرعاندا اينالاسىن قاس- قاباعىمەن باسقارىپ وتىرۋى قازاق ايەلدەرىنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرى- دەپ. جاتىر... سول كۇندەردەن سوڭ احاڭنىڭ سىر بويىنا كەلۋى...

اپام:

- نە ويىڭ بار؟ - دەدى.

- وتباسىنان قوناقاسى بەرۋ كەرەك بولار؟ - دەدىم.

- وندا، اساجۇرتتان كەلە جاتقان سىيلى ادامدار، دايىندىعىڭ ساي بولسىن. شىراعىم - بىرەۋدىڭ ويىنا كەلمەيدى، بىرەۋدىڭ قولىنان كەلمەيدى. اكەڭنىڭ «باس تاباعىن»- جاسا! - دەدى... اكەمىز 1975 -جىلى قايتىس بولعان. ول كىسىنىڭ نەنى مەڭزەگەنىن ءتۇسىندىم...

- ماقۇل! - دەپ، كەلىنى مەن ەكەۋمىز تاڭ اتا ىسكە كىرىستىك. ايەلدىڭ ءوز شارۋاسى باستالدى، ءوزىم قوناق شاقىرۋعا كەتتىم. ەرتەلەتىپ رەكتوردىڭ قابىلداۋىنا كەلدىم. بايەكەڭ ەسىكتەن كىرگەننەن:

- اي، اينالايىن جىراۋىم! كەشە اعالارىڭ جىرىڭا ريزا بولدى. راحمەت!- دەپ، جاتىر. ال، شارۋاڭدى ايت- دەدى.

- بايەكە، سىزدەن قوناق سۇراپ كەلە جاتىرمىن. احاڭ مەن قويشەكەڭە ارناپ جايىلعان داستارحان، كىمدى قوساسىز ول ءوز بيلىگىڭىزدە- دەدىم. ەكى قولىن قۇلاشتاي جايىپ، راحاتتانا كۇلگەن - اسىل اعا:

- الماسجان- اۋ، ماعان بۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم ايتقان جوق قوي؟! كانە، قانشا ادامعا دايىندىعىڭ بار؟ - دەپ، جاتىر.

- بايەكە، توعىز قانات كيىز ءۇي. وتىز ادامعا دەيىن كەڭ جايعاسادى. تولىق دايىندىقتامىز - دەدىم.

- وندا، اعالارىڭا ايتايىن- دەپ، تەلەفونعا قول سوزدى.

- بايەكە، سىزبەن كەلىستىم. ەل ازاماتتارىن ءوزىڭىز شاقىرىڭىز. ول كىسىلەرگە، ءوزىم بارىپ ايتايىن. سوندا، مازمۇندى شىعادى- دەپ، توقتاتتىم. فاكۋلتەتكە سوعىپ، ۇزىلىستە اعالارىما جولىعىپ كەلىسىمىن الدىم. ءوزىم باسقارىپ وتىرعان «ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» كافەدراسىنىڭ ونەرپاز قىز، جىگىتتەرىن تولىق شاقىردىم. «كەلىڭدەر، ەل اعالارىنىڭ جاقىننان اڭگىمەسىن تىڭداڭدار. ونەرلەرىڭدى كورسەتىڭدەر» دەپ. جۇمىس اياعىنا قوناقتاردى الىپ بايەكەڭ كەلدى. اپام جاساۋلانىپ كيىنىپ، كيىز ءۇيدىڭ وڭ قاپتالىندا داستارحان باسىندا وتىرعان. قوناقتار سالەم بەرىپ، تورگە ورنىقتى. ىلە- شالا سەيىلبەك شاۋحامانوۆ، مۇرات مۇحامەدوۆ باستاعان وبلىستىڭ ازاماتتارى كەلىپ وردالى كەڭەستىڭ كورىگى قىزا جونەلدى... اقسەلەۋ اعامىز اعىل- تەگىل اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتىپ، ءان مەن جىرعا ۇلاسقان دۋماندى كەشكە اينالدى...

