ەرجۇرەك قازاق وفيتسەرى
ادالدىقپەن ءارى جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارعان ىستەرى جۇرتشىلىققا ونەگە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان مايدانگەر، بەيبىت ومىردە دە بىرنەشە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، ارتىنا مول مۇرا، وسكەلەڭ ۇرپاق قالدىرعان ەل اعاسى تۋرالى اعايىندارى عانا ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ دا ءبىلۋى، وعان لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋى - زاڭدىلىق دەگەن بولار ەدىك.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز - سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى وشاقباي ىلەباي ۇلى اپباسوۆ سوعىستان امان- ەسەن ورالىپ، شولپان شايداربەك قىزىمەن وتباسىن قۇرىپ، تاتۋ- ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ، ومىرگە سەگىز بالا اكەلىپ، ولاردى تاربيەلەپ وسىرەدى. بۇگىندە وشاقباي ىلەباي ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى ارداقتى اكە، اسىل انا اتىنا ءسوز كەلتىرمەي، ەل قاتارلى قىزمەت اتقارىپ، قارا شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىر.
ءومىر دەگەن سىناپتاي سىرعىپ وتە بەرەدى ەكەن- اۋ! مىناۋ بەس كۇندىك جالعان دۇنيەدە وشاقباي اپباسوۆ سىندى ارداگەر، ابزال ازامات تا ارتىنا ءىز تاستاپ، 1972 -جىلى 19 -ساۋىردە ومىردەن وزدى. جىلداعى ءداستۇر بويىنشا بيىل دا وسى ۋاقىتتا بالالارى كيەلى شاڭىراقتا باس قوسىپ، اكە ءارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ، تۋعان- تۋىس، اعايىن- تۋماعا اس بەردى. شولپان اپا بولسا، ومىرلىك سەرىگى بولعان وشاقباي ىلەباي ۇلىنىڭ ەسىمى ۇمىتىلماي، ءوزى بىرگە جاققان شىراعدانى سونبەگەنىنە ىشتەي مىڭ مارتە تاۋبە ەتەدى.
دەسەك تە، سوعىس ارداگەرىنىڭ ەرلىك شەجىرەسىن جاس ۇرپاققا دارىپتەۋ، ەسىمىن ەستە قالدىرۋ، تۋعان وڭىرىندە، اۋىلىندا، وبلىستا ۇلگى تۇتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ - ءبىزدىڭ ابزال مىندەتىمىز. ارداگەر تۋرالى دەرەكتەر تىم از. قولىمىزدا بارى - ۇرپاقتارى جەرگىلىكتى ارحيۆتەن العان ماراپاتتاۋ قاعازىنىڭ كوشىرمەلەرى جانە كەزىندە قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى جامبىل وبلىستىق كوميتەتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ر. ەمكۋلوۆتىڭ قولىمەن بەرىلگەن انىقتاما عانا. بۇل سارعايعان قۇجاتتاردا ارداگەردىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرى، سونداي- اق ناگراداعا ۇسىنىلعاندا جازىلعان، مايداندا كورسەتكەن ەرلىكتەرى قىسقاشا، قۇجاتتاما كۇيىندە، رەسمي تىلمەن باياندالعان. دەگەنمەن، ونىڭ بارىنا دا قاناعات دەۋىمىز كەرەك.
ايتپەسە، ەرلىگى ۇمىت قالىپ، ەسىمى اتالماي، جوعالعاندار قاتارىندا، ىزدەۋسىز كەتكەندەر قانشاما! دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتىپ، قانشاما ەلدى قايعى- قاسىرەتكە دۋشار ەتىپ، بارشا ادامزاتتى باسقىنشىلار تابانىنا سالىپ، تاپتاتۋعا از- اق قالعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاسىرەتى ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس. ەندەشە، زۇلمات سوعىستا جەڭىپ شىعۋعا ۇلەسىن قوسقان مايدانگەرلەر تۋرالى اڭگىمە ەشۋاقىتتا دا بىتپەۋگە ءتيىس.
