شىعىس ادەبيەتىنىڭ «قوڭىر ايۋى» عاپپار ءبىلال ۇلى
« شىعىس،
دۇنيە شىعىسى،
مەنىڭ شىعىسىم،
مەن شىعىس شاتقالدارىنىڭ قوڭىر ايۋىمىن... مەن شىعىس اقىنىمىن، مەن شىعىستان ويلايمىن» دەپ ادەبيەت الەمىنە جار سالعان ەدى.
شاراپاتتى شىعىس پوەماسىن وقىعانىمدا ادەبيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزىن ۇلى تابيعات، الىپ جاراتىلىس قۇساپ ەلەستەتەتىنمىن ءارى ودان ازيا ادەبيەتىنىڭ اسقار تاۋلارىمەن، اسىرەسە شىعىس شىعارماشىلىعىنىڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن جىنىس شاتقالدارىن كورىپ تۇرعانداي كۇي كەشەتىنمىن. سول شىعىس ادەبيەتىنىڭ شىڭ - قۇز، شاتقالدارىندا ومىكەڭنىڭ قوڭىر ايۋىنان تىس، تاعى ءبىر ساناۋلى عانا قوڭىر ايۋلار بار سەكىلدى سەزىلەتىن. ەگەر بار بولسا، وسى ادەبيەت ازۋلىسى عاپپار ءبىلال ۇلى قۇساپ تۇراتىن. امال نە؟
« ءومىر - اي، ءومىر شەكەرسىڭ،
شەكەرى جوققا بەكەرسىڭ.
شەكەرلەتىپ ءجۇرىپ - اق،
جەر جۇتتىرىپ كەتەرسىڭ.
« شىرت» ەتەردە شەتەنسىڭ،
« قىلت» ەتەردە توتەنسىڭ.
سۋ ىشكەلى جۇرگەنگە،
ۋ جۇتقىزار ما ەكەنسىڭ.
جەر تۇبىنە جەتەردە،
جەلىپ جۇرگەن بوكەنسىڭ.
جەلىكتىرىپ ءجۇرىپ - اق،
جەر قاپتىرىپ كەتەرسىڭ»، - دەپ ءومىردى تەبىندەتە تولعاپ جۇرەتىن وسى ءبىر وي الىبى 2013 - جىلى 6 - ماۋسىمدا شىعىستان شىعىپ باتىسقا اققان جارىق جۇلدىز سەكىلدى عالامنان عايىپ بولدى، ياعني، قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسىندا 75- تەن 76 جاسقا قاراعان شاعىندا:
« مەكەندە ءجاننات ءوزىڭنىڭ،
تاۋسىلدى دەمى ءتوزىمنىڭ.
رۋحىن بابا ازىق قىپ،
جاتايىن ەندى كوز ءىلدىم» (ع. ءبىلال) دەپ ومىردەن مەزگىلسىز اتتانىپ كەتتى. سۇيەگى قازاقستاننىڭ تەكەلى قالاسىنا جەرلەندى.
عاپپار ءوتتى عالامنان،
كوركەم سوزدە كۇن كۇيىپ.
ادەبيەت ايرىلدى،
الىبىنان ءبىر بيىك.
عاپپار ءوتتى عالامنان،
ارتقا تاستاپ باي ءۇنىن.
شىعىس شاتقالدارىنىڭ
جوعالتتىق ءبىر ايۋىن.
راسىندا، عاپپار عاجايىپ جازۋشى، ونىڭ قازا بولۋى شىعىس قازاق ادەبيەتى شىڭدارىنىڭ قۇلاعانىمەن بىردەي ادەبيەتىمىزدى قوڭىر ايۋىنان ايىرعان ورنى تولماس جوعالتۋ، ۇلكەن وكىنىش بولدى. اسىرەسە، باردى باعالاۋدى بارىنشا بىلە بەرمەيتىن، كوبىندە مۇددەنى ماقسات ەتىپ، شىنايىلىقتى شىڭىراۋعا لاقتىرىپ الاتىن سالعىرت، اڭقاۋ ادەبيەت « اڭقاۋ ازيالىقتار، مەن دۇنيەگە اڭقاۋ قارايمىن» دەپ ومىكەڭ ايتقانداي، عاپپاردىڭ عالامدىق قالام قۋاتىن كورىپ، كوركەم ادەبيەتتىڭ كوكجيەگىنە كوتەرۋدە ۇلكەن اڭقاۋلىق اڭعارتتى. ال ونى العاش بايقاعان اقىندار:
«جانتالاس كۇي ىشىندە جاسا ماڭگى، الىس جاتقان قۇرلىقتان جاسىل ارال» دەپ جىرلاعانىنداي، عاپپار عاجايىپتارى جۇرت كوزىنەن قالىس تا الىس جاتقان جاھۇتتى جاسىل ارال سياقتى جۇمباق كۇيىندە قالدى. سوندىقتان ءبىز وسى استارلى ارالعا ارنايى ادەبي سىننىڭ سۇڭگۋىر كەمەسىمەن كەلىپ ، ونىڭ الىپ ارناسىنا بارلاۋ، باقىلاۋ جۇرگىزىپ، زەردەلى زەرتتەۋ جاساپ، عاپپار تانۋ عىلىمىنىڭ تىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ كىرىپ، وسى ارقىلى عاپپار قالامىنان قانات جايعان عاجايىپتاردىڭ قىرى مەن سىرىن اشىپ، عاپپار جاسامپازدىعىنىڭ جاڭا ەسىگىن جالپاق جۇرتقا جاريالاۋىمىز كەرەك دەپ قارايمىن.