داستارحاندا قادىرلى قوناقتارعا قاراما- قارسى جايعاسقان ونەر ساڭلاقتارى شولپان بيىمبەتوۆا، ماقپال شاكيروۆا، كۇنسۇلۋ تۇرىكپەنوۆا باستاعان قىز- كەلىنشەكتەر اعالارىنا ءشاي قۇيىپ وتىرىپ، ءتۇننىڭ تۇندىگىن انمەن سەرپىپ، جىرمەن جەلپىلدەتىپ جاتىر. سەرىك جاقسىعۇلوۆ، قايرات جالىمبەتوۆ. رۋسىلان احمەتوۆ، كۇيشى الديار شاعداروۆ، نۇرتىلەك اقتايەۆ باستاعان جىگىتتەر توبى ونەرلەرىن ورتاعا سالماققا جۇيرىك اتتاي جۇلقىنىپ بىلەك سىبانا كىرىستى. ءوزىمىز، بوساعادا تۇرمىز. ريزاشىلىعىن جاسىرا الماعان احاڭ:

- ويپىرماي الماس! بۇگىنگى كەش، «قوياندىنىڭ جارمەڭكەسىندەي» اسەرگە بولەدى- اۋ. ءبىزدىڭ دە، ىزدەپ كەلگەنىمىز وسى ەدى. سىردىڭ ەلى دەگەندە، الدىمەن قايماعى بۇزىلماعان مىڭ جىلدىق وركەنيەتتىڭ مۇراگەر ۇرپاعى، قورقىتتان وزدەرىڭە جەتكەن كيەلى «جىر» ونەرىنىڭ بۇگىنگى ءجاي- كۇيى قالاي ەكەن دەپ، ويلانۋشى ەدىم - راحمەت! بۇل ونەر - ولمەستىڭ كەبەنەگىن كيگەن ەكەن. بۇل سەنىڭ تالماي ىزدەنىسىڭنىڭ جەمىسى. الماس، قۇدايدىڭ ءوزىڭدى بىزدەن ارتىق جاراتقان جەرى بار - دەپ، بوساعادا تۇرعان ماعان نايزاداي شانشىلىپ، توردەن تىكە قارادى. ءار سوزىنە قاراۋىل قويىپ سويلەيتىن، سۇڭعىلا جاننىڭ سالماقتى ويىنىڭ اقىرىن كۇتتىم...

- ءبىز، قالاعا ەرتە كىردىك. وقىدىق- توقىدىق. بالالارىمىز دا قالالىق بولىپ ءوستى. قالالىق بولىپ قالامىز. سەنىڭ باعىڭ - ءوز ەلىڭنىڭ ورتاسىندا، سىردىڭ بويىندا ءوستىڭ. ءبىز، قويشەكەڭ ەكەۋمىز حالقىمىزدىڭ تاريحىن، ونەرىن، ەتنوگرافياسىن جازامىز. سەن، ول تۋرالى ايتاد دا بىلەسىڭ، جازا دا، سول ايتقانىڭدى جاساي دا بىلەسىڭ. ءوزىڭنىڭ ورتاڭدا - ءومىر سۇرەسىن. نەتكەن عاجاپ كورىنىس! توعىز قانات اق وردا، جاس وركەن جىرشى، جىراۋلار. بەلدەۋدە ات، قۇماي تازى... قازاق ءومىرى - وسىلاي بولعان. ءوزىڭدى، 1990 -جىلى الماتىدان قىزىلورداعا قايتىپ كەتكەنىڭدە، بەكەر جاسادى- اۋ دەپ، ويلاپ ەدىم. كوپ جۇمىس ءبىتىرىپسىڭ. ۋنيۆەرسيتەتتەن كافەدرا اشىپ، 0621- «ءداستۇرلى ونەر - جىر» ماماندىعىنىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتىن جاساپ كلاسيفيكاتورعا ەنگىزۋ، (اۆتورى: ا. ن. الماتوۆ.1998ج) بۇل ءبۇتىن ءبىر، ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى. ءبىز، ونى بايزاق ەكەۋمىز بىلەمىز. راحمەت! شاكىرتتەرىڭە ىرزا بولدىم- دەپ، ءسوزىن قورىتتى. ۇلەن استىڭ تارتىلاتىن ۋاقىتى كەلدى.

ءىنىم وراز، قۇلاعىما سىبىرلاپ:

- الەكە، «باستىڭ تاباعىن» ءوزىڭىز كورىپ ءوتىڭىز، «گەنەرالدان» (اپامدى ايتادى) ەسكەرتۋ الىپ قالمايىق- دەپ، جاتىر. كورىپ ءوتتىم، ءبارى جاقسى.

