مۇرات ابەنوۆ: «سەرپىنمەن» وقىعىسى كەلەتىندەر «فيزيكا» ءپانىن تاڭداعانى ابزال
بۇل شاراعا «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن وقىپ جاتقان ونعا جۋىق ستۋدەنت تە قاتىستى. ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا، قازىر «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن 9 ايماقتا 8200 بالا وقيدى.
- مەن قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە راديو- ەلەكترونيكا جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا ماماندىعى بويىنشا 1- كۋرستا وقيمىن. تارازدان كەلدىم. ءدال وسى ماماندىققا الماتىدا گرانتقا تۇسكەندەر - 95 باللمەن عانا شەكتەلگەن ەدى. مەنىڭ جيناعان ۇپايىم - 79 بالل بولدى. وسى وقۋ ورنىندا «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن 300 بالا وقىپ جاتىر. بىتىرگەننەن كەيىن جۇمىس تابۋ مۇمكىندىگى دە جوعارى، - دەيدى ەرلان كوبەيسىن.
قاراعاندى تەحنيكالىق قۇرىلىس كوللەدجىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى ءرابيا- سۇلتان- بەگىم كوللەدجدە وقيتىندار 3 مەزگىل تەگىن تاماق جانە جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتىلەتىندىگىن ايتادى.
- اۋىلعا بارىپ - قايتاتىن جولاقىمىزدى تولەيدى جانە ءۇش جىلدا ءبىر رەت قىستىق كيىمگە 65-70 مىڭ تەڭگە كولەمىندە اقشا بەرەدى. كوللەدجدى اياقتاعاننان كەيىن، جۇمىس تاۋىپ بەرەمىز دەگەن ۋادە بەردى، - دەيدى قىزىلوردا وڭىرىنەن ارقاعا ارمان ارقالاپ كەلگەن ول. اتالمىش كوللەدجدە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنەن جۇزگە جۋىق بالا وقىسا، استاناداعى اگروبيزنەس كوللەدجىندە بەس ماماندىقتا 125 بالا، م. تىنىشپايەۆ اتىنداعى قازاق كولىك - كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسىنىڭ اقمولالىق كوللەدجىندە 50 بالا، ءو. بايقاداموۆ اتىنداعى جەزقازعان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ « قورشاعان ورتانى قورعاۋ » ماماندىعىندا 100- گە تارتا بالا وقيدى. « سەرپىن » باعدارلاماسىنىڭ باستاماشىسى ءارى جەتەكشىسى مۇرات ابەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل باعدارلاما نەگىزىنەن الەۋمەتتىك سيپاتتاعى باعدارلاما:
- بۇل نەگىزىنەن ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان باعدارلاما. الەۋمەتتىك جوبا. ەلىمىزدە ءبىراز رەفورما جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، شيكىزاتقا تاۋەلدىلىگىمىزدى ازايتۋىمىز كەرەك. شيكىزاتقا تاۋەلدىلىگىمىزدى ازايتۋ - ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتىلىعىنا باستايدى. ول ءۇشىن ءبىز ناعىز يندۋستريالىق، يننوۆاتسيالىق جوبانى ىسكە اسىرۋعا ءتيىسپىز. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قارجى نەمەسە تەحنولوگيادان گورى، ەڭ نەگىزگىسى - كادر. ال بىزدە كادرلار تۇرعىسىنان ۇلكەن تۇيتكىل بار. ماسەلەن، ەڭ اۋەلى كادرمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعىنان تەپە - تەڭدىك جوق. قازاقستاننىڭ توعىز ايماعىندا ماماندار تاپشى. وسى وڭىرلەردە جىلدان - جىلعا جۇمىسقا جارامدى ادامدار سانى ازايىپ بارادى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە، بالا تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنەن بولسا، ەكىنشى كەزەكتە، سىرتقا اعىلعان كوشى - قون. سوڭعى جىلدارداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ىشكە اعىلعان ميگراتسيادان گورى، سىرتقا اعىلعان ميگراتسيا باسىمدىققا يە. وسىنىڭ سالدارىنان جىلىنا جۇمىسقا جارامدى ازاماتتاردىڭ سانى 1-3 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى ەكەن. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ قازىردىڭ وزىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان جوبالارعا ماماندار جەتىسپەيدى، ال جاڭادان جۇزەگە اسىرىلاتىن جوبالار ۇلكەن قيىندىققا تاپ بولايىن دەپ تۇر. سونىڭ ىشىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسى اقساپ تۇر. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بولاشاعى وسى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ. ونى دامىتۋ ءۇشىن ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن ادامدار بولۋى ءتيىس.
