قازاقستاننىڭ سىرعا تولى ولكەلەرى - فوتو
قويناۋى قازباعا، تابيعاتى سيرەك كەزدەسەتىن جان- جانۋارعا تولى بۇل باي ولكەگە كوپ حالىق كوز تىككەن. جەرىمىزدىڭ بايلىعى پايدالى قازبالارمەن شەكتەلمەيدى، عالىمدار تاراپىنان ءالى تولىق زەرتتەلىپ ۇلگەرمەگەن، ءوزىنىڭ جۇمباق سىرىمەن ەلىكتىرە تۇسەتىن مەكەندەر بار.
ءانشى تاۋى
ءانشى تاۋى دەپ قۇمدى توبەشىكتى ايتادى. بيىكتىگى - 200 م، ال ۇزىندىعى - 3 ك م. اتالعان قۇم توبە ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. ۋاقىت وتە كەلە بۇل جەردەن ءدىرىلدىڭ باستالعانىن سەزىنىپ، گۋىلدەگەن قاتتى داۋىستى ەستۋگە بولادى. رەاكتيۆتى قوزعالتقىشتىڭ داۋسىنا ۇقسايدى.
وسى كۇنگە دەيىن بۇل تومپەشىكتىڭ جازىق دالادا قالاي پايدا بولعانىن ەشكىم زەرتتەگەن ەمەس. عالىمدار زەرتتەمەسە دە، جەل ۇشىرىپ اكەلگەن قۇمنىڭ ارقاسىندا پايدا بولعانىن ايتادى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار قۇم توبەنىڭ ارى- بەرى جىلجىپ تۇراتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. مۇنىمەن قاتار، تاۋ استىندا شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى جاتقانى تۋرالى اڭىز تاراعان. ال ءدىندار قازاقتار تاۋدىڭ استىندا قۇدايدىڭ قاھارىنان جاسىرىنعان شايتان جاتقانىن ايتادى. ول تىعىلامىن دەپ وسى جەردەن شىعا الماي قالعان ەكەن. سول سەبەپتى ىزالانىپ تۇندە اشى داۋىستار شىعاراتىن كورىنەدى.
ءۇستىرت شوقىسى
كاسپيي مەن ارال تەڭىزدەرىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قۇمدى اۋداندا ەجەلگى ءداۋىر ادامدارى مادەنيەتىنىڭ ءىزى قالعان. بۇل جەردەن ادامدار بۇن- داردى ءجيى بايقايتىن بولعان. مىسالى، 1974 -جىلدىڭ جاز ايىندا ۇستىرتتە ەكى كولىكتەگى وترياد (جالپى 5 ادام، ولاردىڭ اراسىندا سيدوروۆ بار) اسپاننىڭ باتىس بولىگىنەن ءبىرتۇرلى وبەكتىنى بايقاعان. بەلگىسىز وبەكت باتىستان شىعىسقا قاراي جىلجىپ بارا جاتقان. الدىمەن، ۇزىندىعى كوكجيەكتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە تەڭ ۇلكەن قاۋىز پايدا بولعان. كەيىن قاۋىزدىڭ ىشىندە پاراشيۋتكە (نەمەسە ەلەكتر شامىنا) ۇقسايتىن دەنە پايدا بولعان. پاراشيۋت اي سەكىلدى جاپ- جارىق بولىپ تۇرعان. وبەكت كوكجيەككە كىرمەستەن كوزدەن عايىپ بولعان. مۇنى كورگەندەر قاتتى شوشىنىپ، 20 مينۋت بويى قوزعالماستان باقىلاعان.
