كورشى ەل كۇيزەلىستەن قاشان شىعادى؟

 استانا. قازاقپارات - كورشى ەل بولعاسىن قىرعىزستاننىڭ بۇگىنگى ءوسۋى مەن دامۋ ەكونوميكاسىنا ءبىر ءسات قارايتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، قازاقستاننىڭ دامۋ دەڭگەيى بۇگىن كوش ىلگەرى. ارينە بۇل قۋانىشتى نارسە.

 ءبىراق «ءتۇرلى- ءتۇستى توڭكەرىستى» باسىنان ەكى رەت وتكىزگەن قىرعىزستاننىڭ حالى ءالى دە وڭىپ تۇرعان جوق. پرەزيدەنت اتامبايەۆقا كۇردەلى جاعدايدى رەتتەۋ وڭاي بولماي تۇر. بۇدان بەس جىل بۇرىنعى جاعدايدى قاراساق، كوڭىلدەگىدەي بولماعان. 2009-2010 -جىلدارى قىرعىزستان ت م د مەمكەتتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ارتتا قالعان ەل سانالدى. كورسەتكىشكە جۇگىنەر بولساق، حالىقتىڭ 32 پايىزدان استامى كەدەيلىكتىڭ قامىتىن كيدى. حالىقتىڭ 76 پايىزى اۋىلدا تۇرادى، جىل سايىن جۇمىسسىزدىق 8 پايىزعا، ال بەيرەسمي دەرەك بويىنشا 14-16 پايىزعا ءوسىپ وتىردى. ال مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ اتاپ ايتار بولساق، كوپتەگەن فاكتورلار بار. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ بيلىگى ەلدى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تىعىرىقتان الىپ شىعۋعا قابىلەتسىز بولىپ شىقتى. ەلدەگى سىبايلاس جەمقورلىق پەن تۇراقسىزدىق، بيلىكتەگى الاۋىزدىق، ەل ىشىندەگى ەتنيكالىق قارىم- قاتىناستىڭ ناشارلىعى مەن ايماقتىق ساياساتتىڭ السىزدىگى ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەپ كەلدى. شەشىلمەگەن ماسەلەلەر كۇن سايىن ارتىپ، حالىقتىڭ نارازىلىعى كۇشەيدى. اقىرى 2005 -جىلعى ورىن العان «ءتۇرلى ءتۇستى توڭكەرىس» 2010 -جىلى تاعى دا جالعاسىپ، ەلدە تۇراقسىزدىق ورىن الدى.

 الايدا «ەكىنشى توڭكەرىستەن» كەيىنگى دەموكراتيالىق سايلاۋدان زور ءۇمىتىن كۇتكەن حالىقتىڭ ارمانى اقتالا قويعان جوق. «تۇراقتىلىق ءالى دە تولىققاندى ورنايدى» دەگەن سەنىم حالىقتىڭ بويىندا بار بولعانىمەن، ءالى دە ۇرەي باسىم. ەلدىڭ دامۋ ستراتەگياسىندا ايقىن جوسپار مەن جوبا بولماعان سوڭ، سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالى باسىم بولىپ تۇرعانىن دا جاسىرۋعا بولمايدى. ەل حالقىنىڭ ءبىرشاما بولىگى جۇمىس ىزدەپ، سىرتتا بوسىپ ءجۇر، ال قالعان بولىگى ەلدە كۇيزەلىس جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. قىرعىزستاننىڭ سوت -  قۇقىقتىق جۇيەسىنە تۇرعىندار سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءوزى ترانزيتتىك وتپەلى كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتاعى باسقارۋ بيلىگى جاڭا شەشىم قابىلداعىسى كەلگەنىمەن، ونى جۇزەگە اسىرۋ مەن اتقارۋ جۇمىستارى ەسكىشە كۇيدە قالىپ وتىر. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورتالىق جانە ايماقتىق اتقارۋ ورگاندارى اراسىندا تىعىز بايلانىس جوق. سوندىقتان دا شىعار، قانداي دا ءبىر رەفورمانىڭ ناتيجەسى كورىنبەۋدە.

 راسىن ايتار بولساق، ەل قازىناسىنىڭ بيۋدجەتى ەڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا تۇر. جاھاندىق داعدارىستىڭ سالدارىنان ەل بيۋدجەتى قىسقاردى، بۇل ءوز كەزەگىندە ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەردىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلدى. بۇعان قارسى حالىق نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، اراكىدىك شەرۋگە شىعىپ قويادى. سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى قىرعىزستانداعى ماكروەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتى بولماي وتىر. مەملەكەت سىرتقى كومەككە كوبىرەك تاۋەلدى بولىپ بارادى. سوندىقتان ەل بيۋدجەتىن تولتىرۋ تولىققاندى جۇزەگە اسپاۋدا. وسىعان وراي حالىقتىڭ زەينەتاقىسى مەن جالاقىسىن، ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسى مەن الەۋمەتتىك جاعىنان از قورعالعان ازاماتتاردىڭ جاردەماقىلارىن كوبەيتۋ ءتىپتى مۇمكىن بولماي وتىر. مىسالى، قازاقستاندى كۇن سايىن وركەندەپ، العا دامىپ بارا جاتقان رەفورمالار مەن قۇرىلىستار الاڭى دەسەك، ال قىرعىزستاندا سوڭعى جىلدارى ەشقانداي الىپ نىساندار سالىنعان جوق. ءتىپتى تەاتر، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن اۋرۋحانالار جانە مۇراجايلاردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋگە قارجى تاپشى. ەلدەگى ءاربىر ءۇشىنشى وتباسى تابىس تابۋعا مۇلدە قابىلەتسىز كۇيدە. ويتكەنى ەلدەگى دامۋدىڭ كەنجەلەپ قالعانى ءالى دە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كوتەرىلمەۋىنە سالقىنىن تيگىزۋدە. تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە، كەدەيلىك، جۇمىسسىزدىق، قۇقىقبۇزۋشىلىق ازداپ ازايعانىمەن، وتكىر ماسەلەنىڭ ءبىرى كۇيىندە قالىپ وتىر. ەلدىڭ سىرتقى قارىزى ارتتى.

 قىرعىزداردىڭ كورشى قازاققا قاراپ كوشىن تۇزەيتىنى راس. ءبىراق ايىر قالپاقتى اعايىندار ءالى كۇيزەلىستەن ارىلا الماي وتىر. ويتكەنى ەلدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن قارجى ساياساتى جانە الەۋمەتتىك -  ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋى حالىقتىڭ احۋالىن قيىنداتىپ جىبەردى.

باتىر جاسۇلان

«ايقىن»