مەملەكەت شەبىن شەرۋمەن شەگەندەۋ مۇمكىن ەمەس
ادەتتە، قاراپايىم حالىق تارابىنان تۋىندايتىن مۇنداي سيپاتتاعى نارازىلىقتىڭ سوڭى شەرۋشىلەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اراسىنداعى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ورىن الۋىمەن قاتار ەكى تاراپتان دا ادام شىعىنىنا دا ۇلاسىپ جاتاتىندىعى جاسىرىن ەمەس.
بۇعان قوسا، باستى بەلگىسى «دەموكراتيا مەن ەركىندىك» سانالاتىن مۇنداي ىردۋ- دىردۋعا جاستاردىڭ ەلىكتەگىش كەلەتىندىگى دە بەلگىلى. ويتكەنى، جاپپاي ءسوز سويلەۋلەر مەن جاساندى ۇراندار، قوعامدىق تارتىپسىزدىك بارىسىندا ورىن الاتىن ءتۇرلى قىلمىستاردىڭ كەيبىرىنىڭ جازاسىز قالۋى ولاردى ەلىكتىرە تۇسەتىندىگى دە بار. ناقتى مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ دە قاجەت جوق. قوڭسى وتىرعان قىرعىزستانداعى، كۇنى كەشە كەڭەستىك شەكپەننەن بىرگە شىققان ۋكرايناداعى جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردىڭ نەگە اپارىپ سوققانىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. ءيا، حالىق تولقىدى، توڭكەرىس جاسادى، ۇكىمەت اۋىستى. الايدا، ەلدەگى ىشكى ساياسي احۋال دا، قاراپايىم حالىقتىڭ ءال- اۋقاتى دا جاقسارا قويعان جوق. باياعى جارتاس ءبىر جارتاس...
ك س ر و كۇيرەگەننەن كەيىنگى جىلداردىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ۋاقتىلى جۇرگىزۋدىڭ، تەڭگەرىمدى ۇلتتىق ءارى تىلدىك ساياساتتىڭ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدا از قامتىلعان توبىنا مەملەكەتتىك جان- جاقتى قولداۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلى ىشىندە ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قانا قويماي، جالپى ىشكى ءونىمىن دە، شەتەلدەن تۇسەتىن ينۆەستيتسيا كولەمىن دە ەسەلەي تۇسۋدە. مۇنىڭ بارلىعى دا قازاقستاندىقتاردىڭ بولاشاققا زور سەنىممەن قاراپ، مەملەكەتتىگىمىزدى، حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن نىعايتۋمەن قاتار ءال- اۋقاتىمىزدىڭ دا تۇراقتى ارتا تۇسۋىنە جول اشادى.
دەگەنمەن، ەلىمىزدە حالىق پەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن تەكە- تىرەسكە اينالدىرىپ، ازاماتتارىمىزدى مەملەكەتتىك بيلىككە مويىنسۇنباۋعا ۇندەيتىن كوشباسشىلارى بار ءبىرقاتار ساياسي- قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ دا ءوز قىزمەتتەرىن جۇرگىزەتىندىگى بەلگىلى.
بۇگىنگى كۇنى جەرگە قاتىستى زاڭناماعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر توڭىرەگىندە تۋىنداعان قوعامدىق پىكىرتالاستى بۇل قوزعالىستار وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانىپ، جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن حالىقتىڭ ۇكىمەتكە سەنىمسىزدىگى رەتىندە كورسەتۋگە جانىن سالىپ باعۋدا.
ءيا، قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى مۇنداي ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرگە بوي الدىرمايتىندىعى انىق. ويتكەنى، ولار ەل تۇرماق ءوز تاعدىرىنا بەي- جاي قارايتىن، ۇرانشىل اسىرە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قولداۋىنا يە ساياساتكەردىڭ ايتاعىنا ەرۋ ابىروي اپەرمەيتىندىگىن جاقسى بىلەدى. الايدا، ومىردە وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن، ومىرلىك تاجىريبەسى از جاستاردىڭ مۇنداي اتتاندا ارانداپ قالۋى مۇمكىن.
