مەملەكەت ستراتەگيالىق مەنەدجەر بولۋى ءتيىس - باقىت سۇلتانوۆ
ناتيجەگە باعدارلانعان بيۋدجەتتەۋ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋ تاسىلدەرىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋمەن قوسا جۇرەدى. ولاي بولسا، وسى ترانسفورماتسيالاۋ ۇدەرىسى قالاي ءوتىپ جاتىر؟ ول تۋرالى بۇگىن رەسمي ب ا ق- تا جاريالانعان قارجى ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆپەن اڭگىمەدە ءسوز بولادى.
- باقىت تۇرلىحان ۇلى، وتكەن جىلى قازاقستان الەمدىك داعدارىستىڭ بارلىق «قىزىعى» مەن «شىجىعىن» ءوزى دە تاتىپ كوردى. ءبىزدىڭ بيۋدجەت ەنەرگيا رەسۋرستارى قۇنىنىڭ وسىلايشا كۇرت قۇلدىراۋىنا قالاي توتەپ بەردى؟ ەندى ۇستىمىزدەگى جىلعا پەرسپەكتيۆالار قانداي؟
- سوڭعى بىرنەشە جىلدا بۇكىل الەم ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ترانسفورماتسياسىن باقىلاپ وتىر. بۇل مۇناي مەن مەتالدار قۇنىنىڭ قۇلدىراۋىمەن، دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ «جاڭا نورماسىنىڭ» ءوسۋ قارقىنىنىڭ باياۋلاۋىمەن قاتار جۇرۋدە. سونىڭ سالدارى رەتىندە شيكىزاتقا الەمدىك سۇرانىس تومەندەيدى، ءوندىرىس كولەمى قۇلدىرايدى. جاعداي ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ «ساۋىعۋىنا» از ىقپال ەتەتىن گەوساياسي فاكتورلارمەن دە شيەلەنىسە تۇسەدى.
جاھاندىق ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قازاقستاننىڭ دا جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتورلار تاراپىنان قىسىم كورۋى تابيعي جايت. ونىڭ ىشىندە، بۇعان ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ شيكىزاتتىق رەسۋرستار ەكسپورتىنا ايتارلىقتاي تاۋەلدىلىگى جانە سونىڭ سالدارىنان سوڭعى بىرنەشە جىلدا بايقالىپ وتىرعان وسى اعىنداردان بيۋدجەتكە تۇسەتىن كىرىس دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى دە سەبەپ بولىپ وتىر. يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ەكونوميكانىڭ «گوللاند اۋرۋىنان» ساۋىعۋىنا باعىتتالعان. ءبىز قازىردىڭ وزىندە- اق شيكىزاتتىق ەمەس سەكتوردىڭ بىرتىندەپ ۇلعايعانىن ايتا الامىز. ونىڭ ىشىندە بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىنە سالىقتار تۇرىندەگى تۇسىمدەردىڭ ءوسۋىن دە كورىپ وتىرمىز.
ەلباسى بەلگىلەگەن جانە «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ نەگىزى بولعان بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ىسكە اسىرىلۋى ەلىمىزدىڭ دامۋىن ترانسفورماتسيالاۋدىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ورنىقتى نارىقتىق قاتىناستار جولىنا ءتۇسۋىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.
مۇنداي «تەرەڭ» وزگەرىستەرسىز عاسىردىڭ باستى ستراتەگيالىق ماقساتى - دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ توبىنا كىرۋگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ماقساتقا جەتۋ جولىندا ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان كەدەرگىلەر دە از ەمەس. ول «شيكىزات رەسۋرستارى ناۋبەتىنەن» دە قاتەرلى بولۋى مۇمكىن. كوكجيەكتە كورىنىپ تۇرعان وسىنداي ايقىن تابالدىرىقتاردىڭ ءبىرى - بۇرىن بىزدىكى سياقتى پروبلەمالارى مەن مۇمكىندىكتەرى بولعان ءبىرقاتار مەملەكەتتەر دە توتەپ بەرە الماعان «كىرىسى ورتاشا ەلدەر تۇزاعى» .
ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ دامۋ ۆەكتورىنان باسقا ەكىنشى اسەرى - بۇل ەكونوميكانىڭ، سوتسيۋمنىڭ جانە بيۋدجەتتىڭ ورنىقتىلىعى.
بيۋدجەتتىڭ «كوڭىل- كۇيىنە» كەلسەك، وندا وتكەن جىل ءبىز ءۇشىن شىنىمەن دە كۇردەلى سىناق بولدى. ءبىراق «قيىن جىلداردا» جيناقتالعان رەزەرۆتەر بىزگە 2015 -جىلدان پروبلەمالارسىز وتۋگە كومەكتەستى.
وتكەن جىلدىڭ اياعىندا، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قارجى مينيسترلىگىندە بيۋدجەتتى وڭتايلاندىرۋ بويىنشا ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ءبىز كوپتەگەن ناقتىلاۋلار كەزىندە ءوزىمىزدىڭ شىعىستارىمىزدى 1,5 تريلليون تەڭگەگە قىسقارتتىق. بيۋدجەتتى اعىمداعى ءۇشجىلدىققا قالىپتاستىرعان كەزدە ءبىز باستى يدەيانى - جوبالار ەكونوميكانىڭ ناتيجەسىنە جانە وڭ اسەرىنە باعىتتالۋى جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا اكەپ سوعۋى ءتيىس ەكەنىن ايتتىق.
- دەگەنمەن، سوندا دا اعىمداعى جىلعى پەرسپەكتيۆالار قانداي؟
- جالپى، مەن قارجى ءمينيسترى رەتىندە اعىمداعى جىلدىڭ پەرسپەكتيۆالارىن وڭ باعالايمىن.
ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىڭ ەمەس سەكتورى ءوز اينالىمدارىن وسىرەتىنىن ءبىز بايقاپ وتىرمىز. بيۋدجەتكە سالىقتىق تۇسىمدەر ۇلعايۋدا.
ونىڭ سىرتىندا، شيكىزات نارىقتارىنداعى احۋال دا قۇبىلمالىلىقتى بىرتىندەپ تومەندەتۋدە جانە تەپە- تەڭدىككە ۇمتىلىس بار. قازىرگى تاڭدا باررەل قۇنى 40 دوللاردان اسادى. ءبىز بيۋدجەتتى سوڭعى ناقتىلاۋ ۋاقىتىندا Brent ماركاسىنىڭ قۇنىن باررەل ءۇشىن 30 دوللار دەپ بەلگىلەدىك. ياعني، 30 دوللار كەزىندە دە قازاقستاننىڭ بيۋدجەتتىك شىعىندارى ەلدىڭ بارلىق الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىن جانە ەلباسى تاپسىرماسىن ورىنداۋعا نەگىزدەلگەن. ونىڭ ىشىندە «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا دا باعىتتالعان.
- قارجى مينيسترلىگى بيۋدجەتتىك ساياساتتى ترانسفورماتسيالاۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزەدى. ول قالاي جاسالادى؟
- ەلباسىنىڭ «قازاقستان جاڭا جاھاندىق ناقتى احۋالدا: ءوسۋ، رەفورمالار، دامۋ» اتتى جولداۋىندا بيۋدجەت شىعىندارىنا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلگەن. شىعىستاردى قارجىلاندىرۋدى نىسانالى ينديكاتورلارعا قاتاڭ بايلانىستىرۋ اسا ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى.
