ءاليحان بوكەيحان جانە قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلى

استانا. قازاقپارات - قازاق جازبا ادەبي ءتىلى نەگىزىنىڭ قالانۋى جونىندە ءسوز قوزعالعاندا ىبىراي، اباي، احمەت سىندى ۇلتىمىزدىڭ ارداقتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرى الدىمەن اتالادى. حالقىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ، قازاق ادەبيەتى مەن ءتىل عىلىمىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قازىرگى ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ نەگىزىن قالاۋعا، ونى قالىپتاستىرۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسقانىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق.

بۇلارمەن بىرگە ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا اتسالىسقان، قايراتكەرلىك قارىمىمەن دە، قالامىمەن دە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تاعى ءبىر تاريحي تۇلعا بار. ول - ءاليحان بوكەيحان.

بۇل تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى وي تولعايدى.

قازاقپارات وسى ماقالانى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنادى.

ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىل دامۋىنىڭ  ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى كەزەڭىندە ءاليحان بوكەيحان ۇلت كوشباسشىسى رەتىندە ۇلكەن تاريحي ءرول اتقاردى. عالىم، جۋرناليست، اۋدارماشى، قولىنان قالامىن تاستاماعان شىعارماشىل تۇلعا رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە جەكە ۇلەسىن قوستى.

الاش قايراتكەرلەرى اقتالىپ، ولاردىڭ ادەبي، عىلىمي مۇرالارى حالىق يگىلىگىنە اينالعان شيرەك عاسىردان استام مەرزىمدە الاشتانۋ باعىتىندا كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلدى. بۇل ءىس ءالى جالعاسىپ جاتىر. تىلشىلەر قاۋىمى دا قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان احاڭنىڭ، سونداي- اق، تىلگە قاتىستى ەڭبەكتەر جازعان الاش ارىستارىنىڭ مۇراسىنا ارنالعان ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، عىلىمي مونوگرافيالار مەن ماقالالار جاريالادىق. قازاق ءتىل ءبىلىمىن، ادەبي ءتىلدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى، عىلىمي جاڭالىقتارى انىقتالدى. الايدا، بۇل وقىعاندارىمىزدىڭ اراسىندا ءاليحان ەسىمى اتالا بەرمەيدى. وسى كەزەڭدە تاريحي تۇلعانىڭ مۇراسى تاريحشىلار تۇرعىسىنان كوبىرەك زەردەلەنىپتى. ونىڭ ۇلتتىق باسپا ءسوزدى دامىتۋ جولىنداعى قاجىرلى ەڭبەگى مەن اۋدارماشىلىق قىرى دا جەكەلەگەن ادەبيەتشى، جۋرناليست ماماندار تاراپىنان ءسوز بولعان. عالىمنىڭ سوڭىندا قالعان مۇراسىنىڭ باسىم بولىگى وسى سالالارعا قاتىستى بولعاندىقتان، سولاي بولۋى دا ورىندى سياقتى. دەگەنمەن، ونىڭ ءومىر جولىن، قوعامدىق- ساياسي قىزمەتى مەن سوڭىنا قالدىرعان مۇراسىن مۇقيات زەرتتەسەك، قايراتكەردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا دا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

وتكەن عاسىر باسىندا- اق قوشكە كەمەڭگەر ۇلى: «ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە سىڭىرگەن تاريحي قىزمەتى: ادەبي ءتىل تۋۋىنا سەبەپ بولدى»، دەپ جازىپتى. ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە دەن قويۋىمىزعا دا ق. كەمەڭگەر ۇلىنىڭ وسى پىكىرى باستى سەبەپ بولدى. نەگە؟ ويتكەنى، ق. كەمەڭگەر ۇلى - «قازاقشا- ورىسشا ءتىلماش» (ماسكەۋ، 1925) ءتارىزدى عاسىر باسىندا جارىق كورگەن ەداۋىر كولەمدى سوزدىكتىڭ رەداكتورى بولعان، «گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا» (1927) سىندى ەۋروپالىقتارعا ارنالعان وقۋ قۇرالىنىڭ جانە «اۋروپالىقتارعا ارنالعان وقۋ قۇرالى» (1-كىتابى. تاشكەنت، 1928؛ 2-كىتابى. قىزىلوردا، 1929) كىتاپتارىنىڭ اۆتورى، ءتىل ماسەلەسىنە ارنالعان «قوتىر سوزدەر»، «جات ءتىلدى وقىتۋ ءادىسى»، «مەكتەپ قاي تىلدە بولۋ كەرەك؟» «قازاقشا اي اتتارى»، «دۇرىس پا؟ بۇرىس پا؟» جانە باسقا دا ءبىرقاتار ماقالالار جازعان، ءتىلدىڭ جايىن جاقسى بىلگەن الاش وقىمىستىسى.

ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان، ەسىمى احاڭنان كەيىن اتالۋعا ءتيىس دەلىنىپ جۇرگەن الاش ءبىلىمپازى. احاڭنان باستاپ ءتىل ماسەلەسىن زەرتتەگەن زامانداستارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاقسى تانىس، ءوزى دە سولاردىڭ قاتارىندا بولعان ءبىلىمپاز مۇنداي پىكىردى جايدان- جاي ايتا سالماسى انىق. سوندىقتان سول كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، الاش مۇددەسى ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانمەن قاتار ەڭبەك ەتكەن بىلىكتى عالىمنىڭ پىكىرىنە ەرەكشە ءمان بەرۋ قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا نەگىزسىز ەمەس. ەندەشە: «الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ تۋۋىنا قالاي سەبەپ بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

تاريحىمىزدىڭ ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى كەزەڭىن الاش كوسەمى ءاليحانسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ول وسى كەزەڭدەگى قازاقتىڭ تاريح كوشىنىڭ باعىت- باعدارىن بەلگىلەپ، ەل مەن جەر، ءتىل مەن ءدىل تاعدىرى، ءدىن مەن ءداستۇر تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن جۇرت جۇمىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا جۇكتەپ، باسىن بايگەگە تىككەن تاريحي تۇلعا. ءيا، بۇل كەزەڭدە ەلگە ادال قىزمەت ەتكەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاريحىمىزداعى وزىندىك ورنى، ۇلتىمىزدىڭ ويانۋىنا، وركەندەۋىنە سىڭىرگەن زور ەڭبەگى بار. ول ايدان انىق. الايدا، سولاردىڭ اراسىندا قايسار مىنەز، تاباندى قايراتكەرلىك بولمىسىمەن، ساياسي كۇرەسكەرلىك رۋحىنىڭ بيىكتىگىمەن جانە جان- جاقتى بىلىمدىلىگىمەن، ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ تاعدىرى مەن ونىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىمىن قالىپتاستىرۋ، ازاتتىق ءۇشىن بىرىگىپ كۇرەسۋ جولىندا كوشباسشىلىق قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنىپ، دارالانىپ تۇرعان ەڭ كورنەكتى تۇلعا - ءاليحان. مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان، ۇلت كوشىن باستاعان كوشباسشىلار مەن كوسەمدەردىڭ سول قوعامعا، سول حالىقتىڭ ءومىر- تاعدىرىنا ىلگەرىندى- كەيىندى ىقپالى دا زور بولاتىنىنا ادامزات تاريحىنان مىڭداعان مىسال تابىلادى. ءاليحان قازاق حالقىنىڭ ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى كوشباسشىسى، اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءىرى ساياساتكەر. ال ءتىل - كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ىشكى بىرلىگى مەن سىرتقى قارىم- قاتىناسىندا، ۇلتتىڭ تۇتاستىعى مەن مادەني دامۋىندا نەگىزگى ءرول اتقاراتىن باستى قۇرال جانە باعا جەتپەس رۋحاني قازىنا. قازاققا ادال قىزمەت ەتۋدى ءومىرىنىڭ ءمانى ساناعان، ءوزى ايتپاقشى «جۇرت ءىسىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەگەن» ءاليحانداي ءىرى قايراتكەر، سۇڭعىلا ساياساتكەر مۇنى جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا، ول الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە دە، مەكتەپتى، ۋچيليشە مەن ينستيتۋتتى ءتامامداپ، تولىق ءارى جۇيەلى ءبىلىم العان ءوز زامانىنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى، وزىق ويلى ۇلت زيالىسى رەتىندە دە ءتىلدىڭ ءرولىن تەرەڭ سەزىنگەن. ءتىل ءقادىرىن، قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتىن بىلمەيتىن ادام «انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى - ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوزدى ايتا ما؟ اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس ۇلى اتاپ كورسەتكەندەي، ءاليحان بوكەيحان حالقىمىزدىڭ ساياسي كوسەمى. ءبىر حالىقتىڭ ساياسي كوسەمىنىڭ ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى تىلگە، ءتىل ساياساتىنا ءمان بەرمەۋى، ونى نازاردان تىس قالدىرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. دالىرەك ايتقاندا، ول ءوزىنىڭ ساياسي جولىنىڭ العاشقى قادامىنان باستاپ قازاق ءتىلىنىڭ ءىسقاعاز جۇرگىزۋ، سوت پەن تەرگەۋ، ءبىلىم بەرۋ ءتىلى بولۋىن كۇن تارتىبىنە قويعان، رەسمي ورگانداردان تالاپ ەتكەن ساياساتكەر.

