كوركەم ادەبيەت - قاتىگەزدىكتىڭ ۆيرۋسىن ەرىتەتىن رۋحاني ءدارى
تاڭ ءالى اتپاعان الاكەۋىم شاق. قويۋ ءتۇننىڭ ىرگەسىن شىعىستان تاراعان التىن اراي تۇرە باستادى. جازعىتۇرى ەسەتىن ەركە جەل كوشكە قاۋىرت دايىندالعان اۋىل اراسىن ارالاپ، الاكولەڭكەدە ات- كولىگىن سايلاپ جۇرگەن اعايىندى ءالسىن- ءالى قىتىقتاپ قويادى. قارا ەلتىرىگە شاشىلعان اق مارجانداي جىلت- جىلت ەتكەن كوكتەگى سانسىز جۇلدىز كوكتەمگى تاڭ شاپاعىنا توتەپ بەرە الماي، ءبىر- بىرلەپ ءسونىپ جاتىر. تەك تەمىرقازىق قانا ءتۇۋ الىستاعى جاسىل قۇراقتى جايلاۋعا ءتۇزۋ جول سىلتەپ، تاپ بۇگىن ادەتتەگىدەن ۇزاق جارقىراپ تۇر. تاڭمەن تالاسا تۇيەلەرگە تەڭ ارتىپ، اتقا قونعان ۇزىن- سونار كوشتىڭ الدى قىر اسىپ ۇلگەرگەن. كەنەت قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن: «ءاي، قابديجان، ەركەتايىم، تۇرا عوي. باسىڭا قازىر شاڭىراق قۇلايدى»، - دەگەن نازىك داۋىس ەستىلدى.
اناسى، ايگىلى كۇدەرى ءبيدىڭ كوركەم مىنەزدى كەلىنى كۇنى بويى تاي ءمىنىپ شاپقىلاپ، كەشقۇرىم مۇرتتاي ۇشاتىن كىشكەنتاي قابدەشتى وياتىپ الەك. شىرت ۇيقىعا كومىلگەن شيبۇت شاڭىراقتىڭ باسىنا قاۋىپ توندىرەتىنىن قۇلاعى شالعاندا عانا ۇشىپ تۇرەگەلدى. قۇداي- اۋ، مىناۋ كوش ەمەس پە؟ جايلاۋعا كوشەدى مىنا جۇرت. توبەسىنە قاراپ ەدى، تۇڭلىك الدەقاشان سىپىرىلىپ، ساناۋلى ۋىق قالىپتى. كەشە عانا كۇلدىرەۋىشتەن بىردە كۇلىمدەپ، بىردە جىمىڭداپ قاراعان قالىڭ جۇلدىزدى ساناپ كوز ىلگەن. وسى كوشتى بۇل بالا قانشاما كۇننەن بەرى ارمانداپ كەلدى. قانشاما كۇننەن بەرى بالا قيالى اتتاردى جاراتىپ، تۇيەلەردى قومداعان ەلگە ەلەڭدەپ، ءالى ەشكىمنىڭ تابانى تيمەگەن جايلاۋدىڭ قىزعالداعىن ەلەستەتىپ ءجۇردى. انەكەي، سول ارمانىن جۇزەگە اسىراتىن قالىڭ كوش ساۋىق- سايرانىمەن، ءسان- سالتاناتىمەن اۋاسى جۇپار اڭقىعان حان جايلاۋعا بەتتەپ بارادى...
بۇل - مەكتەپ قابىرعاسىندا اقىندىعىمەن تانىلىپ، كامەلەتتىك جاسقا جەتپەي جاتىپ- اق «جامال» اتتى اڭگىمەسىمەن وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن، ەكى ەلدىڭ اراسىنا التىن كوپىر سالىپ، جات جەردە قالىپ كەتكەن قالىڭ قازاقتى اتامەكەنىنە باستاپ وتكەن ايگىلى «سوڭعى كوش»، «تاعدىر»، «تاڭعاجايىپ دۇنيە» سەكىلدى تەڭدەسسىز رومانداردىڭ اۆتورى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ بالالىق شاعى. ول ەلىكتىڭ لاعىنداي ەركىن ويناقتاپ وسكەن، قايماعى بۇزىلماعان قازاق اۋىلىن قاتتى ساعىنادى. بالا كەزىندەگى بۇلا تابيعاتىمەن باۋراپ الاتىن جاسىل جايلاۋدى ءالى كۇنگە ىزدەيدى. تاڭ ارايلاپ اتقانشا تۇندىكتەن جۇلدىز سانايتىن ءسابي كوڭىلىن ءجيى ەسكە الادى. اسىرەسە، كوش، قازاقتىڭ كوركەم كوشى، ويۋ- ورنەگىمەن، ات- كولىگىمەن، مادەنيەتىمەن، سەلكەۋى جوق سالت- داستۇرىمەن ساپ تۇزەگەن كادىمگى كوش ءجيى تۇسىنە ەنەدى.
ءبىز كوزى ءتىرى كلاسسيكتىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، تابالدىرىعىنان اتتاعاندا وسىناۋ كوشتى ەلەستەتىپ كىردىك. ويتكەنى، كوش قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ ماڭگىلىك تۇمارى، اينىماس سەرىگى، العا جەتەلەيتىن تەمىرقازىعى ىسپەتتەس. كوكتەمنىڭ شۋاقتى كۇنىندە، حالىق دانالىعىندا ءتاۋىر مەزگىل تۋاتىن ءساۋىر ايىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپ، كوشپەن بىرگە ەسەيگەن قابدەشتى قازىر ءدۇيىم قازاق، قالا بەردى ادەبيەتسۇيەر بۇكىل الەم تەگىس تانيدى. جازۋشى وسىدان سەكسەن جىل بۇرىن ومىرگە كەلگەن، كىندىگى كەسىلگەن ىستىق ولكەسىن - شاۋەشەكتى ۇمىتپايدى. بوتەن ەلدىڭ ەنشىسىنە ءوتىپ كەتكەن كيەلى قازاقتىڭ اتاقونىسىن اڭسايدى. تارىداي شاشىراعان قايران حالىق قاعازبەن بەكىتىلگەن سىزىقتىڭ ارعى جاعىندا قالىپ قويىپ، پۇشايمان كۇيگە تۇسەدى دەپ كىم ويلاعان؟! جازۋشىنىڭ اتاسى، الاشتىڭ توبە ءبيى بولعان كۇدەرى اقساقال، 15- 16 جاستارىندا وتاۋ قۇرعان ءوز اكەسى مەن شەشەسى، ءتىپتى، سوناۋ اباي زامانىندا جايلاۋ ساعالاپ، شاۋەشەك ماڭىنا قونىس تەپكەن بابالارى بۇلدىر ءداۋىر ورنايتىنىن ءبىلىپ پە؟ ! ءبىزدىڭ العاشقى ساۋال دا سول كورىكتى كوشتىڭ توڭىرەگىنەن ءوربىدى.