عاپپار ءبىلال ۇلى 1938 - جىلى تولى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن . 1955 - جىلدان باستاپ قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسقان. تولى اۋدانىندا وقىتۋشى، زاڭ، ءادىليا ورىندارىندا حاتشى، ادۆوكات، مادەنيەت مەكەمەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، 1999 - جىلى زەينەتكە شىققان. ول مەملەكەتتىك، اۆتونوميالى رايوندىق، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق جازۋشىلار وداعىنىڭ، اۆتونوميالى رايوندىق فولكلورشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، القا جوراسى بولعان ءارى قىتاي قازاقتارى ىشىندە كاسىپتىك جازۋشى بولىپ، ادەبيەت جاسامپازدىعىمەن اينالىسقان. قالامگەر جارىم عاسىردان استام جاسامپازدىق ساپارىندا تولىپ جاتقان ادەبي تۋىندىلاردى جاراتقان.
سونداي - اق، باتىس تەرىستىك ادەبيەتىندە «پەندەلەر»، ۇلتتار ادەبيەتى جۋرنالىندا « ەسىڭدە بولسىن « سياقتى 6 اڭگىمەسى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ جاريالانعان. 1990 - جىلى قازاقستاندا شىققان «الەم « الماناعىنا ولەڭدەرى ەنگىزىلگەن. « قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە شىنجاڭ قازاق قالامگەرلەرى قاتارىندا تانىستىرىلعان.
جالپى العاندا ، قازىرگە دەيىنگى تۇتاس تۆورچەستۆوسىندا 3 رومان، 400- ءدىڭ ۇستىندەگى ولەڭ، پوەما، داستاندارى مەن 90- عا جۋىق اڭگىمە، پوۆەستى، 30- دان استام سىن ماقالالارى ەل ءىشى - سىرتىنداعى ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانىپ، وقىرماندارمەن بەت كورىسكەن. ءوزى دە اۋدارمامەن اينالىسىپ، دۇنيە ادەبيەتىندەگى جاڭا ۇلگىلەردى تانىستىرۋ ماقساتىندا الەمدەگى ايتۋلى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن اۋدارعان.
«دالا دابىلى» جيناعى 1979 - جىلى اۆتونوميالى رايون بويىنشا 3 - دارەجەلى جۇلدە السا، 1993 - جىلى «كەرۋەن جولى» اڭگىمەلەرى « شۇعىلا» سىيلىعىن، 1996 - جىلى « بيدايىق» جيناعى اۆتونوميالى رايون جاعىنان « ەڭ تاڭداۋلى شىعارما» سىيلىعىن، تاعى سول جىلى ءبىر توپ اڭگىمەلەرى «ىلە ايدىنى» شىعارما سىيلىعىن، 1997 - جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ادەبيەت - كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى 2 - قۇرىلتايىنىڭ «داڭق كۋالىگىن»، 1998 - جىلى « باسباي» اتتى اڭگىمەسى « تۇلپار سىيلىعىن» ارت - ارتىنان الىپ، زەردەلى وقىرمان قاۋىم مەن ادەبيەت زەرتتەرمەندەرى اراسىندا ايرىقشا اڭىستار قوزعاعان.
1999 - جىلى تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانى قوڭىروبا ساز جايلاۋىندا ولكەمىزدەگى كورنەكتى ادەبيەت - كوركەمونەر قايراتكەرلەرى مەن تۋعان حالقى باس قوسىپ، عاپپاردىڭ جاسامپازدىق ەڭبەكتەرى جونىندە عىلمي تالقى جينالىسىن وتكىزىپ، زەرتتەرمەندەردىڭ بيىك باعاسىن السا، 2008 - جىلى شىلدەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇرجار اۋدانى اكىمشىلىگىنىڭ دەمەۋىندە 70 جىلدىق مەرەي تويى ءوتىپ، قازاق ەلىنىڭ دە ىستىق ىقىلاسى مەن قىزۋ قۇرمەتىنە بولەنگەن ەدى.