 الاش ارداقتىسىنىڭ ءومىر جولىمەن، سوڭىندا قالدىرعان مۇراسىمەن تانىسقان كەز كەلگەن كوزىقاراقتى جان ونىڭ ۇلتتىڭ تۇرمىس- سالتى مەن مادەنيەتىن، ءتىلى مەن ادەبيەتىن جاقسى بىلگەن، بۇل رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قادىر- قاسيەتىن، حالىق ومىرىندە الاتىن ورنىن تەرەڭ پايىمداي العان ورەسى بيىك، زياتكەر مەملەكەت قايراتكەرى ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ول اباي مۇراسىن ايرىقشا قادىرلەپ، ءوزى مۇرىندىق بولىپ كىتابىن شىعاردى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن احاڭدى ازاماتتىق- ساياسي ۇستانىمى ءبىر ۇزەڭگىلەسى، ۇلت ازاتتىعى، ەل مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستەگى ەڭ سەنىمدى سەرىگى رەتىندە ەرەكشە جاقىن تۇتتى. تىزە قوسىپ، ەلگە ەڭبەك ەتتى. ماعجاننىڭ پوەزياسىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تىلگە جەتىكتىگىن اتاپ ءوتىپ، العاشقى اۋدارمالارىن جوعارى باعالادى.

بۇل جەردە تاعى دا قوشكە پىكىرىنە جۇگىنگەندى حوش كورىپ وتىرمىز. ول: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي عانا ازاتتىق توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان ءاليحان» ، دەپ جازادى.

ەگەر ول باۋلىعان ازاتتىق جولىنداعى ازاپتىڭ بارىنە شىداعان ۇركەردەي عانا الاش ارىستارىنىڭ قاتارىندا ۇلت ۇستازى احاڭنان باستاپ، تىكەلەي قازاق ءتىلىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەر مەن قازاق تىلىندەگى ءپان وقۋلىقتارىن جازعان ق. كەمەڭگەر ۇلى، ت. شونان ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، ە. ومار ۇلى، ن. تورەقۇل ۇلى، م. دۋلات ۇلى، م. جۇماباي ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، ب. بايتوعايەۆ، م. مىرزا ۇلى، ب. مالدىباي ۇلى، س. قوجان ۇلى، ج. كۇدەرى ۇلى، ك. جالەل ۇلى سياقتى زيالىلارىمىز كىرەتىنىن ەسكەرسەك، ءاليحاننىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا قانشالىقتى زور ىقپال جاساعانىن پايىمداۋعا بولادى.

