بۇگىن الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، امبەباپ عالىم حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى
قازاق جۇرتىن- ءىلىم-بىلىمگە جەتەلەگەن، الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا تۋعان. ورال اسكەري ۋچيليشەسىن، پەتەربور اسكەري- مەديتسينالىق اكادەمياسىن بىتىرگەن. ستۋدەنتتىك ءومىرى ساياسي تولقۋلارعا تولى كەزەڭمەن تۇستاس كەلىپ، ونىڭ ساياسي ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى. ول وسى جىلدارى ەل ىشىندە ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزىپ، جەرگىلىكتى «فيكر» (پىكىر)، «ۋرالسكيي ليستوك» گازەتتەرىنە ماقالالار جازىپ، ساياسي تولقۋلاردىڭ ءمان- جايىن حالىققا ءتۇسىندىرىپ وتىردى. 1909 -جىلى اكادەميانى ۇزدىك دارەجەلى دارىگەر اتاعىمەن، التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، وفيتسەر رەتىندە كەسىمدى مەرزىمدەگى اسكەري مىندەتىن وتەۋگە جىبەرىلگەن.
الدىمەن پەرم گۋبەرنياسىندا، كەيىن 2- تۇركىستان، 2- ورال قازاق- ورىس اتقىشتار باتالونىندا اسكەري كىشى دارىگەرلىك قىزمەت اتقاردى. 1913-1918 -جىلدارى «قازاق» گازەتىندە «تامىر ءدارى حاقىندا»، «سارى كەزىك - سۇزەك»، «جۇقپالى اۋرۋ حاقىندا» سىندى كاسىبي، الەۋمەتتىك- ساياسي تاقىرىپتاردا ماقالالار جاريالاپ، وزىندىك وي- پىكىرىن ءبىلدىرىپ تۇرعان. عالىمنىڭ «كاك بوروتسيا س چۋموي سرەدي كيرگيزسكوگو نارودا» اتتى كىتابى ءوز كەزەڭىندە وبا ىندەتىنە قارسى كۇرەستىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن تۇگەل قامتىعان ەڭبەك بولعان.
رەسەيدەگى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاق دالاسىندا وبلىستىق، جالپى قازاق سەزدەرىن ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋگە اتسالىسقان. ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسىپ، ءى جالپىقازاق سەزىنەن بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلعان.
1917 -جىلى Ⅱ جالپىقازاق سەزىندە جاريالانعان الاشوردا ۇكىمەتى - ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا سايلانعان. الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتى بۇلىنشىلىكتەن قورعايتىن ۇلتتىق اسكەر - حالىق ميليتسياسىن جاساقتاۋعا، الاش قورىن قۇرۋعا، ەلدەن الىم- سالىق قاراجات جيناۋ ىسىنە كۇش سالعان. ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ العان بولشيەۆيكتەردىڭ ۇستەمدىگى نىعايعان تۇستا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆ. لەنينمەن، ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي. ستالينمەن بەتپە- بەت كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن.
1920 -جىلى تامىزدىڭ 21 ىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنان تۇركىستان حالىقتارىنىڭ وقۋ- اعارتۋ، مادەني جانە عىلىمي مۇقتاجدارىن وتەۋ ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە، كەيىن ءتوراعالىعىنا سايلانعان. تاشكەنتتەگى حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولعان. ورتا ازيا (تۇركىستان) ۋنيۆەرسيتەتى مەديتسينا فاكۋلتەتىنىڭ حيرۋرگيالىق ەمحاناسىندا ورديناتور، تۇركىستان دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتى القاسىنىڭ مۇشەسى جانە ەمدەۋ- سانيتارلىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. ورتا ازيا مەملەكەتتىك باسپا القاسىنىڭ، كەيىن قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاق مەملەكەتتىك باسپا باسقارماسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارا ءجۇرىپ، وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا دا مول ۇلەس قوسقان.
ونىڭ «تابيعات تانۋ»، «جانۋارلار»، «ادامنىڭ ءتان تىرلىگى» (قازاقشا- ورىسشا جاراتىلىستانۋ سوزدىگى)، «وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ»، «دەنە ءبىتىمى جانە ونىڭ جۇمىسى تۋرالى اڭگىمەلەر»، ت. ب. وقۋلىقتار مەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازعان.
سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىنە، تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناقتاپ، ءتىلدىڭ دىبىس جۇيەسىنىڭ وزەكتى ماسەلەسى - سينگارمونيزم زاڭىن زەرتتەگەن. «قازاق- قىرعىز تىلدەرىندەگى سينگارمونيزم زاڭى»، «شەرنياز شەشەن»، «الاش نە ءسوز؟»، «بۇقاراداعى كوگىلتاش مەدرەسەسىن سالۋ تۋرالى ءاپسانا»، «ءتىللا- قارى مەن شيردور مەدرەسەلەرىن سالعىزعان جالاڭتوس باتىر شەجىرەسى»، «ديۋاني لۇعات ات- تۇرىك»، «كەنەسارىنىڭ سوڭعى كۇندەرى»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» سياقتى، ت. ب. عىلىمي- تەوريالىق ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعان. «مۇرات اقىن ءسوزى»، «يساتاي - ماحامبەت»، «الامان» جيناقتارىن شىعارعان.
1932 -جىلى كەڭەس وكىمەتى ۇيىمداستىرعان قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى كەزىندە تۇتقىندالىپ، وگپۋ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن ۆورونەج قالاسىنا 5 جىلعا جەر اۋدارىلعان. وندا ءجۇرىپ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە گيگيەنا ينستيتۋتىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، بالالاردى ەمدەۋ- ساقتاندىرۋ امبۋلاتورياسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى قىزمەت ىستەگەن.
1938 -جىلى شىلدەنىڭ 26 ىندا جالعان ساياسي ايىپپەن ەكىنشى رەت تۇتقىنعا الىنىپ، اۋەلى ماسكەۋ، كەيىن الماتى تۇرمەسىندە وتىرعان. 1939 -جىلى ءساۋىردىڭ 24 ىندە اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. عالىمنىڭ ءىسى تەك 1958 -جىلى اقپاننىڭ 28 ىندە قازاق ك س ر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر القاسىندا قايتا قارالىپ اقتالعان.
عالىمعا تۋعان جەرى اتىراۋ وبلىسى ميالى كەنتىندە ەسكەرتكىش قويىلعان. اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە، الماتى جانە اتىراۋ قالالارىنداعى كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلگەن.