ءبىرىنشى كەزەكتە، قارجىلاندىرۋ باعىتتارى بويىنشا شىعىستار مەن باعدارلامالاردىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنە جانە ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا باعدار جاسالىپ وتىر. تالداۋ بارىسىندا باعدارلامالار تيىمدىلىگىنىڭ تومەنگى دەڭگەيدە بولۋىنا ىقپال ەتەتىن جانە ءبىرسىپىرا جىلدار ىشىندە ولاردى ىسكە اسىرۋ مونيتورينگى بارىسىندا كورىنەتىن ينستيتۋتتىق، اكىمشىلىك، نورماتيۆتىك جانە باسقارۋشى فاكتورلار انىقتالدى. مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جۇمىسى وسىنداي فاكتورلاردى، ەڭ الدىمەن، زاڭنامالىق تۇرعىدا جويۋعا باعدارلانعان.
بۇل رەتتە، بيۋدجەت شىعىستارىن حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن ساپالى كوتەرۋگە ءتيىستى الەۋمەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالارعا جۇمساۋعا دەن قويىلدى.
مەملەكەت شىن مانىندە وزىنە شىعىستاردىڭ الەۋمەتتىك بولىگىن عانا الۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ ءرولى جەكە سەكتوردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايتىن جانە ىنتالاندىراتىن ستراتەگيالىق مەنەدجەر دەڭگەيىمەن شەكتەلۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە، تاۋاشالاردى بوساتا وتىرىپ، بيزنەستى جۇرگىزۋ ۇدەرىسىن زاڭنامالىق تۇردە جەڭىلدەتۋى قاجەت.
- ءسىز جەكەشەلەندىرۋدى ايتىپ وتىرسىز عوي؟
- ءيا. بۇگىندە ەكونوميكانى مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى مۇلىكتىڭ 70 پايىزىنا دەيىنىن باسەكەلەستىك ورتاعا بەرۋدى قاراستىراتىن اۋقىمدى جەكەشەلەندىرۋ ارقىلى ءوتىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە نارىققا بۇگىنگى تاڭدا كۆازي مەملەكەتتىك سەكتور باسقاراتىن ءىرى نىسانداردى بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. ولار: اۋەجايلار، ءوندىرۋشى كومپانيالار جانە ت. ب.
بۇل تاجىريبە قولدانۋ اۋماعى مەن جەكە كاسىپكەرلىك باستامالارىن ايتارلىقتاي كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي- اق، الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، وندىرىستەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن جاقسارتۋعا دا جاعداي جاسايدى. ويتكەنى، جەكەمەنشىك يەسى مەملەكەتكە قاراعاندا اناعۇرلىم ءتيىمدى مەنەدجەر بولىپ تابىلادى.
جەكەشەلەندىرۋدەن بارلىعى دا ۇتادى - بيزنەس مەملەكەتتىك مونوپوليا باسىم بولىپ وتىرعان سالالاردا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك الادى، مەملەكەت سالىقتاردىڭ ءتۇسۋى ەسەبىنەن ۇتادى، جالپى ەكونوميكالىق جاعداي جاقسارادى.
ودان باسقا، بيۋدجەتتىك شىعىستاردى جۇزەگە اسىرۋ تەتىگىن قايتا قاراۋ شەڭبەرىندە مەملەكەت مەملەكەت- جەكەمەنشىك ارىپتەستىگى نەگىزىندە، سول سياقتى، سەرۆيستىك ۇلگىنى پايدالانا وتىرىپ، باسەكەلەستىك ورتاعا ءوزىنىڭ جەكەلەگەن فۋنكتسيالارىن بەرەدى. بۇل جەكە باستاما جۇمىس ىستەي الاتىن جۇمىستار مەن قىمبات تۇراتىن جابدىقتاردى ءبولىپ تولەۋ ارقىلى (سەرۆيستىك مودەل) جانە قىزمەتتەر مەن جۇمىستار اۋسورسينگىن ساتىپ الۋ ەسەبىنەن بيۋدجەتكە جۇكتەلىمدى ايتارلىقتاي ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- كاپيتالدى جاريا ەتۋ بيۋدجەتكە قالايشا اسەر ەتۋدە؟
