الىشەر ناۋايدىڭ قولجازباسىندا نە ايتىلعان؟

 استانا. قازاقپارات- بۇل   شىعارمانىڭ   اتىن   كەيبىر   تۇركىتانۋشىلار «ەكى   ءتىلدى   جاۋاپقا   تارتۋ»   نەمەسە «ەكى   ءتىلدى   تالقىلاۋ»   دەپ   تە   اۋدارعان   ەكەن.

 ونداعىسى   اراب   تىلىندەگى «مۋحاكاما»   دەگەن   ءسوزدىڭ «جاۋاپقا   تارتۋ»، «سوتتاۋ»  دەگەن   ماعىنا   بەرەتىندىگىن   العا   تارتىپ،  سولاي   ءتارجىمالاعان   بولسا   كەرەك.

 الايدا   كەيبىر   اراب   كىرمە   سوزدەرىنىڭ   ورتا   عاسىرلىق   تۇركى   جازبا   تىلىندە   سول   قالپىندا   قولدانىلماستان،  قوسىمشا   ماعىناعا   دا   يە   بولاتىنىن   ەسكەرسەك،  وندا   بۇل   جادىگەردى « ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر »   دەپ   بەرگەن   ءتۇپنۇسقاعا   بارىنشا   جاقىن   كەلەتىن   سەكىلدى.  

ناۋاي   شىعارمالارىنىڭ   ىشىندە   پارسى   مەن   تۇركى   ءتىلىنىڭ   سوزدىك   قورىن،  پوەتيكالىق   قۋاتىن   تالقىلاۋعا   ارنالعان «ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر »  اتتى   ەڭبەگىنىڭ   الار   ورنى   ەرەكشە  .  قاراھاندىقتار   تۇسىندا   ءومىر   سۇرگەن   قاشقاري،  بالاساعۇن،  جۇينەكي   سەكىلدى   اقىندار   ءوز   شىعارمالارىندا   ءتىل   ماسەلەسىن   ايتۋمەن   عانا   شەكتەلسە،  ناۋاي   بۇل   ماسەلەگە   عىلىمي   تۇرعىدان   باردى.  ەكى   ءتىلدى،  اتاپ   ايتساق،  پارسى   مەن   تۇركى   تىلدەرىنىڭ   گرامماتيكالىق   قۇرىلىمىنان   باستاپ،  فونەتيكالىق   ەرەكشەلىگىنە   دەيىن   زەردەلەگەن   ول: «مەن   تۇركى   سوزدەرى   جايىندا   ويلانۋعا   قول   جەتكىزگەنىمدە   مەنىڭ   كوز   الدىمنان   ون   سەگىز   مىڭ   الەمنەن   ارتىق   دۇنيە   كورىندى»  دەپ   جازدى.

 ءوزىنىڭ   مۇنداي   ەڭبەكتى   جازۋعا   نە   سەبەپ   بولعانىن   اقىننىڭ   ءوزى: « تۇركى   مەن   سارت   لۇعاتىنىڭ   ساپاسى   مەن   اقيقاتىن   باياندايتىن   بۇل   ريسالانى   ءتۇزىپ   جازدىم،  جانە   وعان « ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر »  دەپ   ات   قويدىم...  وزدەرىنىڭ   سوزدىك   قورى   مەن   تىركەستەرىنىڭ   شىنايىلىعىن   بىلمەستەن، ( تىلدەرىنەن  )  ۇيالىپ   قىمتىرىلاتىن   تۇركى   ۇلىسىنىڭ   ءدىلمارلارىنا   ەسكەرتكىش   ورناتتىم»  دەپ   اشىپ   كورسەتتى.