كوك كول
فيزيكالىق قۇرىلىمى ەرەكشە جامبىل وبلىسىندا پايدا بولعان سۋ قويماسىندا ءتۇرلى قۇبىلىس جۇزەگە اسىپ جاتادى. كولگە وزەندەر اقپايتىنىنا نەمەسە كەلىپ قۇيمايتىنىنا قاراماستان، سۋ تاپ- تازا تۇنىق بولىپ تۇرادى. عالىمدار وسىعان وراي سۋ استىندا ۇڭگىر بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. مۇنىمەن قاتار، عالىمدار سۋ بەتىنە تۇسكەن زاتتى سورىپ الىپ كەتەتىن شۇڭقىردىڭ بار ەكەنىن ايتادى. ال تۇركىستاندا تاراعان اڭىزدارعا سەنسەك، كولدىڭ ءتۇبى جوق. مۇنى زەرتتەۋلەر ناتيجەسى دە راستاپ وتىر. كەي شوپاندار كول بەتىنە ۇلكەن قۇبىجىقتىڭ شىعىپ جانۋارلار مەن قۇستاردى وزىنە تارتىپ اكەتەتىنىن ايتقان.
ءولى كول
تالدىقورعان وبلىسى گەراسيموۆكا اۋىلىندا كىشىگىرىم كول بار. اتالعان كولدىڭ ۇزىندىعى - 100 م، ال ەنى - 60 م. جىل سايىن بۇل كولگە كوپتەگەن ادام باتىپ قايتىس بولادى ەكەن. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى اينالىپ ءوتىپ، تۋريستەرگە دە وسىلاي جاساۋعا كەڭەس بەرەدى. تۇرعىنداردىڭ مۇنداي سوزدەرى تۋريستەردى كەرىسىنشە كولگە ەلىكتىرە تۇسسە كەرەك.
كولدىڭ سۋى قىس بولسىن، جاز بولسىن مۇزداي بولىپ تۇرادى. تەمپەراتۋراسى مۇلدەم وزگەرمەيدى. تۇبىندە بالدىرلار وسكەنى بولماسا، سۋ جانۋارلارى تىرشىلىك ەتپەيدى. مۇنىمەن قاتار، كولدىڭ جاعاسىنان شىبىن- شىركەي مەن ماسانىڭ ۇشىپ جۇرگەنىن كورۋ مۇمكىن ەمەس.
ارنايى اۋا تولتىرىلعان بالونى بار سۇڭگۋىردىڭ ءوزى ءۇش مينۋتتان كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى تۇنشىعىپ، جاعاعا شىعۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنى عالىمدار كول تۇبىندە ۋلى گازدىڭ بار ەكەندىگىمەن بايلانىستىرادى. سۋدا تىرشىلىكتىڭ بولماۋى دا وسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولسا كەرەك.
سۋعا كەتكەن ادام كولدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعۋى ءتيىس. الايدا بۇل جەردە كولدىڭ تۇبىندە تىكەسىنەن تۇرىپ قالادى ەكەن.
ۇڭگىرتاس «جەردىڭ كىندىگى»
بۇل جەرگە الەمنىڭ تۇكپىرىنەن ءتۇرلى ادام كەلىپ، جەر مەن عارىشتىڭ كۇش- قۋاتىن بويىنا سىڭىرەدى. الماتىدان 100 كم قاشىقتىق جەردەن ديامەترى 8 مەترگە دەيىن جەتەتىن ەنەرگيا اعىنىنىڭ كوزى (جەردەن شىعاتىن جەرى) تابىلعان. جەردەن شىعىپ كوككە باعىتتالعان ەنەرگيا ادامنىڭ بويىن تازارتىپ، ونىڭ كۇش- قۋاتىن ارتتىرا تۇسەدى.
وڭتۇستىك استانادان 85 ك م قاشىقتىقتا بىشكەككە قاراي كەتىپ بارا جاتقان جەردە «ۇڭگىرتاس» اتتى ەرەكشە كەنت بار. ءوزى تاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى جەردە اسپان مەن جەردىڭ جۇيەلەرى ءوزارا تۇيىسەدى. ۇڭگىرتاستى "قازاقستان جەرىنىڭ كىندىگى" دەپ اتايدى. مۇندا بيوەنەرگەتيكامەن اينالىساتىن، قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىن ادامدار ءجيى كەلەتىن كورىنەدى. دەسە دە بۇل كەنتتە ءتۇرلى تاڭعاجايىپتار ورىن الىپ جاتادى.