ول ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان بۇكىل الاش وقىعاندارىن قازاقشا گازەت شىعارۋعا، كوركەم شىعارمالار مەن قازاقشا ءپان وقۋلىقتارىن جازىپ، قازاق بالاسىن انا تىلىندە وقىتۋعا جۇمىلدىردى. بۇل ونىڭ ۇلت كوسەمى رەتىندە جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ۇلكەن ىقپالى، باستى تاريحي قىزمەتى. ق. كەمەڭگەر ۇلىنىڭ «.. .ادەبي ءتىل تۋۋىنا سەبەپ بولدى» دەگەن پىكىرىنىڭ ەڭ باستى ءارى جالپى سيپاتى دا وسى بولار دەپ پايىمدايمىز.

الاش قايراتكەرىنىڭ جازبا ادەبي ءتىلدىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول الاش زيالىلارىن بۇل ىسكە جۇمىلدىرىپ، ۇيىمداستىرىپ، ءجون سىلتەپ، جالپى باسشىلىق جاساپ قانا قويعان جوق. ءوزى دە سولاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، قولىنان قالامىن تاستاماي ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. قازىرگى عىلىم ءتىلى، كوركەم ادەبيەت ءتىلى، باسپا ءسوز ءتىلى، رەسمي ءىسقاعازدار ءتىلى ءبىر كۇندە قالىپتاسا سالعان جوق. ءتىلىمىزدىڭ فۋنكسيونالدىق ستيلدىك تارماقتارىنىڭ جىكتەلۋىنە قازاق تىلىندە گازەت شىعارىپ، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن، كوركەم شىعارمالار مەن عىلىمي، عىلىمي- كوپشىلىك ەڭبەكتەر جازعان ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى وقىعانداردىڭ، كورنەكتى اعارتۋشى- عالىمداردىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان زور.

ءاليحان، احاڭدار باستاعان قازاق وقىعاندارى، اعارتۋشى- ءبىلىمپازدار توبى ۇلتتىق باسپا ءسوزدى دامىتۋ مەن ونىڭ ءتىلىن قالىپتاستىرۋعا دا بار ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن، كوپ كۇش- جىگەرىن جۇمسادى. اسىرەسە، «قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك- جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن» دەپ، م. اۋەزوۆ ونىڭ قازاق ومىرىندەگى ءرولىن اتاپ كورسەتكەن جالپىۇلتتىق تۇڭعىش گازەتتىڭ ۇلت تاريحىندا الاتىن ورنى ايرىقشا بولدى. سونداي- اق، ۇلتتىڭ وي- ساناسىن وياتقان بۇل باسىلىم قازاقتىڭ باسپا ءسوز ءتىلىنىڭ، بۇگىنگى ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ دە قالىپتاسۋىنا نەگىز قالادى.

ادەبي ءتىلىمىزدىڭ دامۋ، قالىپتاسۋ تاريحى ءتىلتانۋشى عالىمدار تاراپىنان ەداۋىر جاقسى زەرتتەلدى. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ۇلتتىق داۋىرگە دەيىنگى جانە ۇلت رەتىندە قالىپتاسقان كەزەڭىندەگى ادەبي ءتىلىن جان- جاقتى زەردەلەگەن «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە اكادەميك ر. سىزدىق: «...قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبي ءتىلى  ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز» دەگەن توقتام جاسايدى. ال ءتىل دامۋىنىڭ وسى كەزەڭدەرىن ارنايى زەرتتەگەن بەلگىلى ءتىلشى- عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باباش ءابىلقاسىموۆ «قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى» اتتى ماقالاسىندا وتكەن عاسىر باسىنداعى جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاي وتىرىپ، بىلاي دەپ جازادى: «ول ءوزىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن بايانداپ بەرگەن ىرگەلى ەڭبەكتەرىمەن قاتار قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەن العاشقى ۇلتتىق باسپا ءسوزىمىز «قازاق» گازەتىن (1913-1918) شىعارىپ، جاڭا جازبا ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ناعىز ۇلگىسىن جاساپ بەردى. ءسويتىپ، قازاق تىلشىلەرىنىڭ دۇرىس كورسەتىپ جۇرگەنىندەي، ۇلى اعارتۋشىلاردان باستالعان جاڭا جازبا ادەبي ءتىل ۇلگىسى قازىرگى كەزەڭدە جان- جاقتى دامىپ، ءوزىنىڭ كەمەلىنە كەلىپ وتىر».