- كوكتە قۇس قالىقتاپ ۇشۋدان قالاي شارشاماسا، جەردە قازاق كوشىپ- قونۋدان سولاي شارشامايدى، - دەدى جازۋشى اق قىراۋلى قالىڭ شاشىن قىسقا ساۋساقتارىمەن ءبىر سيپاپ قويىپ. - كەرەك دەسەڭىز، كوش - قازاقتىڭ كورمەسى. جۇكتەر بۋىلىپ، تۇيەگە تەڭدەلەدى. سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەر اۋىر تەڭدەردى ارقانمەن شىرەنە تارتىپ، اۋىپ كەتپەس ءۇشىن ارباعا مىقتاپ بۋىپ تاستايدى. جاۋ كەلدى دەسە جوپەلدەمەدە جۇرت سيپاتىپ كەتەتىن جاۋىنگەر، شيراق قازاقپىز عوي. تاڭ اتار- اتپاستا كوش قوزعالادى. ءبىز جىلقى ايداپ تاۋ اسىپ كەتەمىز. ءار ايدا ءار جەرگە كەرەگە قۇرىپ، ءتورت تۇلىك ورىستەتەتىن قايران كوكتەكشە، قايران اقيرەك، قايران قاراجال جايلاۋلارى. ابدەن ساعىندىردى مەنى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا ءبارى. سۋدىڭ تۇنىعىن ىشەمىز. جان اياعى تيمەگەن كوك شالعىنعا ءۇي تىگەمىز. كوز جاۋىن الاتىن جاسىل قۇراق گۇل جارعان قىزعالداقتارمەن ءتىپتى قۇلپىرادى.
قالامگەر جانارىن ايقارا اشىلعان تەرەزەدەن الماعان قالپى كوسىلە سويلەپ وتىر. تاپ قازىر تۋعان جەرىنە تابانى تيگەندەي تەبىرەنەدى. تۇيدەك- تۇيدەك ءسوز، كەسەك- كەسەك تەڭەۋ، ساۋدىراي توگىلگەن تىزبەك- تىزبەك سويلەم ءبىزدى ساعىمعا اينالعان بالالىق شاققا، قابدەشتىڭ تابانى تيگەن قيىرداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىنا جەتەلەي جونەلدى. جازۋشىنىڭ بويىن نەلىكتەن ساعىنىش كەرنەيتىنىن ەندى تۇسىنگەندەيمىز. ول قازاقتىڭ كوشى دەسە، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ اڭگىمە ايتۋعا، سىر شەرتۋگە دايار. اسىرەسە، وسىنداي ەرەكشە اسەردەن، ەل باسىنا تۋعان قاسىرەتتەن، ساعىنىشتان، اتامەكەنگە دەگەن ادال ماحابباتتان جازىلعان «سوڭعى كوش» رومانى ەشكىمدى بەي- جاي قالدىرمايدى. بۇل تۋىندىنى ءبىز مەكتەپ قابىرعاسىنان سۇيسىنە وقىپ، اتاقونىسقا بەت تۇزەگەن قالىڭ كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاعان ەستايدىڭ ەرلىگىنە، ەلجاندىلىعىنا سۇيسىنگەن ەدىك. سويتسەك، سول ەستاي قابدەشتىڭ ءوزى ەكەن. جازۋشىنىڭ باستان كەشىرگەن ءار اڭگىمەسى «سوڭعى كوشتىڭ» ەستايىمەن ۇشتاسىپ وتىردى.
«سوڭعى كوش» دەيمىز- اۋ، بۇگىندە ءدال بۇلاي رومان جازىپ، قالىڭ كىتاپ شىعاراتىندار وتە سيرەك. جاسىراتىنى جوق، ادەبيەت پەن قوعامنىڭ اراسى الشاقتاپ كەتتى. جاستار كوسىلىپ جازىلعان كوركەم ادەبيەتتى وقىمايدى دا. ەڭ وكىنىشتىسى، مۇنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىندەر از. بىرەۋ ومىردەگى وزەكتى وقيعانى ءوربىتىپ جازىپ، وي سالاتىن جازۋشى جوقتىعىن العا تارتسا، ەندى ءبىرى كۇنكورىستىڭ قامىن ايتىپ، جاڭا شىعارمالاردى وقۋعا قۇلىقسىز قوعامعا ءمىن تاعادى. ءبىز بۇگىنگە دەيىن 70 تەن استام اڭگىمە جازىپ، وقىرمانعا 21 حيكايات ۇسىنعان جازۋشىدان ادەبيەتسىز قوعامعا اينالۋدىڭ سەبەبىن سۇراپ كوردىك.
- ادەبيەتكە تالعام تومەندەدى. ءبىز ونى قولدان قۇلدىراتتىق. ناتيجەسىندە ءسوزدىڭ ءقادىرى قاشتى. باياعىداي ءسوزدى ءپىر تۇتاتىن، سوزگە توقتايتىن، جازۋشىلارعا قۇرمەت كورسەتەتىن ءداۋىر ءوتىپ كەتكەن سياقتى. بىلەسىزدەر مە، وتكەن عاسىرداعى جارلىلاردىڭ بيلىگىندە ۇلت نامىسىن قورعايتىن، ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن ءبىر دە ءبىر ۇيىم ياكي پارتيا بولعان جوق. راس، ەلدى ەڭبەككە باۋليتىن، بىرلىككە شاقىراتىن ماتەرياليستىك پارتيا جۇمىس ىستەپ تۇردى. ءبىراق ول پارتيادا ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەيتىن مىندەت جوق ەدى. سول مىندەتتى جازۋشىلار وداعى اتقاردى. جازۋشىلار وداعى رەسمي ەمەس ۇلتتىق پارتيا سياقتى بولدى. قوعام جازۋشىلاردى سۇيەۋ، دەمەۋ كورەتىن. قورلىق كورگەن دە، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان دا، پانا سۇراپ كەلگەندەر دە قورعانىش ىزدەپ بيلىككە ەمەس، جازۋشىلار وداعىنا كەلەتىن. جازۋشىلار ارالاسسا كوپ نارسە جۇزەگە اساتىن. حالىقتىڭ مۇددەسى ەشقاشان اياقاستى بولمايتىن.
رومانيست اڭگىمەنى ارىدان قوزعادى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، ادەبيەتسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ سەبەبى تىم تەرەڭدە جاتقان سىڭايلى. ول جازۋشىنىڭ بەدەلى تومەندەسە، رۋحاني دۇنيەگە دەگەن كوزقاراس قۇلدىراسا، الەمدى جاۋىزدىق، قاتىگەزدىك بيلەيتىنىن ەسكەرتتى. قالامگەر ەگەمەندىك ەندى العان سىندارلى جىلداردى ەسكە الىپ، سول ۋاقىتتا كەتكەن ورەسكەل قاتەلىكتى اتادى. اسىرەسە، شەتەل اسىپ كەلگەن كەيبىر شەنەۋنىكتەر ادەبيەت پەن مادەنيەتسىز دە ەل داميتىنىن ايتىپ، وزەۋرەپ باقتى. ولاردىڭ وڭباي قاتەلەسكەن پىكىرىن تۇرمىس تاپشىلىعىنا ۇشىراعان حالىق ءىلىپ اكەتتى دە، قالىڭ كىتاپتار، كوركەم شىعارمالار قاراۋسىز قالدى. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى امەريكا حالقىندا قالامگەر جۇپىنى دۇڭگىرشەكتە كىتابىن ساتىپ، كۇن كورەدى- ءمىس. ولاردا ارى كەتسە 5-6 جازۋشى عانا بولادى ەكەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى 700 قالامگەر كىمگە كەرەك؟ حالىق جازۋشىسىنىڭ ويىنشا، وسىنداي سوراقى سۇراقتار قويىلىپ، شالا- شارپى داقپىرتتىڭ سوڭى رۋحاني قۇلدىراۋعا اكەلىپ سوعىپتى.