انىقتامادا كورسەتىلگەندەي، وشاقباي ىلەباي ۇلى ەلگە ورالىسىمەن، ەڭبەككە بەل شەشە ارالاسىپ، پارتيا ۇيىمدارىندا ءبىرقاتار جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. اتاپ ايتقاندا، 1947 -جىلعى قاڭتار - قاراشا ايلارىندا قازاقستان كومپارتياسى جامبىل اۋداندىق كوميتەتىندە حاتشىنىڭ كومەكشىسى، ال وسى جىلعى قاراشادان 1948 -جىلدىڭ 16 -قاراشاسىنا دەيىن ۇيىمداستىرۋ- ينسترۋكتورلىق بولىمىندە نۇسقاۋشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. بۇل قىزمەتىن ءبىر جىلدان استام ۋاقىت اتقارادى دا، 1950 -جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىنا دەيىن جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پارتيا بولىمىندە نۇسقاۋشى، كاسىپوداقتار جانە كومسومال ورگاندارىندا جاۋاپتى جۇمىستار ىستەيدى. 1950 -جىلدىڭ اقپانى مەن قىركۇيەگى ارالىعىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ودان كەيىن قازاقستان كومپارتياسى مەركى اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارادى. ءوز ىسىنە مىعىم، ورتاسىنا سىيلى ەڭبەك ارداگەرى پارتيا قىزمەتىندە دە ۇلكەن ابىرويعا بولەنگەنى انىق. سوندىقتان دا ءوز مۇددەسىنەن حالىق مۇددەسىن جوعارى قويا بىلەتىن پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە ول ۋاقىتتا ۇلكەن سەنىم ارتىلىپ، بەدەلدى دەگەن قىزمەتتەرگە، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرستارىنا جىبەرىلىپ وتىرعان.
وسى ورايدا، قازاقستان كومپارتياسى وبلىستىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ شەشىمىنە سايكەس، وشاقباي اپباسوۆقا 1952 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى ءۇش جىلدىق رەسپۋبليكالىق پارتيا مەكتەبىنە جولداما بەرىلەدى. ول پارتيا مەكتەبىن 1955 -جىلى اياقتاپ، سول كەزدەگى گۋريەۆ وبلىسىنا پارتيالىق جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ءبىلىمدى باسشى، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى، ەڭ باستىسى، قوعام مۇددەسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن مامان قاي جەردە دە قات ەمەس پە؟!
وندا ءتورت جىلدان استام ۋاقىت تابىستى ەڭبەك ەتكەن و. اپباسوۆ 1959 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءوسىپ- ونگەن اۋىلىنا، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە ورالادى. سودان 1963 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋدانىنداعى سول كەزدەگى ستالين اتىنداعى كەڭشاردا پارتيا بيۋروسىنىڭ حاتشىسى، جامبىل اتىنداعى كەڭشاردىڭ، جۋالى اۋدانىنىڭ لەنين اتىنداعى كەڭشارىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ابىرويلى قىزمەتتەر اتقارعان. بەيبىت كۇندە دە ءبىر تىنىم تاپپاعان ەڭبەك ارداگەرى، پارتيا قىزمەتكەرى وشاقباي اپباسوۆتىڭ بار قاجىر-قايراتى، قابىلەت- قارىمى، ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى تۋعان ەلىن كوركەيتۋگە، ەكونوميكاسىن ەسەلەۋگە، وزىنە جۇكتەلگەن قىرۋار تاپسىرمالاردى بەلسەندىلىكپەن اتقارۋعا جۇمسالعانى ءشۇباسىز.