ايتپاعىمىز سىلدىر سۋ بولماۋىنا بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى، بۇگىندە ەۋروپالىق وداقتىڭ قۇرامىنا كىرۋگە نيەتتى بولىپ وتىرعان ۋكراينا مەملەكەتى جاقسى ۇلگى بولا الادى. ەستە بولسا، ك س ر و كۇيرەگەننەن كەيىن وڭاشا وتاۋ تىككەن ۋكراينا وداقتاس ەلدەردىڭ اراسىندا تابىستى دامۋعا الەۋەتى زور ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە وزىق تۇرعان ەدى. الەمنىڭ بارلىق قۇنارلى توپىراعىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن الىپ جاتقان ەلدىڭ الەۋەتى مول. ۋكراينا قارا مەتالدى قورىتۋدا دا الەمدىك كوشباسشى سانالاتىن. كوپتەگەن ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار، عىلىمي مەكەمەلەر، دامىعان ءبىلىم جۇيەسى ۋكراينانى جوعارى عىلىمي- تەحنيكالىق الەۋەتى بار ەلدەردىڭ قاتارىنا شىعارعان- دى. ماسەلەن، ۋكراينا رەسەيدى ەسەپكە الماعاندا بۇرىنعى وداقتاس ەلدەردىڭ اراسىندا الەمدەگى ەڭ قۋاتتى كولىك ۇشاقتارىنىڭ ءبىرى «АН» ماركالى اۋە كەمەسىن جوبالاۋدان باستاپ، تولىق قۇراستىرىپ شىعاراتىن تولىققاندى كاسىپورىنعا يە بولدى. ءدال وسى جەردە زىمىراندار مەن تانكىلەر، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارى، سونىمەن قاتار قاراپايىم حالىق تۇتىناتىن كوپتەگەن تاۋارلار شىعارىلاتىن.
كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ۋكراينانىڭ بۇگىنگى ەكونوميكالىق قيىندىقتارى دەفولتقا باستاپ تۇر. قوعامنىڭ اسىرا ساياسيلانۋىنىڭ سوڭى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى بارلىق تالپىنىستاردى تۇيىققا تىرەۋدە. ياعني، بۇگىنگى ۋكرايندىق داعدارىستىڭ نەگىزى سوڭعى 25 جىلدا ەلدەگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تومەن قارقىنىنا سەبەپ بولعان ينستيتۋتسيونالدىق سەبەپتەردە جاتىر.
ۋكراينا ەكونوميكاسىنىڭ قىسقا دا بولسا ورلەۋ ءداۋىرى بولعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. الايدا، 2005-2008 -جىلدارداعى بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ورلەۋى مەتالل باعاسىنىڭ ارتۋى، سىرتقى زايمداردىڭ ءوسىمى سىندى ءبىرقاتار وڭ فاكتورلارعا ساي كەلگەن بولاتىن.
ۋكراينانىڭ بۇگىنگى پرەزيدەنتى ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرگى بەسىنشى مەملەكەت باسشىسى. ايتا كەتەرلىگى، بۇعان دەيىنگى 4 پرەزيدەنت تە توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە تاقتان تايدىرىلىپ، بارلىعىنا دا جەمقورلىق، ۇلت مۇددەسىن ساتۋ سىندى ايىپتار تاعىلعان ەدى. الايدا، ولار تاقتان تايعانىمەن، ەلدىڭ ەكونوميكاسى ورلەپ، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتى ارتا تۇسكەن جوق، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە دە شەتىن ماسەلەلەر بايقالا ءتۇستى. ماسەلەن، ۋكراينا ءوز تاۋەلسىزدىگى جىلدارى ىشىندە حالقىنىڭ 20 پايىزىنان ايىرىلىپ قالدى. بۇل پروتسەسس ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا.
2014 -جىلعى ۋكراينادا ورىن العان وقيعالار مەملەكەتتىكتىڭ مىعىم نەگىزىن قالاۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋدى باستى ماقسات ەتىپ، حالىقتى توپتاستىرا الاتىن يدەولوگيا قۇرماعان مەملەكەتتىڭ قانشالىقتى ءالسىز ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى.
ۋكرايناداعى بيلىكتىڭ كەزەكتى مارتە اۋىسۋى حالىققا نە بەردى؟ وكىنىشكە وراي ەشتەڭە دە. جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىنەن ايىرىلىپ سورلاپ قالۋمەن قاتار قۇلدىراعان ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرەر قاۋقار دا تانىتا الار ەمەس. قۇرعاق ءسوز ەمەس، ناقتى ساندارعا جۇگىنەر بولساق، 2014 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا بۇل ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 2013 -جىلعى 183310 ميلليون دوللاردان 131805 ميلليونھ دوللارعا دەيىن قۇلدىراپ كەتتى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ ءال- اۋقاتى قاتتى كۇيزەلدى. جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىم 4030 دوللاردان 3014 دوللارعا دەيىن كەمىدى. ەستە بولسا، 2010 -جىلى بۇل ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 2974 دوللار بولسا، ال اراعا ءۇش جىل سالىپ 4030 دوللارعا دەيىن كوتەرىلگەن بولاتىن. دەمەك، ەۋرومايدان كوشباسشىلارى ەل ەكونوميكاسىنداعى داعدارىستىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىمەن كۇرەستە السىزدىك تانىتتى دەگەن ءسوز. ناقتى ايتقاندا، 2014 -جىلدىڭ 2 توقسانىندا- اق ءوندىرىستىڭ توقىراۋى، حالىق تابىسىنىڭ كەمۋى بايقالعان ەدى.