اۆتوردىڭ : «قاتەرلى وتكەلدە»، «اش قاسقىر» سياقتى اڭگىمەلەرى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلدى. عاپپار ەسىمى « قىتاي وسىزامان ادەبيەت - كوركەمونەر قايراتكەرلەرى سوزدىگى» مەن «20 - عاسىر قازاق جازۋشىلارى» اتتى كىتاپتان ويىپ ورىن الدى. سوڭعى مەزگىلدە دەنساۋلىق جاعدايىمەن شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانۋعا مۇرساسى كەلمەدى.
2013 - جىلى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتا جۇرت» باسپاسىنان «عاسىرلىق قۋعىن» رومانى «عاسىرلىق ىزعار» دەگەن اتپەن باسپادان شىقتى جانە «تاڭ شولپان» جۋرنالىندا « تاۋقىمەت»، «اش قاسقىر»، «كىسىلىك»، «نەسىبە»، « بەرەكە» سياقتى ءبىر توپ اڭگىمەلەرى جاريالاندى. ول حالىق اراسىندا ايرىقشا اڭىس قوزعاپ، قازاق ەلىندە عاپپار شىعارمالارىنا گازەت - جۋرنالداردىڭ سۇرانىسى ارتقان بولاتىن.
2014 - جىلى ۇلى جارقىن اكەسىنىڭ 10 تومدىعىن جيناقتاپ، «شىنجاڭ حالىق باسپاسىنا» ۇسىندى.
« جالىندا ويناپ تۇلپاردىڭ،
جادىندا ءجۇردىم سۇڭقاردىڭ.
نۋىنا ءسىڭىپ قىرقاڭنىڭ،
بۋىڭا پىسىپ بۇرقاندىم.
وزەگى نۇرلى، ءوز ەلىم ساعان ىڭكارمىن» دەپ «ءوز ەلىم « ولەڭىندە جىرلاعانداي ، ءوز ەلىنە ارناعان عاپپار عاجايىپتارى سانالاتىن بۇل ەڭبەك 10 تومنان تۇرادى.
1 - تومى ولەڭدەرىمەن ورنەكتەلگەن «كۇشالا «، 2 - تومى ادەمى اڭگىمەلەرى ارقاۋ بولعان «بيدايىق»، 3 - تومى پوۆەستتەرىنە قۇرىلعان «ۇلى داريا»، 4 - تومى شالقىمالارى شارىقتاعان « ەسەكقىرعان»، 5 - تومى ماقالا ، وچەركتەرىنەن قۇرالعان «ادەبيەت جانە مامىلە»، 6 - تومى اۋدارمالارى مەن ارناۋلارى ارقاۋ بولعان «وي الەمىندە تاس باسقان تارلان»، 7 - تومى «جۇرەكتىڭ جارلىعىمەن» رومانى، 8 - تومى ايگىلى رومانى «عاسىرلىق قۋعىن» ، 9 - تومى جارىق كورمەگەن اڭگىمەلەرى «بومبا»، 10 - تومى جازىپ اياقتاتا الماي كەتكەن رومانى «جارىق دۇنيە» بولىپ، عاپپاردىڭ 40 جىلدىق قاجىرلى قۇلشىنىسىنان تۋىنداعان قىرىق قىرلى، سەكسەن سىرلى كوركەم دۇنيەلەر ەسەپتەلەدى.
اقىندار مەن زامانداستارى «ۇلتىمىزدىڭ قازىرگى عابيتى» («ءا . اقبايەۆ») دەپ القاعانىنداي، وسى ءبىر اق التىنداي ارتىندا قالعان اسەم الەمدەرىنە كوز سالساڭىز، عاپپار ءبىلال ۇلى عاجايىپ جازۋشىلىعىمەن م . شاقانوۆتىڭ عابيتقا ارناعان «قادىرلىم - اۋ ەسكەرتكىش قىپ سەنىڭ ۇلى تۇلعاڭا، كوك تىرەگەن الا تاۋدىڭ ءوزىن قويسا كوپ ەمەس» دەيتىنىندەي، عاپپار « ۇلتىمىزدىڭ قازىرگى عابيتى»، «الەمنىڭ ايتماتوۆى « سەكىلدى قازاقتىڭ عانا عاپپارى ەمەس، عالامنىڭ دا عاپپارى، ماقتانى بولىپ تانىلۋعا ءتيىس.