- كاپيتالعا راقىمشىلىق جاساۋ ەل ەكونوميكاسى مەن ونىڭ بيۋدجەتىنە ەداۋىر كەشىرەك، ياعني كەيىنىرەك اسەر ەتەدى. بۇل اكسيانىڭ مۋلتيپليكاتيۆتى اسەرى بار. بۇگىنگى تاڭدا جاريا ەتۋگە قاتىسۋشىلاردىڭ ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ تولىققاندى ويىنشىلارى بولۋ، جەكەشەلەندىرۋگە قاتىسۋ ارقىلى دا، سول سياقتى، ۇدەمەلى يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ جانە «نۇرلى جول» شەڭبەرىندە ىسكە اسىرىلاتىن ءبىرقاتار جوبالاردىڭ ينۆەستورلارى بولۋ ارقىلى دا ەكونوميكاعا ينۆەستور رەتىندە قاتىسۋ مۇمكىندىگى بار. ياعني، ازاماتتار جاريا ەتىلگەن قاراجاتتى اعىمداعى جىلى دا، سول سياقتى، مىسالعا، 2018 -جىلى دا ينۆەستيتسيالاي الادى. سوندىقتان، اقشانىڭ قاشان ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردىڭ ءبىر بولىگى بولاتىنىن ايتۋ قيىن. ءبىراق وسىنداي مۇمكىندىكتىڭ پايدا بولاتىنى انىق.
مۇلىكتى جاريا ەتۋ مۇلىكتى ۋاقىتىلى رەسىمدەمەگەنى ءۇشىن ىقتيمال ايىپپۇلداردى بولدىرماۋعا، ونى بولاشاقتا پروبلەماسىز ساتۋعا نەمەسە جالعا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىزدە كوممەرتسيالىق قۇرىلىستار مەن بۇرىننان بار عيماراتتارعا جاپسارلاس قۇرىلىستاردى جاريا ەتۋگە وتىنىشتەر كوپ. ياعني، ازاماتتار بۇل مۇلىكتى وزدەرىنىڭ كوممەرتسيالىق اكتيۆتەرى رەتىندە رەسىمدەۋگە زاڭدى قۇقىق الادى.
بۇل كىرىستەر مەن شىعىستاردى جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيالاۋدىڭ 2017 - جىلدان باستالۋىنا بايلانىستى وتە ماڭىزدى. جانە بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى 2016 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن جاريا ەتۋدىڭ اقشاعا دا جانە ولاردىڭ يەلەرىنە دە زاڭدى اينالىمعا ورالۋدىڭ سوڭعى مۇمكىندىگى ەكەنىن بىرنەشە رەت ايتقان بولاتىن.
بۇل رەتتە جاريا ەتۋ ءراسىمى بارىنشا وڭايلاتىلعان: زاڭناماعا سوڭعى تۇزەتۋلەرمەن كاپيتالدى جاريا ەتۋ بويىنشا ءىس جۇزىندە بارلىق شەكتەۋلەر الىپ تاستالدى جانە مۇلىكتى جاريا ەتۋ راسىمدەرى ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىلدى. كاپيتالدى جاريا ەتۋدىڭ مۇنداي جەڭىلدىكتى شارتتارى الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە بولعان ەمەس.
قازاقستان ەلگە اقشانى اكەلگەن جاعدايدا ونى جاريا ەتۋگە سالىناتىن سالىقتى تولىق الىپ تاستادى جانە جاريا ەتۋدىڭ مالىمدەۋ نىسانىندا سالىقتىڭ نەبارى % 10- ى قالدىرىلدى. كەيبىر ەلدەردە جاريا ەتۋ الىمدارى جاريا ەتىلەتىننىڭ جارتىسىن نەمەسە سوماسىنىڭ % 70- ىن قۇرايتىنىن ايتا كەتۋ قاجەت. راقىمشىلىق ەتۋدىڭ ەڭ ءبىر ليبەرالدى جاعدايلارىنىڭ وزىندە جاريا ەتۋگە سالىناتىن سالىق مولشەرلەمەسى كەمىندە 3-5 پايىز بولادى.