كەزەكتى توڭكەرىستەن كەيىنگى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سەبەپتەرى دە ايقىن. ولار مىنالار: تەكەتىرەس تاراپتاردىڭ ءبولىنىس شەگىندەگى باقتالاستىعى، پسيحولوگيالىق مايداننىڭ شيەلەنىسۋى، ءىرى ساۋدا- ەكونوميكالىق سەرىكتەسى سانالىپ كەلگەن رەسەيمەن ەكونوميكالىق جانجالدىڭ تەرەڭدەۋى. بۇعان قوسا، ەلدەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قارجىسىمەن قاتار ۋكرايندىق باي- ماناپتاردىڭ دا جيعان- تەرگەنى شىعارىلعانى انىق. ويتكەنى، نە ءبارى 25 جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە مارتە توڭكەرىس ورىن العان ەلگە ينۆەستورلاردىڭ سەنىم ارتۋى نەعايبىل جايت. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، حالىق تا رەسەي مەن باسقا دا ەلدەرگە قونىس اۋدارا باستادى. جالپى، ۋكراينا ەكونوميكاسىنداعى رەتسەسسيانى ك س ر و كۇيرەگەن 90- جىلدارداعى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن تەڭەۋگە دە بولاتىن سياقتى.
ۋكراينا ەكونوميكاسىنىڭ شيەلەنىستى جاعدايىنا ناقتى دەرەكتەر دە دالەل بولا الادى. ماسەلەن، ۋكراينا قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس ەلدىڭ سىرتقى قارىزى 2015 -جىلدىڭ باسىندا 95,8 پايىزعا جەتىپ وتىر. ال بۇل كورسەتكىش 2014 -جىلدىڭ باسىندا 77,5 پايىزدى قۇراعان ەدى.
ارينە، ەكونوميكانىڭ مۇنداي دامۋ جاعدايىندا مەملەكەتتىڭ ءوز شىعىستارىن قىسقارتاتىندىعى تۇسىنىكتى. دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، ۋكراينا 2015 -جىلدىڭ باسىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن تۇرعىن ءۇي- كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا شىعىستارىن ءبىرشاما قىسىپ قالعان. تۇرعىن ءۇي- كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا ارنالعان شىعىستار 2014 - جىلدىڭ سايكەسىنشە كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 69 پايىزعا كەمىگەن. مۇنان بولەك، دەنساۋلىق ساقتاۋعا، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك دامۋعا، ءبىلىم بەرۋگە، الەۋمەتتىك قورعاۋعا جانە الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋگە بولىنەتىن مەملەكەت شىعىستارى ايتارلىقتاي ازايتىلعان.
تولىقتاي العاندا، بۇگىنگى ۋكراينانىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى كورسەتكىشىنەن دە الدەقايدا تومەن. ەلدىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما كەم.
ينفلياتسيا كورسەتكىشتەرىنىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى ۋكرايندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى دە كەمشىن تۇسۋدە. ەگەر، 2013 -جىلى جىلدىق ينفلياتسيا ءمانى 100,5 پايىز بولسا، ال 2015 -جىلى ونىڭ كورسەتكىشى 143,3 پايىزعا جەتتى. ۋكراينا ەكونوميكاسىنىڭ شىنايى ءوسىمىنىڭ قۇلدىراۋىنا بايلانىستى وتكەن جىلى ەلدەگى جۇمىسسىزدىق 9,5 پايىزعا جەتىپ وتىر.
مىنە، بۇل ءبىزدىڭ ايتپاق بولعانىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا. ايتپەسە، دوڭگەلەنگەن دۇنيەدە «دەموكراتيا» اتاۋىن جالاۋ ەتىپ، ەلدىڭ توز- توزىن شىعارعان وقيعالار جەتكىلىكتى- اق. ەندەشە، ەلىمىز امان، جەرىمىز ءبۇتىن بولسىن دەسەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ- الاڭىنان تۇراقتى دامۋ مەن قۋاتتى مەملەكەت، الەۋمەتتىك الەۋەتتى قوعام قۇرۋعا باسا نازار اۋدارعان قازاق ەلىنىڭ بەت العان باعدارىنا دەمەۋ، قولداۋ بولايىق.
اۆتور: مارلان جيەمباي