عالىم وسى ماقالاسىندا احاڭ «قازاق» گازەتىن شىعارۋ ارقىلى جاڭا جازبا ادەبي ءتىلدىڭ ۇلگىسىن جاسادى جانە قازىرگى جازبا ادەبي ءتىلىمىزدىڭ نەگىزىن ⅩⅩ عاسىر باسىندا ەڭبەك ەتكەن اعارتۋشىلار قالادى دەگەن عىلىمي تۇجىرىمعا كەلەدى.

احمەت تانۋشى، الاش مۇراسىن زەرتتەۋشى ءتىلشى- عالىمداردىڭ قاي- قايسىسى دا قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ اتاسى سانالاتىن عۇلاما- عالىم احاڭنىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا دا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانىن اتاپ كورسەتەدى. عالىمنىڭ سوڭىنا قالدىرعان قۇنىن جويمايتىن عىلىمي مۇراسى سوعان دالەل. ال ەندى «قازاق» گازەتى جازبا ادەبي ءتىلدىڭ ۇلگىسىن جاسادى» دەگەن تۇجىرىم تۇرعىسىنان قاراعاندا، قازاق تىلىندەگى گازەت شىعارۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋدان باستاپ، قازاق ومىرىنە ۇلكەن سەرپىن بەرگەن بۇل تۇڭعىش ۇلتتىق باسپا ءسوزدىڭ العاشقى سانىنان سوڭعى 265- سانىنا دەيىن ايانباي اتسالىسقانداردىڭ ءبىرى عانا ەمەس بىرەگەيى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەكەنىن دە ۇمىتۋعا بولمايدى.

كورنەكتى تاريحشى عالىم، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆ: «...ۇلتتىق باسپا ءسوز ورگاندارى قاتارىندا «قازاق» گازەتىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ول باسقا باسىلىمدارمەن سالىستىرعاندا ۇزاق مەرزىم (1913-1918 -جىلدار) شىعىپ، 265 سانى جارىق كوردى. «قازاقتى» دۇنيەگە كەلتىرگەن جانە ونىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ قاتارىندا الاش قوزعالىسىنىڭ حالىق تانىعان جەتەكشىلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى قايراتكەرلەر بولدى. وسى ازاماتتار مەن ولاردىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى «قازاق» گازەتىن جالپىۇلتتىق باسىلىم دارەجەسىنە كوتەردى» ، - دەسە، بەلگىلى تاريحشى، الاشتانۋشى عالىم، ق ر ۇعا- نىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى م. قويگەلديەۆ: «1909 -جىلى پەتەربوردان ابايدىڭ تۇڭعىش كىتابىن شىعارعان بوكەيحانوۆ بولاتىن جانە «قازاق» گازەتىن شىعارۋ يدەياسى دا الەكەڭدىكى. ارينە، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەگى وراسان زور»، - دەيدى. الاش مۇراسىن تەرەڭ زەردەلەگەن بەلگىلى تاريحشى عالىمدار ءاليحاننىڭ گازەتتى شىعارۋ يدەياسىنىڭ جانە ونىڭ تۇراقتى اۆتورى بولعاندىعىن انىق جازادى.