ال كەيبىر وبلىستاردا، مىسالى، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىننىڭ وزىنە مامان تابىلماي جاتقاندا، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا كادر قايدان بولسىن. ال الداعى ون جىل ىشىندە بىزدەگى نەگىزگى كاسىپ جانە جۇمىس ورنى شاعىن جانە ورتا كاسىپتەن تۇراتىن بولادى. ياعني، جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى، وسى ادام سانى تاپشى توعىز وبلىسقا باسقا وبلىستاردان ادامداردى تارتۋ، ءسويتىپ كادر تاپشىلىعىن جويۋ. بۇل جەردە كەز كەلگەن ماماندىق يەسىن تارتۋدى كوزدەپ وتىرعان جوقپىز، سول وڭىرلەرگە ناقتى قاجەت مامانداردى تارتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سول ءۇشىن اتالعان وبلىستار الداعى 5-10 جىلدىقتا ناقتى قانداي مامانداردى قاجەت ەتەدى، ونى جەرگىلىكتى جەردە قانداي وقۋ ورنى دايىنداي الادى، وسى وقۋ ورنىمەن كەلىسىمشارت جاساسىپ، بولاشاق مامانداردى وقىتۋدى قولعا الدىق. ياعني، ءوندىرىس پەن ءبىلىم بەرۋدى بىرگە الىپ جۇرمەكپىز. وقۋ ورنى ءوزىنىڭ جانىنداعى كاسىپورىن ءۇشىن ماماندار دايىندايتىن بولادى. بۇل بولاشاق ماماننىڭ جۇمىس تابۋىنا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل - ەكونوميكالىق جاعى. ەندى ونىڭ الەۋمەتتىك جاعى بار.
قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىندا، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل جانە الماتى وبلىستارىندا بالا تۋۋ دەڭگەيى جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى. بۇل ءوز الدىنا جەكە تۇيىتكىل تۋدىرىپ وتىر. مىسالى، بالاباقشا جەتىسپەيدى، مەكتەپتەردە ورىن جوق. وسى وبلىستاردا قازاقستاننىڭ جالپى تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان كوبى تۇرادى. وڭتۇستىك وبلىستاردا ءار بالاعا جۇمسالاتىن قارجى، باسقا وبلىستارمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە كەم. سەبەبى وعان قاجەتتى دەڭگەيدە قارجى جۇمساۋ دا قيىن. مەكتەپتە ەكى - ءۇش اۋىسىممەن وقيتىن بولعاندىقتان، ولارعا بولىنەتىن ارنايى ورىندار ازداۋ. بۇل بالانىڭ قاجەتتى دەڭگەيدە ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. كوپ جەرلەردە كوللەدجدە ورىن جەتىسپەيدى. جالپى، قازاقستاندا كوللەدجدەردە 100 بالاعا 25 ورىن بولسا، قىزىلوردادا بۇل كورسەتكىش تومەندەۋ. جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ورىن جوق، باسقا جاققا بارىپ وقۋدى قالتالارى كوتەرە بەرمەيدى. ياعني، بۇل باعدارلامانىڭ الەۋمەتتىك جاعى، ول - وسى بالالاردىڭ ىشىنەن قابىلەتتىلەرىن تاڭداپ الىپ، مەملەكەتتىك گرانتتار ءبولدىرىپ، سولتۇستىك وڭىرلەردە وقىتۋ، رەتى كەلسە جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، سوندا قالدىرۋ .