بۇگىنگىنىڭ تالعامى باسقا. ادەبيەتكە كومەسكى ءومىردى قاعازعا تۇسىرەتىن بەيمالىم، تۇڭعيىق، تۇسىنىكسىز الەم سياقتى قارايدى ءبارى. قابدەشتىڭ پىكىرىنشە، بۇگىنگىنىڭ قالامگەرى دە وزگەرگەن. ادەبي سىيلىقتاردى ۇسىنۋ دا، وعان قويىلاتىن تالاپ تا الابوتەن. جازۋشى ون بەس جىل بويى كىتاپقا رەداكتورلىق ەتكەن كاسىبي كوزىمەن ۇزدىك دەپ تانىلعان شىعارمالاردى وقىسا، ءبىر ورىندا بايىز تاپپاي كۇيىنەدى. ادەبيەت جايلى اڭگىمەسىندە جازۋشى ۇزاق- ۇزاق سويلەپ، اشىنىپ كەتتى. جۇزىنەن شىعارماشىلىققا دەگەن جاناشىرلىق بايقالىپ تۇردى.
- ادەبي سىيلىق جازۋشىنىڭ شابىتىن شالقىتاتىن، ەڭبەگىن باعالايتىن ەلدىڭ ەرەن باعاسى ەمەس پە؟ سىيلىق حالىق بەرگەن ابىرويدىڭ نازىك ولشەمى عوي. سول ادەبي سىيلىقتارعا ۇسىنىلعان تۋىندىلاردى وقىپ كورسەم، سيۋجەت جەلىسىندەگى قاتەدەن كوز سۇرىنەدى. باس جاعىن وقىعاننان شىعارمانىڭ جەلىسى اڭدالادى. ادەبيەت بايگەسىنە قوسىلعان بۇگىنگى تۋىندىلار باسىن بۇركەپ، بوكسەسى كورىنىپ جاتاتىن بوزوكپە بالالار سياقتى. ادەبي سىيلىققا ىلۋدە ءبىر، كەيدە جىلىنا ەكى جازۋشى عانا ىلىگۋى ءتيىس ەدى. وسىنداي تالاپتىڭ جوقتىعى، سىننىڭ ازدىعى، ساپا ەمەس، سانمەن ولشەنەتىن كىتاپتىڭ كوپتىگى ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىن تومەندەتىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىن جوعالتتى، - دەيدى قالامگەر.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامدىق ۇيىم قاتارىنا ءتۇسىپ قالعانىنا قىنجىلادى. مۇنداي ساناتقا جات اعىمدى ناسيحاتتايتىن ميسسيونەرلەر، شاعىن ناسيحات، اقپارات توپتارى، بەلگىلى ءبىر سالانى دامىتۋعا ارنالعان توپتار كىرەدى. ال جازۋشىلار وداعىنىڭ دەڭگەيى حالىقتىڭ ەڭ بيىك ولشەمىمەن، ارمەن، ۇياتپەن، نامىسپەن، رۋحاني بايلىقپەن تارازىلانۋى ءتيىس ەدى. جازۋشى ونەرگە، ادەبيەتكە جاناشىرلىق ازايعانىنا جانى اۋىرادى. وعان قوسا قالاماقى، ەڭبەگىن باعالاۋ، سىن ايتۋ، پىكىر ءبىلدىرۋ سەكىلدى ادەبي ۇدەرىستەردىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى دە تولاستاعان. «جاستاردىڭ ادەبيەتكە سالقىن قارايتىن سەبەبى دە وسى، - دەدى قارسى الدىمدا وتىرعان كلاسسيك. اۋزىنان توگىلگەن ءسوز نىق، بەينەبىر تەگىس تاقتايعا جىلتىر شەگە قاعىپ جاتقانداي مىعىم ەستىلەدى. - الدىڭعى بۋىن اعالارى قالتاسى تەسىك بولىپ جۇرسە، جوقشىلىققا ۇرىنا باستاسا، ىزىنەن ەرگەن جاستار قايتسىن؟»
جازۋشىنىڭ ۇيىندە كىتاپ تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. كىرەبەرىسكە تىزىلگەن
قالىڭ كىتاپ قوراپتارىنان ءالى سياسى كەپپەگەن جاڭا شىعارمالار ەكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. قۇدايىم- اي، قازاق قوعامى دا رۋحاني مۇگەدەكتىككە ۇشىراي باستاعان با؟ مىنا كىتاپتىڭ ءبارى قولدان- قولعا ءوتىپ، حالىق تالاسىپ- تارماسىپ وقۋى ءتيىس ەدى عوي. وقىرمان نەگە جوق؟ جازۋشى ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزدى كوزىمىزدەن وقىپ قويعانداي تاعى دا اڭگىمەسىن جالعادى.
- مىنە، - دەدى قالامگەر قابىرعامەن يىق تىرەسىپ تۇرعان جاڭا جيناقتاردى نۇسقاپ، - ەكى مىڭ دانا كىتابىمدى ءوز قاراجاتىما شىعاردىم. باسپا دايىنداپ بەردى دە، وزىمە قايتاردى. نەسىن جاسىرامىن، ەندى وسى كىتاپتاردى دۇكەندەرگە وتكىزىپ، ءوزىم ساۋدالاۋعا ءماجبۇرمىن. ءبىزدىڭ ادەبيەت وسىلاي قۇلدىرادى. شىنىن ايتسام، 2000 -جىلدان بەرى رومان جازۋدى توقتاتتىم. ويتكەنى، قازىر شالقايىپ جاتىپ رومان وقيتىن زامان ەمەس ەكەن. ۋاقىت وتە تار. كۇنكورىس، تۇرمىس، قىزمەت، اقشا تابۋ ادامداردى رۋحانياتتان الىستاتىپ جىبەردى. جاستار كىتاپ وقىسىنشى، حالىق ادەبيەتتەن قول ءۇزىپ قالماسىنشى دەگەن نيەتپەن شاعىن جانردا اڭگىمە جازۋعا كوشتىم. بۇرىنعىداي ءبىر رومانعا جۇك بولاتىن يدەيالارىمدى اڭگىمە، حيكايات اياسىنا سىيدىرىپ بەرۋدى قولعا الدىم. ءبىر كەشتە، ءبىر كۇندە وقىپ تاستايتىن جانرمەن جازامىن.