الاش قايراتكەرىنىڭ مۇراسىن كوپ جىلدار بويى زەرتتەپ، كوپتومدىق ەڭبەكتەرىن شىعارىپ جۇرگەن جۋرناليست- عالىم سۇلتانحان اققۇل ۇلى: «رەسەيلىك مۇراعات قۇجاتتارىنا سايكەس (سگا، س. -پەتەربۋرگ، №776 قور، №21 -تىزبەك، №16 ءىس) ، گازەت شىعارۋعا رۇقسات 1905 -جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا مۇستافا ورازاي ۇلى مەن باس رەداكتور رەتىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا بەرىلگەنىمەن، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق قازاق باسىلىمىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولعان ۇلت كوسەمى ءاليحان ەكەنىنە تاريحي ايعاق- دەرەكتەر ءشۇبا كەلتىرمەيدى» - دەپ جازادى. سونىمەن قاتار، وسى زەرتتەۋشى ءا. بوكەيحاننىڭ «قازاق» گازەتىنە ءوز اۆتورلىعىمەن جازعان ماقالالارى دا سانى جاعىنان مول ەكەنىن ايتادى. بۇل ءسوزىنىڭ دالەلى رەتىندە ءاليحانتانۋشى تومەندەگىدەي دەرەكتەردى كەلتىرەدى: «قازاقتىڭ» العاشقى 5 سانىندا الەكەڭنىڭ كەمىندە 6 ماقالااۋدارماسى جاريالاندى ەمەس پە؟ ول ول ما، گازەتتىڭ ءاربىر سانىندا ءاليحاننىڭ قىر بالاسى، ق. ب. , ع. بوكەيحانوۆ، ع. ب. [ياعني عالي حان بوكەيحان]، عالي حان، تۇرىك بالاسى، ارىس ۇلى دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن كەم دەگەندە 2 كوبىنە 3-4 ماقالاسى جارىق كورىپ تۇردى. ...جالپى، «قازاقتىڭ» 6 جىلدا شىققان 265 سانىندا ءبىر الەكەڭنىڭ 300 گە تارتا ماقالاسى، ادەبي سىنى، فولكلورلىق زەرتتەۋى، كوركەم اۋدارماسى، اشىق حاتتارى، پىكىرتالاستارى، ۇندەۋلەرى جانە ت. ب. تۋىندىلارى جاريالاندى. «قازاقتا» ودان كوپ جاريالانعان قازاقتى تابا المايسىز...».

قايراتكەر مۇراسىن ارنايى زەرتتەپ جۇرگەن س. اققۇل ۇلى ءاليحاندى دا «قازاق» گازەتىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى، احاڭ سىندى ونىڭ دا گازەتتى شىعارۋعا ەڭبەگى ەرەكشە ءسىڭدى دەپ سانايدى. جۋرناليست- عالىم ق. ساق «قازاق» گازەتىنىڭ شىعارۋشىلارى تۋرالى شىندىق»، تاريحشى جاندوس قۇمعانبايەۆ مەن ەرمەك بالتاش ۇلىنىڭ «ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە «قازاق» گازەتى» ماقالالارىندا دا الاش كوسەمى ءا. بوكەيحان ۇلتىمىزدىڭ تۇڭعىش جالپىۇلتتىق گازەتىن شىعارۋدا، ۇيىمداستىرۋدا ايرىقشا ءرول اتقاردى دەيدى.

ەندەشە، قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ ۇلگىسىن جاساعان «قازاقتى» شىعارۋ يدەياسىنىڭ دا، ونداعى جاريالانىمداردىڭ دا بەلسەندى اۆتورى ءاليحان بوكەيحان سول جازبا ادەبي ءتىلدىڭ دامۋىنا دا ۇلكەن ۇلەس قوستى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

الاش ارداقتىسىنىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىنىڭ ەلەۋلى بولىگى - اۋدارمالارى. اۋدارماشىلىق - ونىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى قىرى. ءاليحان بوكەيحان كوركەم اۋدارمامەن، عىلىمي، عىلىمي- تانىمدىق، ساياسي ادەبيەتتەر مەن ءتۇرلى ءپان وقۋلىقتارىن، وقۋ- اعارتۋعا ارنالعان قۇرالداردى اۋدارۋمەن دە اينالىستى. ولاردىڭ اراسىندا قىسقا- قىسقا مىسالدار مەن اڭگىمەلەر دە، كولەمدى پوۆەستەر مەن روماندار دا بار. الاش زيالىسى الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارى سانالاتىن گي دە موپاسسان، و. ءۋايلدتىڭ، كورنەكتى ورىس كلاسسيكتەرى ل. ن. تولستوي، ا. پ. چەحوۆ، ي. س. تۋرگەنيەۆ جانە ۆ. گ. كورولەنكو، د. ن. مامين- سيبيرياكتىڭ شىعارمالارىن، كونە گرەكتىڭ ايگىلى اقىن- مىسالشىسى ەزوپ مىسالدارىن، ورىس گەنەرالى، ەتنوگراف، ارحەولوگ، تاريحشى، فولكلور زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور ن. ا. ماركستىڭ «قىرىمنىڭ ەسكى اڭگىمەلەرىن» اۋداردى.