ءۇشىنشى، قوعامدىق پايداسى بار . بۇل جوبا ءبىرىنشى كەزەكتە ىشكى ميگراتسيانى تۋدىرادى. بۇل ادامداردىڭ ارالاسۋىن، قوعامنىڭ بىركەلكىلەنۋىن، ينتەگراتسيانىڭ جوعارعى دەڭگەيدە جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ءبىرتۇتاس قازاق مەنتاليتەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا اسەرىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن. سونىڭ ارقاسىندا جەرشىلدىك نەمەسە رۋشىلدىق سەكىلدى جىككە بولىنۋشىلىك تە ازايادى. ادامداردا موبيلدىك كوزقاراس پايدا بولادى. دەمەك، بۇل باعدارلامانى وسى ءۇش قىرىنان الىپ قاراعان ءجون.
- بۇل باعدارلاماعا قاتىسۋشى ارنايى توپتار بار ما؟ جوق، قاتىسۋعا نيەتتىرلەردىڭ ءبارى قاتىسا الا ما؟
- بۇعان ىشتەن قاجەتتىلىگى تۋىنداعان، موتيۆاتسياسى جوعارى ادامدار قاتىسا الادى. دەمەك، بۇل الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ ءبىر ءتۇرى. ياعني، ادامداردىڭ ءوزىن ءوزى ومىرگە بەيىمدەۋى ءۇشىن تۋىنداپ وتىرعان قوسىمشا مۇمكىندىك. بۇل باعدارلاما قوعام تاراپىنان وتە زور قولداۋعا يە بولدى. ماسەلەن، العاشقى جىلى كونكۋرستا ءبىر ورىنعا بەس ادامنان كەلسە، ەكىنشى جىلى جەتى ادامعا جەتتى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى جىلى وسى باعدارلامامەن وقۋعا تۇسكەندەر سانى ەكى مىڭ، ەكىنشى جىلى التى مىڭعا جەتتى. بۇعان دەيىن دە تالاي مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ بولعانى راس. ءبىراق، مىنا باعدارلامانىڭ جاقسى قولداۋعا يە بولعانى تاڭ قالدىرادى. ەشكىمدى ۇگىتتەگەن جوقپىز، ەشكىمگە كۇشتەپ تاڭعان جوقپىز. ءبىراق جىل وتكەن سايىن وعان ىنتىعۋشىلاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى.
قازاقستان قوعامى جاڭا بەلەسكە، يندۋستريالىق قوعام قۇراتىن كەزەڭگە جەتتى . بۇل سول قادام جولىنداعى تالپىنىستار . قازىر بۇل باعدارلاماعا تارتىلىپ جاتقانداردىڭ كوبى قازاقى مەنتاليتەتى جوعارى ، قازاقى اۋدانداردان كەلىپ جاتقاندار . ولار سولتۇستىك نەمەسە شىعىس وبلىستارعا كەلۋ ارقىلى ، ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى ، ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىمداعى ادامداردىڭ باسى قوسىلىپ ، ولار ءبىرىن - ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن بولادى . دەمەك ، بۇل ادامداردا ەكى ءتۇرلى قاسيەت بار . ءبىرىنشى ، اۋىلدىق مەنتاليتەتتى جاقسى مەڭگەرگەن ، اۋىلدان ەشۋاقىتتا تامىرىن ۇزبەيدى. ەكىنشىدەن ، يندۋستريالدى ورتانىڭ مەنتاليتەتىن مەڭگەرەدى . ولاردىڭ بويىندا باسەكەلەستىك قابىلەت جوعارى بولماق .
- باعدارلاما دۇنيەگە كەلگەلى ەكى جىل بولدى دەپ وتىرسىز عوي. ونىڭ اقپاراتىن قالاي جۇرگىزەسىزدەر؟ اۋىل اۋىلدارعا باراسىزدار ما؟ جوق، اقپارات قۇرالدارىنداعى اقپاراتتار جەتكىلىكتى مە؟
- وكىنىشكە قاراي، بۇل باعدارلاماعا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قارجى بولىنگەن جوق. ءبىز ۇيىمداستىرۋ توپتارىن قۇرىپ، سولاردى اۋىلدارعا جىبەرەمىز، اقپارات تاراتامىز. اۋەلى ەڭبەك نارىعىنداعى بوس ورىنداردى زەرتتەيمىز، وسى نارىقتىڭ اينالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەت ، كوللەدجدەردى ىزدەيمىز . سودان كەيىن اۋىلداعى اعايىنداردى قۇلاقتاندىرامىز . ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتتا تۇسىنگەنىمىز، اۋىلداعى اعايىنداردىڭ كوبى قازىرگى نارىققا ساي جاڭا ماماندىقتاردىڭ اتتارىن دا تولىق بىلمەيدى. ونىڭ بولاشاقتا قانداي ماماندىق يەسى بولاتىندىعىن دا تۇسىنبەيدى ەكەن. سول ءۇشىن ءبىز ولارعا تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ تانىستىرىلىمىن جاسايمىز. كوپ جاستار مەتاللۋرگيا ، گەودەزيا، اسپاپ جاساۋشى ماماندىقتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنبەيدى. ونىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى، بىتىرگەننەن كەيىن قايدا جۇمىس ىستەيدى، قانداي ايلىق الادى، قانداي قاسيەتتەردى تالاپ ەتەدى؟ ءبىز وسىدان باستايمىز.