جازۋشىنىڭ اڭگىمەسىنە سۇيەنسەك، دۇكەندە كىتاپ كوپ. ءبىراق حالىقتا ونى سارالايتىن، ساراپتايتىن ورە تار. ول ورەنى قالىپتاستىراتىن ادەبيەت سىنشىلارى بولماق. وزىعى مەن توزىعىن تاۋىپ، ءار شىعارمادان جىل قۇسىنداي جاڭالىقتى سەزە الاتىن قابىلەت ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيدى. قابدەش ءجۇمادىلوۆ ادەبي سىننىڭ جاستار ءۇشىن اسا قاجەتتىگىن ايتادى. قاراپ وتىرساق، قالامگەر تەك تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەكى- ءۇش رومان، ون بەس حيكايات، ەلۋ اڭگىمە جازىپ تاستاپتى. الايدا سولارعا ساۋاتتى سىن، ادەبي پىكىر يا باعالاۋ ماقالالارى جارىق كورمەپتى. بۇل - تەك قابدەشتىڭ باسىنداعى ەمەس، بۇكىل قازاق قالامگەرلەرىنە ءتان قاسىرەت.
جازۋشىنىڭ جانىن اۋىرتاتىن نارسەلەر بۇل عانا ەمەس. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ داۋىسى بۇل جولى سويلەگەن سايىن قاتقىل شىعا باستاعان. مانادان بەرگى جۇمساق مىنەز ەندى جوق سەكىلدى. كەيدە قاتۋ كورىنىپ، ادامزاتقا ازاماتتىق مىنبەردەن ءۇن قاتادى. كەيدە كوڭىلىنە قاياۋ سالاتىن قوعامنىڭ قاتىگەزدىكتەرىن ءتىزىپ، سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورەدى. ەندى بىردە قاتىگەزدىكتى قالاممەن جىبىتكىسى كەلىپ، شىعارماشىلىققا وتىرادى. ارشىسا ار جاعىنان ازعىندىق پەن ادىلەتسىزدىك بەلەڭ الاتىن مىنا الەمدە تازا ءجۇرۋ - ۇلكەن ەرلىك.
قالامگەر كەنەت تەرەڭ كۇرسىندى. بالكىم، مىنا ومىردەگى ءيت تىرشىلىككە، ادامداردىڭ ازعىنداپ بارا جاتقانىنا، ولاردىڭ قانداي قاتىگەزدىك كورسە دە جايباراقات جۇرە بەرەتىن بەتپاق بەينەسىنە نالىعانى الدە اشىنعانى شىعار. ايتەۋىر، وي قۇشاعىنا كومىلدى. مۇندايدا قالامگەر وڭ قولىن ۇستەل ۇستىنە قويىپ، ساۋساعىن الما- كەزەك كوتەرىپ وتىرادى ەكەن. اراگىدىك قالىڭ اق شاشىن تارامداپ جىبەرەدى دە، ويلى كوزىمەن تەرەزەگە ۇزاق قاراپ قالادى.
- يدەولوگيا - ۇلتقا باعىت سىلتەيتىن تۋ. يدەولوگياسىز ءبىز ەسكەكسىز قايىق سياقتىمىز. يدەولوگيا - ۇلتتىق مۇددە. ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىز، اشىعىن ايتايىن، بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا ناشار. ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى كەرەمەت يدەولوگيا. ءبىراق ۇلتتىڭ مۇددەسى كەيىنگە قالاتىنى وكىنىشتى. وسىنىڭ كەسىرىنەن بىزگە باتىستان جات ۇعىمدار، جات قىلىقتار كىرىپ جاتىر. - قالامگەر ءسال كىدىرىس جاساپ، قاباعىن ءتۇيدى دە الدەنەنى شوشىنا ەسكە ءتۇسىردى. - ءوزىڭ دە ەستىگەن شىعارسىڭ. قۇداي- اۋ، وتكەندە تەلەديداردان قاراپ، گازەتتەن وقىسام، ءبىر قازاقتىڭ ايەلى جۇيتكىپ بارا جاتقان كولىكتىڭ تەرەزەسىنەن ءوزىنىڭ تۋعان نارەستەسىن لاقتىرىپ جىبەرىپتى. بۇعان دەيىن ۇرى- قارى، قاتىگەزدىك، قارتتار ءۇيى، جاساندى تۇسىك، جەتىمدەر دەگەنگە ۇركە قاراپ، جانىمىز تۇرشىگىپ كەلىپ ەدى. مىناۋ ايەلدىكى ەڭ سوراقىسى بولدى. قۇدايىم- اي، بۇعان دا بەيجاي قاراي باستاپپىز عوي.
جازۋشى مۇنداي جان اۋىرتقان كەلەڭسىز جاعدايلار بولاشاقتا كوبەيمەسە ازايمايدى دەگەن پىكىردە. سەبەبى، حالىق رۋحاني تاربيەدەن، ادەبيەت وقۋدان، كوركەم شىعارما قاراۋدان الدەقاشان قالعان. باتىستان تاراعان جاھاندانۋدىڭ جەزتىرناعىنان ءبىزدى ءوزىمىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىز عانا اراشالايدى. سوراقىلىق اتاۋلىدان قورعايتىن جالعىز قورعانىش - ادەبيەتكە قۇشتارلىق.
- ءبىزدىڭ ەلدە مەيىرىمسىزدىك، قاتىگەزدىك، ۇرلىق- قارلىق، الاياقتىق بەلگىلەرى بەلەڭ الىپ بارادى. مۇندايدا حالىق قورعانىش ىزدەيدى. ول قورعانىشتى ادامزات ادەبيەتتەن عانا تابادى. قوعامداعى قاتىگەزدىكتىڭ ۆيرۋسىن ەرىتىپ جىبەرەتىن ءبىر-اق ءدارى بار، ول - كوركەم ادەبيەت، - دەيدى جازۋشى شەگەلەپ. - ابايدى، پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، شاكارىمدى، ماعجاندى ءسۇيىپ وقىعان ادام قاتالدىققا بارمايدى. ۇرلىق جاسامايدى. سوراقى ىستەرگە، ازعىندىققا قادام باسپايدى. ءبىز رۋحاني دۇنيەگە سالعىرت قارايمىز دەپ ادامزات تاربيەسىن تومەندەتىپ الدىق. اشىنعان ادامدار كوبەيدى. قانىشەرلىككە وپ- وڭاي بارا بەرەتىن قىلمىسكەرلەر پايدا بولدى.