عاپپار ادەبيەتىمىزگە اقىندىقپەن كەلگەن اقىن، جاندى جازۋشى. ول ءوزى « جۇلقىنىپ اققان سەلدەي بوپ، سىپىرا سوققان جەلدەي بوپ» دەپ جىرلاعانىنداي، ادەبيەت تابالدىرىعىن 1957 - جىلى «ماسىلدىقتىڭ مامانى» اتتى ساتيرالىق ولەڭىمەن اتتادى.
« ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىن،
سابىرىمدى جەتەلەپ،
قاجىرىمدى قولتىقتاپ،
ولەڭىمدى ماپەلەپ» دەگەنىندەي، تۇتاس ومىرىندە « كۇشالا»، « ديدار» سىندى ەكى ولەڭدەر جيناعىن قالدىردى. سوندىقتان، ونىڭ ءار شىعارمالارى ءان بولىپ اعىلىپ، جىر بولىپ جوسىلادى. ليريكالىق سازدى سۋرەتتەرىمەن ءبىر سارىندى بايانداۋدى بۇزىپ، دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى ۇلگىلەرىنەن ونەگە الىپ، ادەبيەت دامۋىنىڭ وسى داۋىرلىك دەڭگەيدەگى سۋرەتكەرىنە اينالدى.
ماڭگىلىك ماسەلەلەرگە مۇرىندىق بولعان ونىڭ شىعارمالارى سيمۆولداۋ ءتاسىلى، جورامالداۋ فورماسىمەن جازىلىپ، تۆورچەستۆالىق تاسىلدەگى شەكتى شەڭبەرلەردەن شارىقتاپ شىعىپ، كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ كونە سارىنىنا ۇلكەن رەفورما اكەلدى.
ول ومىرىندە ءوزى بارىپ كورمەسە دە شەتەلدەرگە شىرقاپ، جەر - جاھاندى كەزىپ جۇرەتىن كەيىپكەرلەرى ارقىلى دۇنيەنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنە ءداۋىر بيىگىنەن ءدۇربى سالىپ، الەمدى شارلاعان كوركەمدىك قيالداۋمەن جاڭاشا ءبىر جاسامپازدىق جۇيەنى جاراتتى. اسىرەسە، ونىڭ تۆورچەستۆالىق جولىن قوعامدىق ، ادامدىق تاعدىر، ەكولوگيالىق ورتا، الەۋمەتتىك جاعدايمەن بايلانىستىرا، استاستىرا سۋرەتتەيتىن رومان، اڭگىمە، پوۆەستەرىندە وقىرمان سەزىمىن جاۋلاپ الاتىن سيقىرلى دا سىرلى، قۇپيا قۋات بار ەكەنىن بايقايسىز. زامانانىڭ كوكەي تەستى قۇبىلىستارىمەن قويان - قولتىق جىمداسىپ، حالىق تاعدىرىندىق قيالعا قۇلاش ۇرعان شىعارمالارىن وقىساڭىز، قيلى - قيلى اسەرلەرگە قامالىپ، ۇلان - قايىر ويعا ومبىلايسىز.
اۆتوردىڭ قاناتتى دا پاراساتتى شەشەندىك سوزدەرى مەن فيلوسوفيالىق تولعامدى ويلارىنان كۇللى دۇنيەنى كۇزەتكە الىپ، زامانانىڭ الەۋمەتتىك تامىرىن ۇستاپ، ساۋەگەيىلىك ەتكەن اۋليەلىگىنە تاڭ بولاسىڭ. ءسىزدىڭ سارابىڭىز بەن ساناڭىزدا شىندىق بولىپ شەگەلەنىپ جۇرگەن كوزقاراستارىڭىزعا كەرەعار دۇنيەلەردىڭ ارعى استارىنان اقيقات ايتقان ءناسىلى باسقا قاسقىر، حەننامان، ءدارۋىش سياقتى كەيىپكەرلەرىنە كەزدەسەسىز. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى شەكسىزدىككە سامعاعان ءبىر گوريزانتال بويىنداعى سيۋجەت جەلىسىمەن قيىلىسقان كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى سىندى ءۇش داۋىردەگى كەيىپكەرلەرى مەن ۇلان - قايىر وقيعالارىنا ىلەسىپ، دۇنيەجۇزىن كەزەسىز. ءداستۇرلى رەاليستىك ادىسپەن اققاپتال ءبىر سارىندا بايانداۋدى بۇزعان ونىڭ شىعارمالارى قيال، ەلەس، تۇسپال تاسىلدەرىمەن جازىلۋعا قۇرىلىپ، تەڭىز ارالدار ارالىعىنداعى جات ەل، جات جۇرتتىقتارمەن تىنىستاس، تاعدىرلاس ەتەدى.