- ال جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جاعى شە؟ وسى باعدارلامامەن وقۋعا تۇسكەن بىرنەشە بالامەن سۇحبات قۇرىپ ۇلگەردىم. ولار «سەرپىننىڭ» ارتىقشىلىعى جۇمىسقا ورنالاستىراتىندىعىندا دەيدى.
- قاي جاعىنا الساق تا ، ارتىقشىلىعى بار . مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك بولماسا دا، ارتىقشىلىعى بار. نەگە؟ ءبىز ولاردى الماتى، استانا سەكىلدى ءىرى قالالارعا اكەلگەن جوقپىز. ول قالالاردا جۇمىس ورىندارى جوق. ءوز قالالارىندا دا جۇمىس ورىندارى جوق. ويتكەنى ونداعى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرۋشىلەر وتە كوپ. بىتىرگەننەن كەيىن قايدا بارارلارىن بىلمەيدى. ال ءبىز بۇل بالالاردى جۇمىس قولى تاپشى، مامان كادرلار جەتىسپەيتىن يندۋستريالىق ورتالىقتارعا، ەشكىم بارماعان، تاڭداماعان ماماندىقتارعا، ەڭبەك نارىعىنىڭ جانىنداعى وقۋ ورىندارىنا اپارىپ وتىرمىز. دەمەك، ولاردىڭ جۇمىس تابۋ مۇمكىندىگى جوعارى. ارينە، وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا، مەملەكەتتىك تاپسىرىستى قابىلدايتىن وقۋ ورىندارىنا قوياتىن تالابىمىز - بالالاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسۋ. ءبىراق مەنىڭشە، ولارعا سەنىپ، كۇتىپ وتىرۋعا ءتيىس ەمەسپىز، ءوز بەتىمىزشە ءىس اشىپ، ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن كوتەرۋگە كومەكتەسۋگە ءتيىسپىز. دەمەك، ءبىز ولارعا ءبىلىم عانا بەرىپ، تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ قانا قويمايمىز، سونىمەن قاتار ازاماتتىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ولاردى قانداي قيىنشىلىقتان دا قورىقپايتىن ەتىپ تاربيەلەمەكپىز.
- كەلەسى جىلى بۇل ءىس قالاي جۇرگىزىلمەك؟
- كەلەسى جىلى دا بەس مىڭ بالانى قامتۋدى كوزدەپ وتىرمىز . ەڭ باستىسى، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن دۇرىس جۇرگىزۋ كەرەك. بىرىنشىدەن ، بۇل جوباعا باسى ارتىق ءبىر تيىن تولەنبەيدى. جىلدا ءبولىنىپ جاتقان مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى. تەك تەحنيكالىق ماماندىقتارعا جانە وڭىرلىك ج و و - لارعا كوبىرەك گرانتتار ءبولىنىپ وتىر. بالالار ءپاندى تاڭداماۋى كەرەك، بولاشاق ماماندىعىن تاڭداعانى ابزال. قازىر كوپتەگەن تالاپكەرلەر الدىمەن ءپاندى تاڭدايدى ، سوسىن ۋنيۆەرسيتەتتى تاڭدايدى. وسى ءپاندى تاڭداۋ ارقىلى ولار بولاشاق قانداي ماماندىق يەسى بولاتىندىعىن ەسكەرمەيدى. نەگىزىنەن «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن وقۋعا ءتۇسۋدى كوزدەيتىندەر ءتورتىنشى ءپان رەتىندە « فيزيكا» ءپانىن تاڭداعانى ابزال. ويتكەنى مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ماماندىقتى تاڭداعاندارعا بولىنەدى. مىسالى، بىلتىر كوللەدجدەرگە 1200 گرانت بولىنسە، ۋنيۆەرسيتەتتەرگە 5000 ورىن ءبولىندى. ولاردىڭ 3000 ى فيزيكا ءپانىن، ءبىر مىڭى بيولوگيا ءپانىن، 500 ى حيميا ءپانىن تاڭداعاندارعا ، قالعان 500 ى باسقا ماماندىقتارعا تەڭدەي ءبولىندى.