گۋمانيستىك ويمەن ىزگىلىكتىڭ دانەگىن سەپكەن قالامگەردى قوعامدى ويسىراتقان ءاربىر قىلمىس، ءاربىر ازعىندىق قاتتى قىنجىلتىپ جىبەرگەندەي. ءتىپتى، وسى كورىنىستەردى ەمدەۋگە كۇش سالىپ، جاڭا زاماننىڭ كەيىپكەرلەرىن كوركەم شىعارمادا سويلەتىپ ءجۇر. ءبىر اڭگىمەسىندە بازارعا بەت العان قازاق ايەلىن توناعان جىگىتتەر جايلى، ولاردىڭ امالسىز ارەكەتتەرىن، جان سارايىن اشىپ كورسەتە بىلسە، ەندى ءبىر حيكاياتىندا ادامداردى مەيىرىمگە شاقىرادى. قالامگەر ادەبيەتتەن قانشالىقتى الىستاعان سايىن قوعامدا قاراقشىلىق سونشالىقتى ۇلعاياتىنىن جاسىرمايدى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءوزى ايتپاقشى، ەشكىم دە ساۋساعىن سورىپ جازۋشى بولمايدى. كورنەكتى قالامگەر قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان سىندارلى ساتتە قازاق تاريحىنا سوقپاق سالدى. ءىلياس ەسەنبەرلين باستاعان ءبىر قاۋىم جازۋشىلار قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كوركەمدىك ادىسپەن تاريحىن تانىتا ءبىلدى. قازاقتىڭ تاريحىندا اقتاڭداق بەتتەر ءالى دە بار. ءالى دە بۇرمالانعان، وتارشىل بيلىكتىڭ مۇددەسىنە جالتاقتاعان ءدۇدامال دەرەكتەر جەتكىلىكتى. جازۋشىدان ءبىز جاس كەزىنەن تاريحي روماندارعا ويىسۋىنىڭ سىرىن سۇرادىق.
- ءبىزدىڭ تاريحقا قالام تارتۋ سەبەبىمىز، تازا دەرەكتىڭ، شىنايى دالەلدىڭ جوقتىعىنان بولعان ەدى، - دەدى رومانيست ۇزاق ويدان كەيىن شەشىلە سويلەپ. - وكىنىشتىسى، قازاقتىڭ تاريحىن ورىس عالىمدارى جازىپ بەردى. مۇنىڭ ءبارى بۇرمالانعان دەرەك، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى تانىتۋدىڭ ورنىنا تارىلتاتىن ءاتۇستى اقپار. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ ХVIII عاسىرداعى تاريحى شىلعي وتىرىككە تولى. سول عاسىردىڭ باستى وقيعاسى مەن باستى تۇلعاسى كومەسكىلەنىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىنا وتۋىمىزگە نازار اۋدارىلعان. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قازاق دالاسىنىڭ جارتى بولىگى شىعىستاعى جوڭعاردىڭ تابانىندا يلەنىپ جاتسا، باستى وقيعا ءابىلقايىردىڭ رەسەيگە ءوتۋى بولۋشى ما ەدى؟! ول كەزدە قازاقتىڭ بار ويى جاۋعا قارسى كۇرەس، الاش دالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ ەمەس پە؟! وسىنداي ولقىلىقتار تاريحتا ءالى كەزدەسەدى. قالام ۇستاعان قاۋىمعا سول تاريحي دەرەكتەردى كوركەم ادەبيەت ارقىلى تۇزەپ، وقىرماننىڭ وڭ قابىلداۋىنا جول اشتىق.
قالامگەر تاعى دا ءۇنسىز ويعا شومدى. ءبىر مەزەتتە باسىن كوتەردى دە،
ءۇندىستاننىڭ ۇكىمەت باسشىسى دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ دانالىق ءسوزىن مىسالعا كەلتىردى. «ءۇندى كوسەمى: «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارشىلدار جازىپ بەرەدى»، - دەپتى. قازاقتىڭ تاريحى دا وتار ەلدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنەدى. ماسەلەنكي، «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىن» الىپ قاراڭىزشى. سوندا قابانباي باتىرعا سىرىڭكەنىڭ قورابىنداي عانا ورىن بەرىلگەن. ال سونىڭ جانىنداعى قابان دەگەن حايۋانعا جارتى بەت انىقتاما جازىلىپتى. وسىدان- اق قازاق تاريحىنا عىلىمنىڭ ءوزى قيانات جاساعانىن بىلۋگە بولماي ما؟» - دەيدى جازۋشى.
ۇلت جاناشىرى وسىنداي ولقىلىقتى قايتا تۇزەپ، باسى جوعارى قاراپ قالعان تاريحي دەرەكتەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ايگىلى «دارابوز» رومانىن جازدى. «سوڭعى كوش» ومىرگە كەلدى. «تاعدىر» مەن «تاڭعاجايىپ دۇنيە» تۋدى. جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، تاريحتى وبراز تىلىمەن سويلەتۋگە بولادى. سول ارقىلى حالىقتىڭ رۋحىن وياتىپ، شىنايى عىلىمعا نەگىزدەلگەن تاريحتى جازىپ شىعۋعا جول اشىلادى. وتارشىل ورىس بيلىگى قارماعىندا ۇستاعان جىلدارى قازاق عىلىمى اقيقاتقا جاقىنداي المادى. بار مۇمكىندىك جازۋشىلاردا، قالامگەرلەردە عانا بولدى. ءىلياس ەسەنبەرلين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلبايەۆتار سول مۇمكىندىكتى مولىنان قولدانىپ قالۋعا تىرىستى.
- مەنىڭشە، قازاق تاريحى ەندى زەرتتەلە باستادى، - دەيدى پروزايك تاريح تۋرالى تولعانىسىن ارى قاراي ساباقتاپ. - ءبىزدىڭ تاريح قالىپتاسىپ بولعان جوق. بەتىمىز ەندى بۇرىلىپ جاتقان تىڭ تاقىرىپتار بار. سولاردىڭ ءبىرى - شىڭعىسحان تاقىرىبى. ول تۋرالى اقيقاتتى اشۋ كەرەك ءالى. شىڭعىسحانداي تەڭدەسسىز باتىردان، شىڭعىسحانداي ۇلى قولباسشىدان، شىڭعىسحانداي تۇرىك دۇنيەسىن بىرىكتىرگەن ەڭ كۇشتى كۇرەسكەردەن باس تارتۋعا بولا ما؟ ءوز باباسىنان جەرىنگەن ءدال قازاقتاي ۇلت جوق شىعار. وتارشىل ەزگىنىڭ كەسىرىنەن شىڭعىسحاندى جاۋ، باسقىنشى، اقىماق، قانىشەر كورىپ كەلدىك. باتىستىڭ يدەولوگتارى نە دەسە، ءبىز دە توتىقۇس ۇقساپ سولارمەن بىرگە سايراۋدى عانا بىلدىك. ۇيات! تاريحتىڭ الدىندا ۇيات! ادامزاتتىڭ الدىندا ۇيات! شىڭعىسحان قانىشەر، ءبارىن قيراتۋشى، ءبارىن ءبۇلدىرۋشى بولسا، ارتىندا التىن وردا دەگەن مەملەكەت قالار ما ەدى؟! ءۇش عاسىر بويى بۇكىل ورىس ەلىن، بۇكىل شىعىس ەۋروپانى، بۇكىل كاۆكازدى، اراب پەن پارسى مەملەكەتىن ۋىسىندا ۇستار ما ەدى؟! ورىستار التىن وردا دەسە، بىلايعى جۇرت قىپشاق مەملەكەتى اتاعان. سول قىپشاق بولماسا، بۇگىنگى قازاق كىمنىڭ قانجىعاسىندا جۇرەر ەدى؟! قازاق حالقى شىڭعىسحان اۋلەتىنە قارىزدار. شىڭعىسحان - تۇرىك. ارينە، بىرەۋ قيات، بىرەۋ جالايىر دەپ ءجۇر. تۇك ايىرماشىلىق جوق. ەكەۋى دە تۇركى تايپاسى. قيات پەن قىپشاق بۇرىن قاتار اتالاتىن. باياعىدا م. اۋەزوۆتىڭ «قوبىلاندى باتىر» پەساسىن كورگەنىمىزدە ىشىندە «قيات، قىپشاق، ەلىم بار!» دەگەن ۇران ءسوز كەزدەسەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ۇلى جوشى وسىندا جاتىر. ءوزى دە كوپ ۇزاماي پەرزەنتىنىڭ جانىنا جەرلەنۋى مۇمكىن. الاشا حان دەپ اتاپ جۇرگەنىمىز شىڭعىسحان بولۋى كادىك. مەن سوعان يلانامىن.