تولستوي: «مەنىڭ مىندەتىم - تىڭنان تىرشىلىك الەمىن جاساپ، وقىرماندى سوعان ەنگىزىپ جىبەرۋ» دەيدى ەكەن. وسىمەن ۇقساس باسقالاردان بولمىس ءبىتىمى بولەك، توسىن، ءوزى كورگەن ءومىر شىندىعىنان وزگە تىرشىلىك الەمىن سۋرەتكەرلىك قيال ارقىلى جاساپ، وقىرماندى سوعان ەنگىزىپ جىبەرەتىن تولستويلىق قۇدىرەت عاپپار تۆورچەستۆوسىنىڭ تاماشا تابىسى.
عاپپار رەاليزمنىڭ داعدىلى قاعيدالارىنان اتتاپ ءوتىپ، مودەرنيزمدىك موتيۆتى مەڭگەرگەن جازۋشى. ول شىعارمالارىندا سيموۆل، يشارات، كەيىپتەۋ، مونولوگ سياقتى بەينەلەۋ تاسىلدەرى مەن مازمۇن مانەرى، ءپىشىن بوگدەلىگى، قۇرىلىم قاباتتامالارى ارقىلى قازاق ادەبيەتى تاريحىنا جاڭا قۇبىلىس اكەلدى. وقىرمان ۇعىمىنا تىم توسىن تيەتىن تىڭ فورمالى كەي جاسامپازدىقتارىندا ءوزى كورگەن ورتانىڭ ومىرىنەن وزگە ۇلتتىق، وتاندىق تەرريتوريادان شەت شىعىپ، سۋرەتكەرلىك قيال ارقىلى ءوز ورتاسىنىڭ الەۋمەتتىك استارى مەن ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىقتان تۋعان ازاماتتىق ايعاي شىعادى.
ادامدىق كەيىپتەۋ تاسىلىمەن جازعان «اش قاسقىر» اڭگىمەسىندە قاسقىردىڭ ۇزاق وي مونولوگتارى ارقىلى ادامداردىڭ كۇللى دۇنيەنى كۇن ساناپ كەمىرىپ، كەتەۋىن كەتىرىپ جەپ، جالماپ كەلە جاتقان جاۋىز، وپاسىز، راقىمسىزدىعىن جەر - جەبىرىنە جەتە اشكەرەلەپ، ادامگەرشىلىك، پەيىل، پيعىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەيىك دەگەن ازاماتتىق جان شىرىلىن ەستىرتەدى. اڭگىمەنى وقىپ وتىرىپ، ءوزىڭنىڭ قالاي قاسقىر جاققا ءوتىپ كەتكەنىڭدى سەزبەي قالاسىڭ. اقىن سەيىتقان قالي ۇلىنىڭ « جاساي بەر، بىزگە ماڭگى اعا بولىپ ...» دەگەن ارناۋ ولەڭىندەگى:
« قادىرلەيدى ەل جازۋشى، اقىنىم دەپ،
ارتىڭىزدا وشپەيتىن جاتىر ءىز كوپ.
«عاسىرلىق قۋعىنداعى» گەرويىڭنان،
سەنى ايىرىپ قاراۋعا قاقىمىز جوق»، - دەگەنىندەي، « عاسىرلىق قۋعىن» رومانىندا بورانقۇلدىڭ بيىك وبرازىمەن حالقىمىزدىڭ ءبىر عاسىرلىق تاريحي كەشۋىن كەستەلەيدى. «ماحبار اتا» پوۆەستىندە جاندىرا ورتەپ ، جابىلا قۇرتۋدان ەكولوگيالىق ورتانىڭ بۇزىلۋىنىڭ ادامدار باسىنا اكەلگەن الاڭداتۋشىلدىعىن اشىنا ايتادى. «عارىشناما» پوۆەستىندە دۇنيە كەزگەن ءدارۋىش اۋزىنان بەرىلەتىن اۋليەلىك اقىل، اقپاراتتىق ايتۋمەن شالقىمالى سارىن الىپ، شەكسىز شەشەندىك پەن شەبەر قيىستىرۋ قولداسىپ جاتادى. «بۇرگە» اڭگىمەسى وسىمەن اعىمداس كوركەمدىك قيالداۋدىڭ جوعارى جاڭالىعى. ايتارى دا ، اجارلاۋى دا ايرىقشا. مۇنداي فورما دۇنيە ادەبيەتىندە دە سيرەك. اۆسترياداعى فرانس كافكانىڭ، انگليالىق ءسۆيفتتىڭ جازۋ ستيلىمەن ىرگەلەس تۇسەتىن ءىرى ىزدەنىسىن تانىتادى.