- سولتۇستىك وبلىستاردا وزگە ۇلتتىڭ ۇلەسى باسىم. ال وڭتۇستىكتەن كەلگەن جاستارعا بۇل قيىن تيمەيدى دەپ ويلايسىز با؟
- بۇعان تەك ەتنيكالىق ماسەلە تۇرعىسىنان قاراساق، قاتەلەسەمىز . قازاقستاننىڭ اتالعان وڭىرلەرىندە قازاقتار عانا ەمەس، جالپى تۇرعىنداردىڭ سانى از. بۇعان ارينە، سىرتقى ميگراتسيانىڭ اسەرى بار ەكەنىن ايتتىم . دەمەك ، وندا جۇمىس قولى مۇلدەم از ، ول وڭىرلەردە مۇلدەم بوس قالىپ جاتقان اۋىلدار دا كوپ . ياعني، دەموگرافيالىق تۇرعىدان دابىل قاعاتىنداي جاعدايدامىز . ەلباسىنىڭ ءوزى ءداستۇرلى جولداۋىندا تۇرعىنداردى حالىق تىعىز ورنالاسقان اۋماقتان جۇمىس كۇشى از ، مامان تاپشىلىعى بايقالىپ وتىرعان اۋماققا كوشىرۋ تۋرالى ايتتى. جالپى، دەموگرافيالىق تەڭسىزدىكتىڭ تۋىنداۋى كەز كەلگەن ەلدىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. حالىق ازايعان سايىن، مەملەكەتتىڭ ول ءوڭىردى يگەرۋگە جۇمسايتىن قارجىسى دا كوبەيە تۇسەدى . سوندىقتان وسى تەڭسىزدىكتى جويۋعا ارەكەت ەتۋدىڭ استارىنان قانداي دا ۇلتتىق ساياسات ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى دەپ ويلايمىن. مەن بۇل جەردە ەتنيكالىق ماسەلەنى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارماس ەدىم. ويتكەنى بۇل جوباعا تەك قازاقتار عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى قاتىسا الادى. قازىر «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن 11 ۇلتتىڭ وكىلى وقيدى. نەگىزىنەن وڭتۇستىك وڭىرلەردەن، ماڭعىستاۋدان كەلەتىن بالالار قامتىلعاندىقتان، ولاردىڭ 99 پايىزى قازاق تىلىندە وقيدى. ياعني، « سەرپىن» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى وقۋ ءتىلى - قازاق ءتىلى.
بۇل باعدارلاما نەگىزىنەن مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىرعان باعدارلاما. ال مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگى مەن تۇرعىنداردىڭ قاجەتتىلىگى ءبىرىن ءبىرى تولتىرىپ جاتسا، ول باعدارلاما ءساتتى بولماق . بۇل جەردە ەكى جاقتى قاراۋ كەرەك، وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋى، كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ كوپ بولۋى، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ازدىعى - جۇمىسسىزدىقتى جانە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى تۋدىرىپ وتىر. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن حالىقتى كۇشپەن جاپپاي كوشىرە المايسىز عوي. ال مىنا باعدارلاما بويىنشا، حالىق ءوز جۇرەك قالاۋىمەن تاڭدايدى، ءوز ەركىمەن يندۋستريالى ورتانى قالىپتاستىرۋعا بارادى جانە ءوز ەركىمەن سولتۇستىك وڭىرلەردە قالادى. ەشكىم ولاردى زورلاپ جاتقان جوق.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ەسەنگۇل كاپ قىزى.
«تۇركىستان» گازەتى