ياسساۋي ۇرپاقتارى
تاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان ۇيدە قاشان دا ادامدار ءومىر سۇرگەن. بىرنەشە بولمەگە بارلىعى 10 ادام جايعاسقان. مۇنىمەن قاتار، ءدارۋىش بيفاتيما داۋلەتوۆا مەن بەرىك تاستانوۆ ەسىمدى تۇرعىلىقتى تۇرعىندارى دا بار. ولار وزدەرىن ءبىر كەزدەرى احمەت ياسساۋي مەكتەبىنىڭ ءدارۋىشى بولعان جانداردىڭ ۇرپاعى سانايدى. العاشقى ءدارۋىشتىڭ ۇستازى ارىستان باب بولعان ەكەن.
اۋىزدان- اۋىزعا تاراعان اڭىزدارعا سەنسەك، ءدال وسى ۇڭگىرتاستا احمەت ياسساۋي ءومىر سۇرگەن. ول 63 جاسىندا پايعامبار جاسىنان ارتىق عۇمىر كەشكىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ، قىلۋەتكە تۇسكەن. جەراستى ۇيگە جاقىن جەرگە ونىڭ شاكىرتتەرى مەن تۋىسقاندارى جايعاسقان. ال كەسەنە ورنالاسقان جەردى «ايدارلى ايداحار- اتا» دەپ اتايدى.
ۇڭگىرتاسقا كەلۋشىلەر ءدارۋىش كومەكشىسى بەرىك تاستانوۆتىڭ ءتۇرلى اۋرۋدى ەمدەي الاتىنىن ايتادى. اسىرەسە قويانشىق اۋرۋىن ەمدەۋگە كومەگى مول ەكەن. ال بيفاتيما داۋلەتوۆا ايداحارلى اتانىڭ ەرەكشە قاسيەتتى جەر ەكەنىن 1999 -جىلى بىگەن. وزىنە بەرىلگەن ەرەكشە قاسيەتتى اللانىڭ سىيى دەپ بىلەدى. بيفاتيما تەك قازاق تىلىندە حات تانىپ، قازاق تىلىندە جازا الادى. دەسە دە باسقا ۇلت پەن ءدىننىڭ ادامدارىن ەمدەۋگە ءازىر.
بيفاتيما تاۋعا بارماس بۇرىن سۋعا قاتىستى ءراسىم جۇرگىزەدى. مۇنداي ءراسىمدى ورىنداماسا، تاۋ كىرگىزبەي قويادى ەكەن. كەيدە، راسىمەن دە، ۇڭگىرتاستىڭ وزىنە ادام اياعىن باستىرمايتىنىن كەزدەرى بولادى. كەز كەلگەن ادام، الدىمەن، كىتاپقا ۇقساعان قاقپانىڭ الدىنا بارىپ توقتايدى. كەيىن قاقپاداعى "تىزەڭدى بۇگىپ دۇعا قىل. سەن اقىل تاۋىنا كوتەرىلىپ بارا جاتىرسىڭ" دەگەن جازۋدى وقيدى. ءبىراق قاقپادان ارى قاراي بارلىعى بىردەي وتە المايدى. كەيدە ادامنىڭ باسى قاتتى اۋىرىپ، كوزى قاراۋىتىپ، وزدىگىنەن تۇنشىعا باستاۋى مۇمكىن. ادامدار تاۋعا كوتەرىلە الماۋىنىڭ سەبەبىن تۇرلىشە تۇسىندىرەدى. مۇندايدا تاۋدان دەرەۋ ءتۇسىپ، ەنەرگەتيكاسىن تازارتقان ءجون.
كەيبىر ادامنىڭ كوز الدىنا قالىڭ كەرەگە ەلەستەپ، ودان وتە المايتىنداي كورىنەدى ەكەن.