ارحيۆتىك دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1923 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن وشاقباي ىلەباي ۇلى اپباسوۆ 1942 -جىلدىڭ 19 -قاڭتارىندا جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتان سوعىسقا شاقىرىلعان. مايداندا ءجۇرىپ، ءتۇرلى اسكەري امالداردى مەڭگەرىپ، قىسىلتاياڭ كەزدىڭ وزىندە قىراعىلىق تانىتقان سەرجانتتىڭ جاۋدى قاپىدا قالدىرعان ءىس- قيمىلى جايلى از- كەم توقتالىپ وتپەكپىز. الدىمەن، 1944 -جىلدىڭ 23-27 -ماۋسىمىندا مايداندا كورسەتكەن جانقيارلىق ارەكەتتەرى ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالادى (№30674078 جازبا). بۇل مەدالعا ۇسىنىلعان ماراپاتتاۋ قاعازىندا 1-ديۆيزيوننىڭ 2-باتارەياسىنىڭ ەسەپتەۋ بولىمشەسىنىڭ كومانديرى، گۆارديا سەرجانتى وشاقباي اپباسوۆتىڭ 1944 -جىلدىڭ 27 -ماۋسىمىندا جاساعان العاشقى ەرلىگى جايىندا باياندالادى. ءدال وسى كۇنى ساعات 11 دە بەشەنكوۆيچي اۋدانىنان قوزعالىپ بارا جاتقان كەڭەستىك اسكەرلەردىڭ كولونناسىنا ءبىر توپ نەمىس سولداتتارى ۆەرحوۆە سەلوسىندا شابۋىل جاسايدى. كەسكىلەسكەن ۇرىس كەزىندە و. اپباسوۆ ون بەس نەمىستىڭ كوزىن جويىپ، سەگىزىن تۇتقىنعا الادى. ءسويتىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋ سولداتتارى بىردەن قولباسشىلىققا جەتكىزىلەدى.
ال، 1944 -جىلدىڭ 23 -ماۋسىمىندا گۆارديا سەرجانتى و. اپباسوۆ بەرگەن ناقتى دەرەكتەردىڭ ارقاسىندا، شۋميلينو اۋدانىندا جاۋدىڭ ەكى باتارەياسى تاباندا جويىلعان. مىنە، وسىلايشا قازاق ساربازىنىڭ ۇرىس دالاسىندا كورسەتكەن تاباندىلىعى مەن قىراعىلىعىن، جاۋدان سەسكەنبەس قايسارلىعىن، اقىلدىلىعى مەن بىلگىرلىگىن جوعارى باعالاعان 1-ديۆيزيونعا قاراستى 2-باتارەيا كومانديرى، گۆارديا كاپيتانى ۋگريۋموۆ ۇكىمەتتىك ناگراداعا لايىق دەپ تاپقان. بۇل اسكەري قۇرىلىم بەلورۋسسيا جەرىن ازات ەتۋ مايدانىنا بەلسەنە قاتىسقانىن ارحيۆتىك دەرەكتەر ايعاقتايدى.
قازاق جەرىنەن اتتانعان مايدانگەرلەردىڭ قاي قايسىسى دا ەلدەن جىراق، قان مايداننىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ، تۋعان جەر، كەڭ بايتاق وتانىن باسقىنشىلاردان ازات ەتۋ جولىندا بار قابىلەتىن، ءبىلىمىن جۇمساپ، جاۋ قولىندا قالعان قالالار مەن اۋىلداردى بوساتىپ الۋدا ءاربىر قارىس قادام ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇرىستى باستان كەشىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەنى اقيقات. ولاردىڭ الدىڭعى ساپىندا گۆاريا سەرجانتى وشاقتاي اپباسوۆتىڭ بولعانىنا تاريح كۋا. تاعى ءبىر ارحيۆتىك ماعلۇماتقا كوز جىبەرەلىك. بولىمشەنىڭ 1944 -جىلدىڭ 23 -قىركۇيەگىندەگى №68 بۇيرىعىندا (ارحيۆ سامو، قور 33، حاتتاما 690155، ساقتاۋ بىرلىگى 6243، جازبا №35454998) گۆارديا سەرجانتى وشاقباي ىلەباي ۇلى اپباسوۆتىڭ «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە ۇسىنىلعانى جونىندە تولىق مالىمەت كەلتىرىلگەن. ماراپاتتاۋ قاعازىندا باياندالعانداي، ۆيتەبسك بريگاداسى 1/37 گۆارديالىق ارمياسى زەڭبىرەك ارتيللەريا باسقارماسى باقىلاۋشىلار ۆزۆودىنىڭ اعا بارلاۋشىسى و. اپباسوۆ 1944 -جىلدىڭ 13 -قىركۇيەگىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدىڭ شابۋىلداۋى كەزىندە جاۋدىڭ ارتيللەريالىق- مينومەتتىك، زەڭبىرەك وقتارىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، جاياۋ اسكەرىنىڭ كۇشتى شابۋىلىنا قاراماستان، ءوزىنىڭ ومىرىنە قاۋىپ- قاتەر ءتونىپ تۇرسا دا، قاھارماندىقپەن جاۋ شەبىنە باقىلاۋىن جۇرگىزگەن. قازاق بارلاۋشىسىنىڭ جاۋىپ تۇرعان وقتىڭ استىندا قالىپ، باتىل ءارى جەدەل ءىس- ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە جاۋدىڭ 2/105 م م. باتارەياسى مەن 3/75 م م. باتارەياسىنىڭ ورنى انىقتالىپ، بالدون اۋدانىندا دۇشپاننىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ تانككە شوعىرلانىپ جاتقانى تۋرالى مالىمەتى دەر كەزىندە قولباسشىلىققا جەتكىزىلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ ارتيللەريستەر جاۋدىرعان وقتىڭ استىندا قالعان جاۋدىڭ 2 باتارەياسىنىڭ تاس- تالقانى شىعادى.