عاپپار شەشەن ءتىلدى، شەبەر جازۋشى. ءار شىعارمالارىندا تابيعات پەيزاجى، اۆتورلىق بايانداۋ، كەيىپكەر ديالوگى ، مونولوگتارى ارقىلى بەرىلەتىن ءسوز - سويلەمدەرىندەگى پوەتيكالىق سۇلۋلىق، ستيلستيكالىق ءيىرىم كەيىپكەر حاراكتەرىن اشۋ مەن وقيعانى قوسا الىپ ءجۇرۋ سىندى مىندەتتى قوس قانات ەتىپ، قيالىڭدى الىپ ۇشىپ ، اۋەلەپ كەتە بارادى. تاۋلى ءوڭىردىڭ اق جاۋىنىنداي سىركىرەگەن تولاسسىز، تىنىس الدىرماي قۇيىلىپ، ۇزاقتان - ۇزاققا سوزىلىپ بارىپ، تىنىپ وتىراتىن قۇرمالاس سويلەمدەر ادام جانىنىڭ ءار الۋان شاقتارىن وقيعا، ورتا، تابيعاتپەن تىنىستاستىرا، استاستىرا سۋرەتتەيدى. وقيعاعا وراي كەيىپكەر تاعدىرى مەن تابيعات قۇبىلىسى ەگىز، قاتار، پارەللەلدەۋمەن كومپوزيتسيادا ۇندەسىپ وتىرادى.
«ۇلى داريا»، «ماحبار اتا» پوۆەستەرى مەن «قاتەرلى وتكەل» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەرلەر لي رىڭفي مەن كاكەن حاراكترىن جانە ولار ورتاسىنداعى ءومىر مەن ءولىم، ءولىم مەن اقشا سايىسىنا قۇرىلعان كونفليكتى قاتىناسىنىڭ سيۋجەتتىك كەزەڭدەرىن اشىپ بەينەلەۋدە «ەبى ءوتى» اتالعان سارعۋسىنداعى ءبىر تاۋلىك بوراننىڭ الاسۇرعان ارپالىستى ساتتەرىنىڭ سۋرەتى ەرەكشە ءرول اتقارعان. سونداي - اق، «قاتەرلى وتكەلدە» قارلى بوراندا ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ ۇلى تۋىن جىقپاعان كاكەننىڭ بويى مەن قاسيەتىنە تۇلعالانعان ۇلتتىق بەينە مەن حالىقتىق حاراكتەردەن قايىرىمدىلىق پەن ادامگەرشىلىكتى اڭقىتاتىن ادەمى اڭگىمە سانالادى
عاپپار سەزگىر سەزىم ، ۇتقىر ويدىڭ جازۋشىسى.
ءار تۋىندىلارىنداعى وقيعا، كەيىپكەر تاعدىرىنا بايلانىستى تۇيەتىن فيلوسوفيالىق وي - تولعامدارى قورعاسىننان قۇيا سالعانداي سالماقتى، جيناقى، شىنايىلىعىمەن ءتانتى ەتەدى. «جۇرەكتىڭ جارلىعىمەن» رومانىندا «ەشكىمگە باعىنبايتىن ، ەشكىمدى باعىندىرمايتىن ەشكىم دە بولمايدى . ادام بالاسىنىڭ باقىتى دا ، قاسىرەتى دە تاعدىردىڭ وسى نوقتاسىندا «دەگەن قورىتىندى ، «قۋعىنشىم» اڭگىمەسىندە قايتالانعان ديالەكتيكا. «ەركە توتاي» اڭگىمەسىندە «كەيدە ءۇمىت قاناعاتسىز ەركەك ءومىردىڭ قۇشاعىنا ەڭ جۋىق جۇرەتىن قىلىقتى ايەل عوي» دەيدى. مۇندا ساتيرا دا ، كۇلكى دە ، شىندىق تا بار. «حيميالىق رەاكسيا ەكى ءتۇرلى زاتتىڭ قوسىلىسىنان ءۇشىنشى بوگدە دەنەنى تۋدىرا الاتىنى سياقتى يدەيالىق رەاكسيادا ءبىر ادامدى تانىماستاي ەكىنشى ءبىر ادامعا اينالدىرا الادى» دەپ قورىتىندىلايدى. «ءبىر تامشى ۋ» اڭگىمەسىندە بۇل سياقتى شەشەندىك شەندەستىرۋلەر مەن تاپقىرلىق تولعامدار «عارىشنامادا» ابزاتس ساناپ، ءتۇيىن - تۇيىنىمەن توگىلىپ تۇرعان دۇنيەلەر، قاي جەرىنەن ءۇزىندى الۋدىڭ ءوزى قيىن.