- بيزنەسكە قايتا ورالايىق. ءسىز مەملەكەت ستراتەگيالىق مەنەدجەر بولۋعا ءتيىس دەگەن ەدىڭىز. وسى مەنەدجمەنت كاسىپكەرلىكتى قولداۋ بولىگىندە قالاي كورسەتىلۋگە ءتيىس؟
- مەملەكەت بيزنەستىڭ دامۋى جانە سالىق تولەي الۋى ءۇشىن وعان قولايلى جاعدايلار تۋعىزۋعا ءتيىس. ويتكەنى، سالىقتار مەملەكەتتىڭ كىرىس كوزدەرى بولىپ تابىلادى. ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى مەملەكەت حالىق الدىندا الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەردى ورىندايدى.
ءبىز 2030 -جىلعا قاراي شوب دەڭگەيىن ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 40 پايىزىنا دەيىن جەتكىزۋ ماقساتىن قويعانىمىز سىزدەرگە ءمالىم. ول ءۇشىن مەملەكەت قولايلى جانە ساپالى سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس. ياعني، سالىق تولەۋشىگە سالىق تولەۋدى ىڭعايلى ەتۋ جاعدايىن جاساۋ قاجەت. ەكونوميكانى جانداندىرۋ جانە ءتۇرلى سەبەپتەر بويىنشا ناشار جۇمىس ىستەيتىن نەمەسە تىپتەن جاسىرىن اكتيۆتەردى ەكونوميكالىق اينالىمعا تارتۋ ءۇشىن كاسىپورىنداردى وڭالتۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. «بانكروتتىق تۋرالى» زاڭ بورىشكەرگە كرەديتورلارمەن ءباتۋالىق كەلىسىم جاساسۋعا نەمەسە قيىن جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن جوسپار ازىرلەۋى ءۇشىن مۇمكىندىك بەرەدى. زاڭ كاسىپورىندى اتاۋىمەن جانە تاۋارلىق بەلگىسىمەن بىرگە ساتىپ الۋعا جانە «وعان جاڭا ءومىر بەرۋگە» مۇمكىندىك تۋعىزادى. بۇل رەتتە، جۇمىس ورىندارى ساقتالادى، ال ءوندىرىس توقتامايدى. ءقازىر ءبىز جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعىنا قاتىستى جۇمىستار جۇرگىزۋدەمىز.
التىنشى شاقىرىلعان پارلامەنت سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى بيزنەس ءۇشىن راسىمدەردى اكىمشىلىك تۇرعىدا وڭايلاتۋعا باعىتتالعان جاڭا مىندەتتەر بەلگىلەدى. راسىمدەردىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ءبىرىڭعاي كەدەن- سالىق كودەكسى قابىلداناتىن بولادى. جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار تۋرالى كودەكستە وسى سالاداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن بارلىق نورمالار ءبىرىڭعاي زاڭنامالىق اكتىدە شوعىرلاندىرىلماقشى. مونوپولياعا قارسى سالانى رەفورمالاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى شەڭبەرىندە باسەكەلەستىك ماسەلەلەرى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر ەنگىزىلەتىن بولادى.
مەملەكەت بيزنەس ءۇشىن ونى الماستىرماي، وعان باعدار عانا بەرەتىنىن جانە ويىننىڭ قولايلى جاعدايلارىن تۋعىزاتىنىن تاعى دا قايتالاپ وتەمىن. سول ارقىلى ونىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ناتيجەسىندە، بيۋدجەتكە تيەسىلى سالىق تۇسىمدەرى ارتا تۇسەتىن بولادى. ال بۇل جالپى حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن جاقسارتۋعا جاعداي جاسايدى.
مەملەكەت باسشىسى بەلگىلەگەن ۇلت جوسپارى - بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى «100 ناقتى قادام» دا ءدال وسىعان باعىتتالعان.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2016 -جىلعى 1- ءساۋىر