سونداي- اق، نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ جاياۋ اسكەر باتولونى جاۋىنداي سەبەلەگەن زەڭبىرەك وعىنان توز- توزى شىعىپ، جان- جاققا بىتىراي قاشادى. ءسويتىپ، قارسىلاس جاقتىڭ ءبىر ماشيناسى تاباندا ىستەن شىعادى. اعا بارلاۋشى وشاقباي ىلەباي ۇلى وسى ەرلىگى ءۇشىن 1-بارلاۋشىلار ديۆيزيونىنىڭ باستىعى، گۆارديا اعا لەيتەنانتى تيۋحوۆ پەن بريگادا كومانديرى، گۆارديا مايورى كۋليشتىڭ ۇسىنۋىمەن جوعارى ماراپاتقا - «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە يە بولادى. بۇل مايدانگەردىڭ ۇرىس دالاسىندا ەلىن قورعاۋ جولىندا كورسەتكەن جانقيارلىق ەرلىگىنە كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت ەكەنى ءسوزسىز.
ارينە، وق پەن وتتىڭ استىندا، تولارساقتان ساز كەشىپ، ەل مەن جەردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇشى باسىم، ايلالى جاۋمەن الىسقان جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە قولىنان كەلگەنشە ايانىپ قالماعانى بەلگىلى. قاي مايدانگەر دە جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن كەسكىلەسكەن مايدان شەبىندە ءبىرىنشى بولىپ باسقىنشىلارعا تاپ بەرىپ، جۋساتىپ سالۋعا ۇمتىلاتىنىن ءار ارداگەردىڭ اڭگىمەسىنەن ەستىپ، ۇعىپ جۇرگەن جوقپىز با؟! سول سەبەپتى كەيىپكەرىمىز وشاقتاي ىلەباي ۇلىنىڭ ءبىز ءسوز ەتكەن ىستەرى دە باسقا مايدانگەر سەرىكتەستەرىمەن بىرگە جۇزەگە اسىرىلعان ءساتتى وپەراتسيالاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىندە ەش كۇمانىمىز جوق.