عاپپار كوپ ادامدار اڭعارا بەرمەيتىن بولىمسىز دۇنيەلەردەن بولىمدىلىقتى بايقايتىن ءبىلىمپاز جازۋشى. وبەكتيۆ قۇبىلىستىڭ ءار قىرىن جازۋشىلىق جانارمەن ءجىتى ءتىنتىپ، تەرەڭ بويلاپ، سەزگىر سەزىممەن وزىندىك فيلوسوفيا تۇيەتىن اقىندىق اڭعارىم عاپپاردا قات - قابات. «ەگەر جەر بەتىندە شەگەندەلىپ قاتىپ قالعان جىلقىنىڭ جارتى تەزەگى جاتسا، سوعان ىقتاعان قار بارا - بارا ۇلكەن توبەگە، جال قىراتقا اينالار ەدى «(« قاتەرلى وتكەل»). قاراڭىزدارشى، الدا اپات اكەلەر دەپ اڭعارىپ، ەلەمەگەن بولىمسىز دۇنيەلەرگە سۋرەتكەر كوزىمەن قاراساڭ قانشالىقتى قيىن دا قىمبات وي تۇيەر ەدىك؟! سونىمەن بىرگە ، تابيعاتتىڭ وزىندە بار تابيعي تەڭەۋدى ادامعا، ادامدىق بولمىستى تابيعاتقا، ابستراكتتىك ۇعىمعا تۇلعالاۋ عاپپار قالامىنان تۋعان سۋرەتكەرلىكتىڭ تاعى ءبىر قىرى سانالادى. ونى مىنا ۇزبەلەرگە ۇڭىلسەك ۇعىنار ەدىك.
« ەركەتاي» اڭگىمەسىندە «ەركە بيكە ونىڭ تال بويىنا شىرماۋىق بولىپ ءورىلدى» دەسە، «ۇلى داريا» پوۆەستىندەگى حەننامان اۋزىنان بەرىلگەن «بارلىعىن ءبىر جولدا باسىپ ءتۇسىپ، ءوز زامانىنىڭ الاقانىنان تۇسپەيتىن ادامعا اينالاسىڭ»، «ەرماكتىڭ ساۋىتىندا» «ۇياتى بەتىنە باسىلىپ، ەرىنىڭ الدىندا قىسىلعان ايەلدەي باتىس كوكجيەك الدىمەن تالاۋراپ، قىزارىپ بارىپ، بىرتە - بىرتە كۇلبەتتەنە بەردى»، «جەر توستاعانىندا ىركىلدەپ ۇيىپ تۇرعان قويمالجىڭ قاراڭعىلىق» سىندى اسەرلەي تەڭەۋدەن تۋعان سۋرەتتى تىركەستەر مەن ابزاتىستار ايتاقالسىن اسەم بەينەلەر بولىپ، كوز الدىڭنان كەتپەيدى.
«ۇلى داريا» پوۆەستىندەگى اۋقىمعا ىلەسكىش، قاڭباق حاراكتەر، جاعىمپاز براۋن وبرازى قانداي يۋمورلى. بالاسى دجەكتىڭ حاتتارى ەكى دۇنيە ادامدارىنىڭ قوعامدىق حاراكتەرى مەن گيتلەر ارمياسىنىڭ كۇن ساناپ مۇشكىلدەپ بارا جاتقان حال - جايىنان حابار بەرۋدەگى ۇتىمدى دا جيناقى كومپوزيتسيالىق كەمەلدىلىك . سوڭىنداعى ورىس اسكەرلەرىنىڭ قولىمەن اناسىنىڭ قارنىنان جارىلىپ الىنعان قىزىل شاقا نارەستە يەسىز جەتىم قالعان گەرمانيا قوعامىنىڭ سيموۆلى ەدى.
اۆتوردىڭ مەڭزەگەنى «ورتەنىپ جاتىپ ، وركەندەپ جاتاتىن ادامزات قوعامىنىڭ ۇلى دارياسى سارقىلمايدى» دەگەن تۇجىرىمىنا توقتايدى دا ەندىگى ءۇمىتىڭدى اتالىق ، رۋلىق بورىشىن وتەۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعان، ءجون - جوسىقسىز عۇمىر تالەيىنە تييگەن نارەستەنىڭ تراگەديالىق تاعدىرىنا تالاس جاۋاپسىز جۇمباققا قالدىرىلىپ، پوۆەست تىنادى.