ادەبي ءتىلدى، عىلىم ءتىلىن قالىپتاستىرۋعا قوسقان ءا. بوكەيحان ۇلەسىنىڭ ءبىرى ول جاساعان تەرميندەر. اۋدارعان وقۋلىقتارى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ قالامىنان تۋىنداعان كوپتەگەن تەرميندەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن، قىر بالاسى اۋدارعان ك. فلامماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپبيى» ماسكەۋدەگى كەڭەس وداعىنداعى حالىقتاردىڭ كىندىك باسپاسىنان 1924 -جىلى جارىق كوردى. وسى ەڭبەكتە ايدىڭ جارتىلاي تۇتىلىسى - چاستنوە زاتمەنيە لۋنى، ايدىڭ تولىق تۇتىلىسى - پولنوە زاتمەنيە لۋنى، اسپان كەڭدىگى - نەبەسنوە پروسترانستۆو، اسپان تاسى - اەروليت، اۋىسپالى جۇلدىزدار - پەرەمەننىە زۆەزدى، جەر بەلبەۋى، بەلبەۋ - ەكۆاتور، بۇلتشىق - وبلاچكو، ەگىز جۇلدىزدار - دۆوينىە زۆەزدى، جانارتاۋ - ۆۋلكان، جانتايما - ناكلون (زەمنوي وسي) ، جەردىڭ بىلەگى - وس زەملي، جۇلدىزشىق - زۆەزدوچكا، كۇننىڭ بەتى - پوۆەرحنوست سولنتسا، كۇن قوتانى - سولنەچنايا سيستەما، قورالى جۇلدىز - سوۆوكۋپنوست زۆەزد، قۇس جولى - ملەچنىي پۋت، قىراعى تۇتىك - تەلەسكوپ، ءپولىس شەڭبەرى - پوليارنىي كرۋگ، تەرىستىك ءپولىس - سيەۆەرنىي پوليۋس، تولىق تۇتىلىس - پولنوە زاتمەنيە، تۇتىلىس - زاتمەنيە، ۇزاقتىق - دولگوتا، ۇيالى جۇلدىزدار - سوزۆەزديا، ۇيەك - پوياس جانە ت. ب. تەرميندەر بار.

ك. فلامماريون ەڭبەگىن اۋدارۋ بارىسىندا ول دا سول كەزەڭدە ءتول وقۋلىقتار جازعان نەمەسە اۋدارعان وزگە دە الاش زيالىلارى سياقتى تەرميندەردى قازاقشا جاساۋعا باسىمدىق بەرگەن. عالىم بۇلاردان وزگە دە كوپتەگەن استرونوميا، گەوگرافيا جانە قوعامدىق- ساياسي تەرميندەردى قازاق تىلىندە جاساپ، قولدانادى. ولار جونىندە ارنايى ءسوز ەتكەن ءجون. ونىڭ اۋدارمالارى مەن ماقالالارىندا بۇگىنگى تىلدىك قولدانىسىمىزعا ەنگەن ايىپكەر، اكىم، اكىمشى، اكىمشىلىك، باسپا ءسوز، داياشى، جارناما، جاۋاپكەر، جولباسشى، كوشباسشى، كوشباسشىلىق سىندى كوپتەگەن اتاۋلار كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ءوز قالامىنان تۋىنداعان اتاۋلار دا بولۋىمەن بىرگە ول زامانداستارى جاساعان سوزدەردى دە تالعاپ جۇمساۋ ارقىلى تىلدىك قولدانىسقا ەنگىزۋدى ماقسات ەتكەن. مۇنى دا ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قابىرعاسىنا قالانعان «كىرپىش» دەپ ۇعۋ كەرەك. ويتكەنى، قاي كەزەڭدە دە ەلگە ءقادىرلى تۇلعالاردىڭ، ءسوزدىڭ قۇنىن بىلەتىن قالام يەلەرىنىڭ جاڭادان جاسالعان اتاۋلاردى، تەرميندەردى قولدانۋى ولاردىڭ تىلدە ورنىعۋىنا، جالپىحالىقتىق سيپات الۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى. ءا. بوكەيحان دا ءوزىنىڭ باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالاعان ماقالالارىندا، عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن اۋدارمالارىندا الاش قايراتكەرى جاساعان جاڭا اتاۋلار مەن تەرميندەردى قولدانىپ، ولاردىڭ ادەبي تىلگە سىڭۋىنە قىزمەت ەتكەن. الەكەڭنىڭ ⅩⅩ عاسىر باسىندا حالىق اراسىنداعى زور بەدەلى مەن قولىنان قالامى تۇسپەي ءوندىرىپ جازعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ سول كەزەڭدە جاسالعان تالاي ءسوزدىڭ قولدانىسقا ەنىپ، سوزدىك قۇرامىمىزدى بايىتۋعا سەپتىگى تيگەنىنە ەش كۇمان جوق.