- «باستىڭ تاباعىن» ءوزىڭ كوتەرىپ، ەكى كىسىنىڭ ورتاسىنا قوي. قالعان تاباقتاردى جولى مەن قوناقتاردىڭ ىڭعايىنا قاراپ تارتارسىن- دەپ، تاپسىرما بەردىم. «باستىڭ تاباعىنا» سۇرلەنگەن تۇيەنىڭ جامباسى، قالاق وركەشى جانە ءسۇر جىلقىنىڭ جامباسى، ءبۇتىن قازىسى، جال- جاياسى مەن قويدىڭ جامباسى، كارى جىلىگى مەن ۇستىنە قۇيرىعىن ءبۇتىن سالىپ، ونىڭ ۇستىنە باس قويىلعان، «باستىڭ تاباعى» وسىلايشا، قوناقتارعا بولەك تارتىلدى. احاڭ مەن قويشەكەڭ تاباققا نازارىن سالىپ، احاڭ:

- الماس، مىناۋ نە تاباق؟ ءمانىسىن ءتۇسىندىر- دەدى.

- اقسەلەۋ اعا، قويشىقارا اعا - قوش كەلدىڭىزدەر! جارىقتىق اكەمىز، «قۋ تاباققا باس قويىپ، قوناققا ۇسىنباڭدار. استىڭ كادەسى، باستىڭ قاسيەتى قاشادى!»- دەپ، وتىرار ەدى. سىزدەرگە «باس تاباقتى» جاساتىپ وتىرعان انامىز تولەۋ تورەمۇرات قىزى دەپ، اپامدى نۇسقادىم. كوز قيىعىم اپامدا، ول كىسى دە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، قاباعىن كەرىپ قويدى.

- تاباقتاعى تۇيەنىڭ جامباسى، وركەشى ول سىزدەرگە اپامنىڭ ساندىعىندا ساقتالعان سوعىمنان سىباعا. جىلقىنىڭ جامباسى مەن جال- جاياسى كەلىنىڭىزدىڭ سوعىمنان ساقتاعان سىباعاسى. ۇستىندەگى قويدىڭ جامباسى مەن قۇيرىق، باسى وزدەرىڭىزگە ارنالعان قوناقاسى- دەپ، تۇسىنىك بەردىم.

احاڭ:

- ويپىرماي الماس، شىنىندا باستى جەتىم قالدىرىپ ءجۇر ەكەنبىز- اۋ!؟ ءبىزدىڭ ارقادا... اڭگىمەسىن ايتا وتىرا اسقا قول سوزدى. ءۇي تولى قوناقتار ۇلكەن استىڭ كادەسىنە كىرىستى. قوناق كۇتۋ، ءبىزدىڭ شاڭراقتىڭ اللا بۇيىرتقان نەسىبەسى. بۇگىنگى قوناقتىڭ باس قولباسشىسى - ءبىزدىڭ انامىز. سول سىننان مۇدىرمەي ءوتۋ ءۇشىن ايەلىمىز ەكەۋمىز بوساعادا اياعىمىزدان تۇرمىز. بۇگىنگى ءتارتىپ سولاي. وردالى ءتورىڭدى تولتىرىپ وتىرعان قۇرمەتتى قوناعىڭ مەن دوس- جارانىڭ تىرلىكتىڭ سالتاناتى عوي.

اكەمىز نۇرماحان قوجا (1900-1975 ج) «شىراعىم ارنايى قوناقتىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى. توي قوناعى. قوي قوناعى. وي قوناعى. قۇدايى قوناق - قايىر، ساحاۋاتىڭنىڭ مەيمانى. توي قوناعى - شاقىرۋشى جىبەرەسىن، بولماسا بىرەۋدەن- بىرەۋ ەسىتىپ كەلە بەرەدى. جارتى باۋىرساقتان اۋىز تيسە ريزا، «تويدان اۋىز تيدىك»- دەپ، باتاسىن بەرىپ تاراپ جاتادى.

قوي قوناعى - قوجەكەڭە سالەم بەرەيىك دەپ ارنايى كەلەدى. ءبىر مالىڭدى سويىپ قوناق اسىن بەرىپ، باتاسىن الىپ اتتاندىراسىن.