«كەرۋەن جولى» اڭگىمەلەرىندە ەپيكالىق ويعا ەتەك العان وقيعالار مەن گەرويلاردىڭ جان دىرىلىنە نازىك ليريزم ەنگىزگەن. مىسالى، قارا قىز ، سونداي - اق يدەياسى «التىن بالىق» ەرتەگىسنىڭ ءبىر قىرىمەن قولداسقان «ەركە توتاي» تۋىندىسىنداعى ەركە بيكە ايەلدەردىڭ پسيحولوگيالىق جان يىرىمىنەن تۋعان تيپتىك وبرازدار ، ادامدار اراسىنداعى جەكە باستىق سەزىمدەر، ءمانساپقۇمارلىق، مۇددەشىلدىك، باقتالاستىق، كۇمانقورلىق، ماحاببات، ۇلتتار ىنتىماعى، ەكولوگيالىق تەپە - تەڭدىك، ادامگەرشىلىك سياقتى سان - سالالى تاقىرىپتاردى وزەك ەتكەن. « بيدايىق» جيناعىنداعى كوڭىلىڭدى ەرىتىپ، كوشىپ جۇرەتىن كۇردەلى دە قيلى كەيىپكەرلەر تاعدىرى مەن شالقىعان شابىت ۇستىندە قايتالانباس سۋرەتتەر سالاتىن قالامگەرلىك قۋاتىنا قۋانا قول سوعاسىڭ.
جالپى العاندا، عاپپار تۇتاس تىرشىلىگىن كوركەم تۆورچەستۆواعا ارناعان ادەبيەتكە ادال تۇلعا. ول جالعان ءسوزدى جۇنشە ساباپ، توبە - توبە تومدارىنىڭ توبىرىمەن ادەبيەتكە ادىلەتسىزدىك ارالاستىرعان ادام ەمەس.
« ۋىتىن جايىپ ىسىكشە،
وزگەنىڭ اسسا اتاعى.
اتاعىم مەنىڭ كۇشىكشە،
ۇيشىگىندە جاتادى «( س. قاپشىقپاي ) دەگەنىندەي، ول ءوز ومىرىندە جالعان ماداق، ارزان اتاق ءۇشىن ارپالىسپادى. اسىرەسە از شيمايىنا بولا اتاق - ابىرويدىڭ ارتىندا ءجۇرىپ، ابىرويسىز، اتاقسىز كورگە قۇلايتىنداردىڭ قۇلقىنا باسپادى. ەندى مىنە شىنايى داڭقتىڭ عاپپاردى ءوزى - اق ىزدەپ كەلەتىن كەزى جەتتى. ول حالىقتىڭ كوڭىلىندە شىندىقتىڭ شۇلەن شۇعىلاسىن شاشقان شىعارمالارىمەن كوركەم بيىككە كوتەرىلدى. ەگەر ءسىز عاپپار عالامىنا قادام قويساڭىز، عۇمىرى قاجىرلىققا قۇرىلعان ءۇنسىز دە ءتىلسىز، تەرەڭ دە تەلەگەي تۋىندىلارىمەن ادەبيەت تەڭىزىنە ەركىن ورنىعىپ، جاسىل ارالداي جاڭالىق قالدىرعان جەڭىمپاز جازۋشى بولىپ قالماستان، اقىندىق، سىنشىلىق، اۋدارماشىلىقتىڭ دا ءتورت اياعىن تەڭ باستىرىپ، سۋ جورعاداي تايپالتقان تالانت يەسى ەكەنىن تانيسىز.
راسىندا، عاپپار ءبىلال ۇلى مەنىڭ كوز الدىمدا بىردە قالامگەرلىك قۋاتى جاعىنان شىعىس ادەبيەتىنىڭ قوڭىر ايۋىنا ۇقساسا، ال جاڭاشىل ءستيلى جاعىنان جانتالاس كۇيدەگى جاسىل ارال قۇساپ ەلەستەيدى. الايدا، وسى كۇندە عاپپار عاجايىپتارىن جازىپ، قازىپ جاتقان زەرتتەرمەندەر بار دەگەننىڭ وزىندە دە ءبىز ءالى دە وسى ءبىر ادەبيەتتىڭ قوڭىر ايۋى جاساعان شىڭ - قۇز ، شاتقالعا ەتەگىندە تۇرىپ ەنتىگە ايقايلاۋدامىز. ءبىز ءالى دە شەكسىز دە شەتسىز كوركەم ادەبيەتتىڭ كوك تەڭىزىندەگى جاسىل ارالعا جەتە الماي، جاعالاۋدا تۇرىپ جانتالاسۋدامىز. سوندىقتان، وسى ءبىر شىڭ مەن ارال اراسىن، عاپپار مەن عالام اراسىن تۇتاستىراتىن كوركەم كوپىر سالۋ - سىننىڭ سۇڭگۋىر كەمەلەرىنە مىنگەن كاپيتانداردىڭ قۇلشىنىسى مەن مىندەتىنە اينالسا ەكەن دەپ تىلەيمىز.
2016- جىل
ەركىن قابدىكەش ۇلى
Baq.kz