قالامگەر تاريحتىڭ كومەسكى تارتقان تاعى ءبىر پاراعىن اشقانداي. ۇلى دالانىڭ رۋحى اسقاقتاپ تۇرعان شىڭعىسحان ءداۋىرىن ءالى سيپاتتاپ وتىر. پروزايكتىڭ پايىمداۋىنشا، شىڭعىسحان - ءوز زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى. ءتىپتى، وسى ۋاقىتقا دەيىن وتارشىل تەرىس يدەيانىڭ يلەۋىمەن باس تارتىپ كەلگەن قازاق ۇلتى ءۇشىن جازۋشى شىڭعىسحاننىڭ رۋحىنان كەشىرىم سۇرادى. ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن جان- جاعىنا ادىلدىك ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرگەن ۇلىستى تۇگەل تۇرىكتەر قۇراعانىن، مونعولدىڭ سانى ول كەزدە 20-30 مىڭنان اسپايتىنىن العا تارتتى. بۇگىندە ازەر ەكى ميلليونعا جەتىپ وتىرعان مونعولدىڭ سەگىز عاسىر بۇرىن ءجۇز مىڭداپ اسكەر شىعارعانى ەش قيسىنعا كەلمەيدى. جازۋشى تاريح تۋرالى ويىن وسىلاي تۇيىندەيدى.
كوركەم ادەبيەتتەن تارتىپ، تاريح تاقىرىبىنا ويىسقان اڭگىمەمىزدىڭ جۇلگەسى جازۋشىلىق ونەرمەن ۇشتاستى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ سوزىنشە، قالامگەرلىك قابىلەت قيلى تاعدىر ارقىلى قالىپتاسادى. ارينە، اركىم ءومىرباياندى قولدان جاساپ المايدى. تاعدىردىڭ سىيى بولادى. بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ كەيىپكەردىڭ كورگەن قۇقايى مەن تەپەرىشى كوپ.
- مەنىڭ ءومىرىم بۇرالاڭ، - دەيدى قابدەش ءجۇمادىلوۆ. - مەن ەكى يمپەريادا ءومىر سۇرگەن اداممىن. جيىرما جاسىما دەيىن قىتايدا، شىڭجاڭ ولكەسىندە ءجۇردىم. جيىرما جاسىمنان كەيىن كەڭەستىك بيلىكتىڭ قارماعىن كوردىم. قىتايدا دا الىپ يمپەريانىڭ بوساعاسىندا وگەيلىك كۇن كەشكەن قازاق كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەسىندە دە قۇلدىق سانادان ارى اسا الماپتى. قاي ەلدە دە قازاق تەك قورلاۋدى، وگەيسىتۋدى، مازاقتى ارقالادى. بايقاعانىم، ەكى ەلدە قوجايىن عانا بولەك ەكەن. ال قۇلدار - قازاقتار ورتاق. وسى وقيعالاردى باستان كەشىرمەسەم، جۇرەگىمنىڭ ەلەگىنەن وتكىزبەسەم، «سوڭعى كوش» ، «تاعدىر» جازىلماس ەدى. جازۋشىلىق - اللانىڭ جارىلقاۋى. بۇل ونەر ىشتەن تۋادى. وقىتۋ ارقىلى جازۋشى ەتىپ شىعارۋ وتە قيىن. مىسالى، ءبىر عانا ءوزىمىز ءبىلىم العان ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- دان جىلىنا جۇزدەگەن جۋرناليست، جۇزدەگەن ءتىل ماماندارى دايارلانادى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىنەن بەسەۋى جازۋشى بولسا، ۇلكەن تابىس. جازۋشىعا كەرەك نارسەنىڭ ءبىرى - ءومىربايان. قايتالاپ ايتامىن، ساۋساعىن سورىپ ەشكىم قالامگەر بولمايدى. ساناۋلى كىتاپتىڭ باسىن شالىپ كورىپ، اڭگىمە جازىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ قانىڭدا، بويىڭدا جازۋشىلىق قاسيەت تۋلاپ تۇرسا ناتيجە بولادى. اسفالتتا تۋعان بالادان، قالادا ەسەيگەن ادامنان قالامگەر شىعۋى قيىن. ولاردا سالىستىرۋ ءالسىز. تارازىلاۋ تومەن. مۇنداي ادام الەمگە قالانىڭ ولشەمىمەن عانا قارايدى. اۋىلدى ەلەستەتە المايدى.
العاشىندا ادەبيەت الەمىنە اقىندىق ونەرىمەن قادام باسقان قابدەش ءجۇمادىلوۆتى راسىندا تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان، ءومىردىڭ تەزىنە تۇسكەن، بولاتتاي شىڭدالعان تۇلعا دەۋگە ابدەن لايىقتى. اۋەل باستا «سوڭعى كوش» رومانىمەن جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەن پروزايك كەيىن وقىرماندى «تاعدىرىمەن» ءتانتى قىلدى. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن وسى رومانى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. دارىنىن مويىنداعان كوميسسيانىڭ 40 ادامى تۇگەل سول سىيلىقتى ۇسىناردا قابدەشكە داۋىس بەرىپتى. قىتايدا قۋعىن- سۇرگىن كورىپ، تاعدىردىڭ تەپەرىشىنە تەمىردەي توزگەن جازۋشىنىڭ ءار شىعارماسىندا شىنايىلىق بار. ول تاريحقا قالام تارتقاندا دەرەكتەردى بەلدەن باسىپ، وقيعالاردى ويدان بۇرمالاپ جىبەرۋگە جول بەرمەيدى. جازۋشىلىق ونەردە ادام گەوگرافيامەن، تاريحپەن، ۇلتتىڭ بولمىسىمەن، حالىقتىڭ داستۇرىمەن ساناسۋى ءتيىس. قىتايداعى قازاق كوشىن اتامەكەنگە باستاعان قايراتكەردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، جازۋشىلىق جولعا ادامدى اللانىڭ ءوزى سالادى. ءومىردىڭ ءوزى وتكەلدەن وتكىزەدى.