1945 -جىلدىڭ ساۋىرىندە نەمىس باسقىنشىلارى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ اۋماعىنان ءوز جەرلەرىنە قاراي تىقسىرىلىپ، كەڭەستىك ارمياسىنىڭ جەڭىسكە قول جەتكىزە باستاعان كەزى ەدى. بۇل ۋاقىتتا كىشى لەيتەنانت اسكەري شەشىن العان وشاقباي اپباسوۆتىڭ تاعى ءبىر ەرلىگى ءۇشىن 1945 -جىلدىڭ 9 -ساۋىرىندە ديۆيزيون كومانديرى، گۆارديا مايورى مالىشيەۆتىڭ ۇسىنۋىمەن، وعان II دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنى بەرىلەدى. گۆارديا كىشى لەيتەنانتى و. اپباسوۆ بۇل جولى قانداي ەرلىك جاسادى دەيسىز عوي؟! ەندى سوعان توقتالايىق. بۇل كەزدە كەڭەس اسكەرلەرىنەن كۇن- ءتۇن ساناپ، ساعات ساناپ، ءسات ساناپ ۇلكەن شىعىنمەن، زور كۇشپەن ىعىسقان نەمىس باسقىنشىلارى ءاربىر سۇيەم، ءاربىر ورام ءۇشىن جانتالاسا تويتارىس بەرۋگە تىرىسقانى تاريحتان ايان. اسىرەسە، كەنيسبەرگ قالاسى ءۇشىن شايقاس ءجۇرىپ جاتقان كەز ەدى. وشاقباي اپباسوۆتىڭ وسىناۋ شايقاستا كورسەتكەن ەرجۇرەك ءىس- قيمىلى جونىندە ماراپاتتاۋ قاعازىندا گۆارديا مايورى مالىشيەۆ بىلاي دەپ ناقتى ءارى سۇيسىنە جازادى: «كەنيسبەرگ قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا ءوزىن ەرجۇرەك وفيتسەر رەتىندە كورسەتتى. جاياۋ اسكەر قاتارىندا ءجۇرىپ، جاۋدىڭ باتارەيالارىن، دوت، دزوت ورنىن انىقتاۋدى ۇيىمداستىردى، وسىلايشا 4 ارتيللەريا باتارەياسىن، دوت، 6 دزوت- تىن بايقاعان. ءبىر ءوزى 2 ارتيللەريا باتارەياسىن، 3 مينومەت باتارەياسىن جانە 4 دزوت- تى تاپتى. باتارەيانىڭ وق اتۋىنا تۇزەتۋلەر جاساۋ ارقىلى جاۋدىڭ ارتيللەريالىق باتارەياسىنىڭ كوزى جويىلدى، 2 دزوت- ى مەن جاياۋ اسكەر ۆزۆودىنا دەيىن تالقاندالدى». مىنە، ناعىز ەرلىك دەگەن وسى بولار، ءسىرا!..
وسىلايشا وشاقباي ىلەباي ۇلىنىڭ جاۋدىڭ بەرىك بەكىنىسىن ءدوپ باسىپ، انىق تانىپ، ارتيللەريالىق، مينومەتتىك باتارەيالارىنىڭ ورنالاسۋى جونىندە اسا قۇندى دەرەكتەردى الۋى ارقاسىندا، ولاردىڭ كوزى جويىلىپ، اسكەرلەرىمىزگە جەڭىسپەن العا جىلجۋىنا جاعداي جاسالىپ وتىرعان. ارحيۆتەردە قاتتالىپ، وسى كۇنگە دەيىن قۇندى قۇجات رەتىندە ساقتالىپ كەلگەن فاكتىلەر بىزگە باتىل بارلاۋشى، قايسار مايدانگەر، قاھارمان قازاق وفيتسەرى جايىندا وسىلايشا سىر شەرتەدى. .. .سودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتىپ، ءتىپتى، الىپ يمپەريا ىدىراپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەگەن ۇرپاقتار كوزقاراسى الۋان وزگەرىستى باستان كەشسە دە، تارلان- تاريح وشاقباي اپباسوۆ سىندى باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن ەشقاشان ۇمىتتىرمايدى! سەنبەسەڭىز، ارحيۆكە ءۇڭىلىڭىز، كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ داڭقتى جولى، وشپەس ەرلىكتەرى ءتىل قاتىپ، سوعىس شىندىعىن، سوعىس قاسىرەتىن، جەڭىستىڭ قانشالىقتى تەرمەن، مايدانگەر- بوزداقتاردىڭ، ارداگەر اعا بۋىننىڭ قاسىق قانىمەن كەلگەنىن كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىڭا اكەلىپ، جادىڭا سالادى! ول دەرەكتەر كوكەيىڭدە ماڭگىلىككە جاڭعىرىپ تۇرماق!
ارحيۆكە ءۇڭىلىڭىز، جاس ۇرپاق! ارداگەرلەر ەرلىگى ەشۋاقىتتا دا ۇمىتىلمايدى، قاھارماندار ەسىمدەرى ەشقاشان وشپەك ەمەس. ءداۋىر وزگەرىپ، زامان جەلى قاي جاقتان سوقسا دا، اعا بۋىننىڭ داڭقى جىل وتكەن سايىن اسقاقتاي بەرمەك.
اۆتور: ن. نۋراحمەت