وي قوناعى - شىراعىم، ەل ىشىندە عۇلاما يشان، موللا، شەجىرەشى قاريا، اقىن جىراۋلار بار. وتىڭنىڭ باسىنا ولار كەلسە، بوساعاڭنان ىرىس- نەسىبە بىرگە كىرەدى. ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىندە ءبۇتىن مۇسىلمان بالاسىنىڭ ەنشىسى بار. سونىڭ ىشىندە ءوزىڭنىڭ دە، سىباعاڭ بار - بالام!»- دەپ، جىكتەپ ءتۇسىندىرىپ وتىرار ەدى...

سول ايتقان، «وي قوناعى» - اقسەلەۋ اعا مەن قويشىقارا اعانىڭ ءاربىر سوزىنەن ەنشى العانداي، عىلىم مەن ونەر جولىندا جۇرگەن جاستاردىڭ قۋانىشى ايرىقشا سەزىلىپ وتىر. «باستاباقتان» ءار تاباققا ۇلەس تاراتىپ وتىرعان اقاڭنىڭ اڭگىمەسى، قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرىنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتىر... اس جەلىنىپ بولعان تۇستا احاڭ:

- الماس جان، راحمەت! تاباق الىنسىن- دەپ، ىڭعاي ءبىلدىردى.

- اقسەلەۋ اعا، تاباقتىڭ ءسال كىدىرەتىن رەتى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ ەلدە «حان سارقىتى» كادەمىز بار. سىرتتا ون جىگىت، ون كەلىنشەك، قىزدار اعالاردىڭ قولىنان ەت اساساق دەپ دامەلەنىپ تۇر - دەگەنىمدە، قولىن ءسۇرتىپ قويعان احاڭ سىلقىلداپ كۇلىپ:

- ويپىرماي الماس! بۇل كادەنى ءبىز، ەرتەرەكتە سابەڭنىڭ ۇيىنەن كورەتىن ەدىك. مىناۋ تاماشا بولدى- عوي دەپ، وڭتايلانىپ وتىرىپ، تاباققا قولىن سوزىپ:

- كەلسىن! - دەپ، ءجۇزى نارتتاي جانىپ، مەيرىمىن توگىپ تۇردى - قايران اعا.

قىزدار دا سىمعا دىزىلگەن قارلىعاشتاي كەزەككە تۇرا قالدى. قويشىقارا اعا

الپاۋىت جىگىتتەرگە قارىشتاتىپ، ەت اساتىپ جاتىر. سوڭى، نەمەرەلەرىمىزگە دەيىن اسىل اعالاردىڭ قولىنان ەت اسادىق.

- قاسيەتىڭنەن اينالايىن - سىر ەلى! وسى نيەتىڭ- عوي، كوگەرىپ- كوكتەپ وتىرعانىڭ! - دەپ، اقاڭ قولىن ءسۇرتىپ وتىرىپ تەبرەنە سويلەدى... اۋلەتتىڭ كەلىندەرى وزدەرىنىڭ جول- رەتتەرىنە ساي تاباق الىپ، ءيىلىپ سالەم جاساپ جاتتى... اپاما قاراسام، ول كىسى دە ريزالىق كۇيدە وتىر ەكەن. قول جايىپ باتا الدىق. بۇل، احاڭنىڭ بىزبەن سول جازداعى - قوشتاسۋ ساپارى ەكەن... اكەمىزدىڭ، «وھ، داريح! قادىرىن بىلگەن جانعا، ادام قىمبات- اۋ!»- دەپ، وتىراتىن ءاپساناسى ويىما تۇسكەن سايىن، وزەكتەگى ساعىنىشتىڭ وكسىگى القىمىڭا تىرەلەدى.

بىلگەنگە اجال ميراس، ارمان قيعاش،

پەندەنىڭ ەكى ورتاعا باسى سىيماس.

قايتپاس جول، قاراڭعىلىق قادام باسىپ،

وھ، داريح! كەتىپ جاتىر نەبىر قيماس...

- دەگەندەي، اقسەلەۋ، بايزاق اعالارىمىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى، ومىردەن وزدى. اسىل انامىزدى - ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتاندىرعانىمىزعا دا، جىل تولدى. اللا، ول كىسىلەردى - يمان ساۋابىنان جارىلقاعاي دا!

الماس الماتوۆ. استانا. 2015 ج.

namys.kz