- مۇحتار اۋەزوۆ «الاش» پارتياسىنا ارالاسپاسا، اباي اۋىلىندا تۋماسا، الماتى تۇرمەسىندە ۇلتشىلدىعى سەبەپتى ءتورت جىل جاتپاسا زاڭعار جازۋشى بولماس ەدى عوي. اقىرىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: «سەن جاسسىڭ. ءبىز وسى بەتىمىزبەن كەتتىك. ءبىزدى بۇلار كەشىرمەيدى. بولاشاقتا ادەبيەت پەن ونەرگە سەن كەرەكسىڭ. مىنا مەملەكەتتىڭ تالابىن مويىنداي سال»، - دەپ ايتقان كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ، كەڭەستىك پلاتفورماعا مويىنسۇندى. وسىنى ايتقان احاڭ قانداي دانىشپان، ونى ورىنداعان مۇحتار قانداي كەمەڭگەر دەسەڭىزشى. بۇلاي بولماسا، «اباي جولى» جازىلماس ەدى. ال «اباي جولىنسىز» قازاق ادەبيەتى شارىقتاۋ شىڭىنا كوتەرىلمەيتىنى انىق بولاتىن. مەن مەكتەپ قابىرعاسىندا ۇزدىك وقۋمەن كوزگە ءتۇسىپ، شىڭجاڭنان الماتىنىڭ قازۇۋ- ىنا جولداما الدىم. ەكى جىل وسى مۇحتار اۋەزوۆتەن ءدارىس الدىم. قىتايدان كەلگەنىمدى ەستىپ، جەكە شاقىرىپ الىپ سويلەستى. ارعى بەتتەگى قالىڭ قازاقتىڭ تۇرمىسىن، جاعدايىن، ادەبيەتىن، ونەرىن سۇرادى. وسىنداي وزگەرىستەر، ومىرىمدەگى يگى ىقپالدار مەنىڭ جازۋشىلىق جولعا تۇسۋىمە، ادەبيەتكە كەلۋىمە اسەر ەتتى.
قابدەش جۇمادىلوۆ ەكى ەلدىڭ اراسىنا سالقىندىق ءتۇسىپ، ءبىر- بىرىنە قىرعي- قاباق مىنەز تانىتقاندا امالسىز قىتايعا قايتۋعا تۋرا كەلەدى. وندا دا ادەبيەتكە قۇشتار بالانى ءبىر ايلىق كۋرسقا قاتىسىپ، ەل جاڭالىقتارىن ءبىلىپ قايتۋعا تۋعان جەرىنە جىبەرەدى. بۇل وتىرىك شاقىرتۋ ەدى. قىتايعا وتىسىمەن قابدەش قۋدالاۋعا ىلىگەدى. ماو مەن حرۋشيەۆتىڭ اراسىنداعى سالقىندىق جازۋشىنىڭ ءومىرىن دە كۇل- تالقان ەتەدى. ساناسى ۇلتشىلدىقپەن ۋلانعان ستۋدەنتتى اۋىر ەڭبەكپەن تۇزەۋگە اتتاندىرادى. قىتاي حالقىندا باعزىدان ادام بالاسى اۋىر جۇمىسقا جەگىلىپ، جانى قينالسا، ىشتەگى پىكىرىن، ۇلتتىق كوزقاراسىن وزگەرتىپ، مەملەكەتتىك مۇددە جولىنا تۇسە باستايدى- مىس دەگەن اينىماس قاعيدا بار. قابدەش ۇلتشىلدارمەن كۇرەس ناۋقانىنا ءدوپ كەلىپ، جات جەردە قارا جۇمىسقا جەگىلەدى.
- قىتاي مەملەكەتىندە ەڭبەك ادامنىڭ يدەياسىن وزگەرتەدى دەگەن قاتە تۇسىنىك بار. ادامنىڭ وزگەرۋى وڭاي ەمەس قوي. ولار مەنى بىردەن كومىر شاحتاسىنا اپارىپ سالدى. بارعان جەرىم قاراعاندىلىق شاحتا بولسا ارمان نە؟ مەن ورتاعاسىرلىق ادىسپەن قازىلاتىن كونە ۇڭعىماعا ءتۇستىم. ەشقانداي قاۋىپسىزدىك ەرەجەسى جوق، كادىمگى تەرەڭدىگى 30 مەترلىك ۇڭعىماعا بەلگە ارقان بايلاپ كىرىپ كەتەمىز. تۇبىنە تۇسە بەرە قاپاس اۋا باستالادى. قارا شاڭنان ەكى كوزىمىز عانا جىلتىراپ كورىنەدى. جەر استىندا جان- جاققا قاراي سان تاراۋ تار جولدار بار. سول دالىزدە قويۋ شاڭنىڭ اراسىندا كومىر جۇلگەسىن تاۋىپ الامىز دا قازۋعا كىرىسەمىز.
قارسى الدىمدا وتىرعان قالامگەر قارا جۇمىسپەن ابدەن شىڭدالىپتى. ءبىزدىڭ ادەتتە قاعاز بەن قالام ۇستاعان جانداردى اق ساۋساق، تۇرمىستىق ەڭبەككە ەبى جوق دەپ قابىلدايتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. ودان قالسا، وقىرمانعا اقىل ايتاتىنداردى بايقاساق، قاعاز بەتىندەگى دانىشپاندىعىنا ءجون- جوسىقسىز نالىپ جاتامىز. جوق، قابدەش ءجۇمادىلوۆ اق ساۋساق ەمەس ەكەن. ول تەك كىتاپ جۇزىندەگى جازۋشى بولۋدان اۋلاق. ىزىنشە، قىتاي بيلىگى قارا كومىرگە كومىلگەن قالامگەر جىگىتتى قۇرىش قۇيۋ ناۋقانىنا سالدى. الىستاعى انگليانى قۋىپ جەتەمىز دەگەن بوس كەۋدەنىڭ ۇرانىمەن قۋ مەديەن دالاعا قاز- قاتار كىسى بويىنداي پەشتەر تۇرعىزىلىپ، قۇرامىندا كەن بار تاستار ىستىق جالىنعا قىزدىرىلدى. قازۇۋ- دىڭ ستۋدەنتى مىڭداعان پەشتىڭ تۇبىنە كومىر مەن تاۋ تاستارىن تاسىپ، قويىرتپاق كەن دايىندادى.
قۋدالاۋ مۇنىمەن بىتسەشى. كۇدىك پەن كۇمانعا ىلىككەن قابدەشتى قارا جۇمىسپەن قالىپقا سالعان بيلىك ەندى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرەدى. وندا دا تەك كاسىبي تۇرعىدا عانا ەڭبەگىن پايدالاندى. اتى- ءجونىن ەش جەرگە جاريالاتپادى. اقىن ءارى پروزايك ستۋدەنتتى قىتايداعى قازاقتار توبەسىنە كوتەردى. ەكى جىل الماتى كورىپ كەلگەن بالادان اتامەكەن تۋرالى سۇرايتىندار كوبەيدى. ءسويتىپ، قابدەش سوناۋ شىڭجاڭنان شاۋەشەك قالاسىنا قىزمەتىن اۋىستىرادى. مۇنداعى ماقساتى ءتىپتى باسقا ەدى.