ءا. بوكەيحان ۇدايى جاڭادان جاسالعان تەرميندەرگە قاتىستى ءوز كوزقاراسىن، ۇسىنىس- پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ وتىرعان. قىر بالاسى «كىتاپ سىنى» دەگەن ايدارمەن قازاقشا شىققان كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگىنە سىن- پىكىرلەر جازدى. ولاردىڭ تىلىنە، مازمۇنىنا، اۋدارىلۋ ساپاسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. سونداي ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى 1925 -جىلى ورىنبوردا شىققان ن. وستروۆسكايانىڭ «ەڭبەكشىلەرگە كووپەراتسيا نە ءۇشىن كەرەك؟» دەگەن كىتاپشاسى. ونى اۋدارعان ساپا ءجۇسىپ ۇلى. وسى كىتاپ جونىندەگى پىكىرىندە ول: «ساپا جولداس ورىستىڭ «پوترەبيتەل» دەگەن ءسوزىن «تۇتىنۋشى» دەپ قازاقشالايدى»، دەپ جازادى. بۇل رەتسەنزيا ارقىلى ءبىز بۇگىنگى قولدانىسىمىزداعى «تۇتىنۋشى» تەرمينىنىڭ ⅩⅩعاسىر باسىندا جاسالعانىن جانە ونىڭ اۆتورى ساپا ءجۇسىپ ۇلى ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. عالىم ەڭبەكتەرىنە ۇڭىلگەن سايىن مۇنداي قۇندى دەرەكتەر تابىلا بەرەدى. سوندىقتان ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تولىق جيناعىن شىعارىپ، تىلدىك تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ ءمانى زور.

ءاليحان: «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق»، دەپ الاشتىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن تۇگەندەپ، ۇلتىمىزدىڭ قامىن جەپ وتكەن جۇرت شىراقشىسى. ازاتتىق جولىنداعى ارپالىسپەن وتكەن كۇرەسكە تولى عۇمىرىندا ول ۇلتىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن بار كۇش- جىگەرىن، ءبىلىم- تاجىريبەسىن جۇمساۋمەن بىرگە، باسىن بايگەگە تىگىپ، جانىن دا قيدى. قازاقتىڭ ءوز جەرىن ەركىن جايلاپ، ءوز ەلىنىڭ تورىندە وتىرىپ، ۇل- قىزىن قازاقشا وقىتىپ، بيلىك پەن تورەلىكتى قازاق تىلىندە ايتۋى ءۇشىن ايانىپ قالعان جوق. قازاق تىلىندە گازەت شىعاردى، قازاقشا كىتاپتار باستىردى، جۇزدەگەن ماقالالار جازدى. وزگەلەردىڭ وزىق ويلارىن قازاققا جەتكىزەم، كوركەمدىك تانىمىن كەڭەيتەم دەپ اۋدارما دا جاسادى. قايسار رۋحتى، اسىل تەكتى قايراتكەردىڭ كوشباسشىلىق ارىنىمەن دە، قالامىنىڭ قارىمىمەن دە قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى، سىڭىرگەن ەڭبەگى دە ەلەۋسىز قالماۋى كەرەك.