كىرەبەرىس جەردە دىڭگەك تۇرادى. وعان كوپتەن بەرى بالا كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلدەر وتىرادى. ءبىر رەت كەلگەننەن- اق قۇرساق كوتەرىپ، كەلەسى جىلى سابيلەرىمەن كەلگەن جاندار دا بار. ۇڭگىرتاس تاستارى ەنەرگياسىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، كەيدە جاس قىزداردا وزدىگىنەن بالا كوتەرىپ قالۋى دا مۇمكىن ەكەن.
سيقىرلى تاستار
ۇڭگىرتاستىڭ ءاربىر ۇڭگىرىنىڭ وزىنە عانا ءتان ەنەرگەتيكاسى مەن ەمدىك قاسيەتى بار. ءار تاس ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسىن ەمدەيدى. مۇنى كەلۋشىلەر دە جاقسى بىلەدى. ۇڭگىر ىشىندەگى مۇزداي سۋىق تاستار قاسىنا جاقىنداعان كەزدە، جىلۋ ءبولىپ شىعارادى.
اتالعان قاسيەتتى جەرگە كوبىنەسە باس، ارقا، كوزى اۋىراتىن جاندار ەمدەلۋگە كەلەدى. مۇنىمەن قاتار، قارعىس پەن كوز تيۋدەن ساقتايتىن ۇڭگىرگە ارنايى كەلۋشىلەر كوپ.
ادام كوزىنە كورىنبەيتىن پەردەسى بار ۇڭگىر «ايداھار قاناتى» دەپ اتالادى. سول كورىنبەيتىن پەردەدەن وتكەن ادامنىڭ جان- دۇنيەسى تولىقتاي تازارادى ەكەن. بۇل ۇڭگىرگە كەلگەندە ەركەكتەردىڭ وزدەرى بالاشا جىلاپ، ايەل ادام كۇيزەلىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن.
ۇڭگىرتاس - ءدىندار ادامدارعا ارنالعان جەر. 2000 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ماسكەۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ۆ. م. بروننيكوۆ كەلىپ، اتالعان مەكەنگە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ناتيجەسىندە جەر استىنان، راسىمەن دە، ەرەكشە ەنەرگيانىڭ شىعاتىنىن انىقتاعان. جەردەن شىعىپ كوككە باعىتتالعان ەنەرگيانىڭ شىن مانىندە ادامعا تيگىزەر پايداسى مول. ءتىپتى ەنەرگيا شىعاتىن جەرگە ەسكەرتكىش قويىلعان. ونىڭ جانىندا نەبارى 15 مينۋت تۇرۋعا بولادى. ءبىرىنشى رەت كەلگەن ادامنىڭ باسى قاتتى اۋىرىپ، بۋىندارى قاقسايدى. ارتىنشا بارلىق اۋرۋىنان تولىقتاي ايىعىپ، جان- دۇنيەسى تازارادى.
جەراستى مەدەۋ شىركەۋى مەن ەجەلگى تاقۋالاردىڭ قۇپياسى
تاقۋالاردىڭ جەراستى مەدەۋ شىركەۋىن قازىپ العانى بىزگە ەجەلگى دەرەكتەردەن بەلگىلى. تاقۋالاردىڭ ءبىرى تومەن قاراي 20 باسپالداقتىڭ بارىن، شىركەۋدىڭ ءىشى اعاشتان جاسالعانىن جازىپ قالدىرعان ەكەن.
جەر استىندا ءۇش بولەك بولمە بولعان. بارلىق جەردە اۋليەنىڭ كوركەم بەينەسى ىلىنگەن.
قالالىق شىركەۋدەگى بۇلىكتەن كەيىن كوپتەگەن تاقۋالار تاۋعا كەتكەن ەكەن. شىركەۋدە ورىن جەتىسپەگەندىكتەن، تاۋ بوكتەرىنەن وزدەرىنە سكيت (موناحتار تۇراتىن شاعىن موناستىر) ىزدەۋگە ءماجبۇر بولعان.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، قازاقستاننىڭ 5 كورىكتى جەرىنىڭ رەسەيلىك National Geographic جۋرنالىنا ەنگەنى تۋرالى حابارلاعان بولاتىنبىز.
Stan.kz