- مەن قىتاي بيلىگىنىڭ ءوز يدەيالارىن وزدەرىنە قۋىرىپ بەرىپ: «شىڭجاڭدا جۇمىس ىستەۋ ماعان وتە اۋىر. بۇل - ۇلكەن جەر ءارى ءىرى ورتالىق. سوندىقتان، مەن ەڭبەگىمدى تومەننەن، شالعايداعى اۋىلداردان باستاعىم كەلەدى»، - دەپ ارىز جازدىم دا، شاۋەشەككە كەلىپ الدىم. مۇنداعى ماقساتىم - اتامەكەنگە جاقىن ءجۇرۋ. شاۋەشەك مەنىڭ تۋعان جەرىم، سونىمەن بىرگە قازاقستاننان 20 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قانشا اۋىر جۇمىسقا جەگىلىپ، جانىم قينالسا دا، ءتوس قالتامدا تۇراتىن قاز ۇ ۋ- دىڭ ستۋدەنتتىك بيلەتى مەن سىناق كىتاپشاسىن سىرتىنان سيپاپ قويىپ جۇرەتىنمىن. ءتىپتى، جوعالماس ءۇشىن قالتامنىڭ اۋزىن باستىرا تىگىپ تاستاعانمىن. شاۋەشەكتەگى ويىم - كەز كەلگەن ۋاقىتتا شەكارا اسىپ، قازاقستانعا ءوتىپ كەتۋ. الماتىداعى وقۋىمدى جالعاستىرۋ. اتتاناتىن ات تا دايىنداپ قويعانمىن.
جوق، جازۋشى بۇل رايىنان اياقاستى قايتادى. ءوزىنىڭ وسى قادامىن قاراقان باسىنىڭ اماندىعىن ويلاعان توعىشارلىققا تەڭەپ، سوڭىنان ەرگەن قالىڭ قازاعىنىڭ قامىن جاساۋعا بەل بۋادى. ول ۋاقىتتا جات جەردەگى قانداستاردى اشتىق جايلاعان. ورتاق قازاننان تاماقتانعان ەل شالا- شارپى شالاپ ءىشىپ، ءىلدالداپ كۇن كورەدى. دەرەۋ قابدەشتىڭ باسىنا اتامەكەنگە بۇكىل قازاقتى الىپ ءوتۋ يدەياسى كەلەدى. بۇل، بالكىم، سوڭعى كوش بولماق. ۇشارعا قاناتى جوق قالىڭ ەل قابدەش باستاعان جاستاردىڭ جالىندى سوزىنە ەرىپ، اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىشىن ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلعايتا بەرەدى. اقىرى ەلىن سۇيگەن قالامگەر اتاجۇرتقا اتتاناتىن كۇندى بەلگىلەيدى. قىزىلدار يمپەرياسىنىڭ كىندىگى ماسكەۋگە، كەڭەس بيلىگىنىڭ باسشىسىنا قىتاي جەرىندە قالىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ اتىنان حات جولدايدى. ەلدىڭ قۋانىشى ەسەلەنىپ، الگى حاتقا ءسۇيىنشى جاۋاپ تا كەلەدى.
- سول جىلى كوكتەم تىم ەرتە شىقتى. ءساۋىر ايىنان باستاپ قازاق كوشىنىڭ الدى قوزعالدى. بۇل جولعى كوش قازاقتىڭ ءسان- سالتاناتىن تانىتاتىن، ۇلتتىق ناقىشىن پاش ەتەتىن كورمە ەمەس ەدى. انىعىندا، ءبىز قىتاي يمپەرياسىنىڭ يلەۋىنەن وداقتاس وتارشىل بيلىكتىڭ قاندى قارماعىنا قايتا وتتىك. ەڭ باستىسى، اتامەكەنىمىز، كەڭ- بايتاق قازاقستان جانىمىزعا مەدەۋ، داتكە قۋات، كوڭىلگە تىرەۋ بولدى. تارباعاتاي ماڭىنداعى بەس اسكەري شەپ اتامەكەنگە اسىققان اعايىنعا وق جاۋدىرماي، قۇشاق جايا قارسى الدى. ەكى الىپ يمپەريانىڭ ورتاسىنان ەكى- اق شاقىرىم جەر قازاقتار ءۇشىن اشىلدى. قازاق كوشى كۇنى- ءتۇنى اعىلدى. مالىن، دۇنيە- مۇلكىن مەملەكەتتىڭ ورتاق قازانىنا الدەقاشان سالىپ قويعان اعايىندا ەش نارسە جوق بولاتىن. وتباسىن، ۇرپاعىن ارقالاعان جاندار ەكى شاقىرىمدىق اشىق جەردەن اتاجۇرتقا اياق باستى. اينالدىرعان جيىرما كۇننىڭ ىشىندە 200 مىڭ قازاق ءوتىپ ۇلگەردى، - دەيدى قالامگەر اسقاق داۋىسپەن.
قازاقتىڭ سوڭعى كوشىن باستاپ، قالىڭ ەلدىڭ بۇيداسىن ۇستاپ وتكەن جازۋشى اڭگىمەسىن اياقتاعان. حالقىنىڭ جاقسىلىققا جاساعان ءار قادامىنا بالاشا قۋانىپ، ءار قايعىسىنا شىن جۇرەگىمەن مۇڭايىپ وتىراتىن قالام يەسى تاعى دا تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ كەتىپتى. جازۋشىنىڭ قيلى جولى راسىندا اۋىر. ول - ەڭ اۋەلى ەلدىڭ جۇگىن ارقالاعان اتپال ازامات، سودان كەيىن عانا قارىمدى قالامگەر. ساۋىردە سەكسەن دەگەن مەرەيلى جاستى القىمدايتىن قارت جازۋشى ءوزىنىڭ ازاماتتىق قىزمەتىنىڭ بيىك شىڭىنا وسى كوشتى، قازاقتىڭ اتامەكەنىن اڭساپ جەتكەن سوڭعى كوشىن قويادى. ۇلت الدىنداعى بورىشى اتاقونىسقا اياق باسۋدىڭ ۇرانشىسى بولىپ، تاريحي كوشتى كورىكتى قازاقستانعا بۇرۋمەن تۇبەگەيلى وتەلىپ تۇرعانداي. ءتىپتى، ءومىرىنىڭ سوڭعى تىنىسىندا دا سول سوڭعى كوشتى ەسىنە الىپ بارىپ كوز جۇمباقشى. كلاسسيكتىڭ جۇرەگى وسىلاي ءۇن قاتتى. شاڭىراققا شانشىلعان قالىڭ ۋىقتىڭ اراسىنان اسپانعا كوز تىگەتىن قارا بالا بۇگىندە كوشتى ساعىنادى. قاراساق، جازۋشىنىڭ جانارىنا جاس تولىپتى.
قۋانىش ءتۇنعاتار