 ناۋايدىڭ  بۇل   جازعاندارىنان   سول   كەزدەگى   اۋام ( قارا  )  حالىق   تۇرماق،  ءتىپتى   ەلدىڭ   ارقاسۇيەر   شەشەندەرى   مەن   كوسەمدەرىنىڭ   وزدەرى   وزگە   تىلدە   كوسىلۋگە   جاقىن   بولعانىن   اڭعارۋ   قيىن   ەمەس.  اقىننىڭ   بۇل   ايتقان   سوزدەرى   اشى   دا   بولسا   شىندىق   بولاتىن.  باسقا   مادەنيەتتى   ارتىق   سانايتىن   وقىمىستىلاردىڭ   قاشان   دا   وزگە   تىلگە   بۇيرەگى   بۇرىپ   تۇراتىنى   قاي   قوعامدا   دا   كەزدەسەتىندىگى   وكىنىشتى.  تۇركى   ۇلىسىنىڭ   جاناشىر   ۇلاندارىنىڭ   ءبىرى   اليحانتورە   ساعۋنيدىڭ «تۇركىستان   قايعىسى»  اتتى   ەڭبەگىندە   وتارلاۋشى   حالىقتىڭ   قارماعىنا   ءبىرىنشى   بولىپ   وقىمىستىلاردىڭ   ىلىنەتىنىن   اشىنا   وتىرىپ   جازۋى   دا   سودان   بولسا   كەرەك.  ناۋايدى   ورتاعاسىرداعى   ءتىل   ماسەلەسى   بەيجاي   قالدىرماعان.  ونىڭ «ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر »  اتتى   ەڭبەگىنەن   تۇركى   ۇلىسىنىڭ   كەلەشەگى   انا   تىلىندە   جاتقانىن   تۇسىندىرۋگە   تىرىسقانىن   اڭعارۋ   قيىن   ەمەس.

 «الايدا   تۇركىنىڭ   ۇلىعىنان   كىشىسىنە   دەيىن،  نوكەرىنەن   بەگىنە   دەيىن   سارت ( پارسى   - ت . ق.)  ءتىلىن   بىلەدى.  اركىم   ءوز   شاما - شارقىنشا   سويلەۋ   بىلاي   تۇرسىن،  قايتا   كەيبىرى   كوركەم   دە   شەشەن   سويلەي   الادى.  ءتىپتى   تۇركى   شايىرلارى   پارسى   تىلىندە   تاماشا   جىر   جاۋھارلارىن   جازىپ،  شەشەن   سويلەي   بىلەدى.  الايدا   سارت (پارسى   -   ت . ق.)  ۇلىسىنىڭ   شارۋاسىنان   اقسۇيەگىنە   دەيىن   جانە   ساۋاتسىزىنان   وقىمىستىسىنا   دەيىن   ەشقايسىسى   دا   تۇركى   تىلىندە   سويلەي   المايدى،  سويلەگەننىڭ (ءسوزدىڭ   -   ت . ق.)  ماعىناسىن   دا   تۇسىنبەيدى.  ەگەر   جۇزدەن   ءتىپتى   مىڭنان   ءبىرى   بۇل   ءتىلدى   ۇيرەنىپ   ءسوز   ايتسا   دا،  ونى   ەستىگەن   كەز - كەلگەن   ادام   ونىڭ   سارت   ەكەنىن (بىردەن)  پايىمدايدى»  دەپ   قالام   تەربەگەن   شايىر   تۇركىلەردىڭ   وزگە   ءتىلدى   يگەرۋدە   الدارىنا   جان   سالمايتىنىن   ماقتانىش   سەزىممەن   جازسا،  ەندى   بىردە:

« ونەرسىز   تۇركىنىڭ   ءالسىز   جىگىتتەرى   وڭايلىققا   بولا،  پارسى   تىلىندە   ولەڭ   جازۋعا   بوي   الدىرىپتى.  ال  ،  اقيقاتىندا  ،  ەگەر   ادام   جاقسىلاپ   وي   تارازىسىنا   سالىپ   قاراسا،  بۇل ( تۇركى   -   ت . ق.)  تىلدە   سونشالىقتى   مۇمكىندىك، ( ءسوز  )  الەمىندە   مۇنشالىقتى   كوركەمدىك   تابىلادى،  سوندىقتان   دا   مۇنىمەن ( تۇركى   تىلىمەن   -   ت . ق.)  وي   جەتكىزۋ،  شەشەن   سويلەۋ،  ولەڭ   جاساۋ،  ۇيقاس   قۇراستىرۋدىڭ   وڭاي   ءارى   ءتيىمدى   بولارى   انىق.  ەندەشە   تۇركى   ءتىلىنىڭ   مۇمكىنشىلىگى   وسىنشالىقتى   دالەلدەرمەن   بەلگىلى   بولدى.  ەندى   وسى   حالىق   ىشىنەن   پايدا   بولعان   قۇرمەتتى   جاندارى   ءوز   ويلارىن   ءوز   تىلدەرى   بولا   تۇرا   وزگە   تىلدە   ايتپاسا   بولار   ەدى   جانە   ىسكە   اسىرماسا   يگى   ەدى.  جانە   باسقا   تىلمەن   ايتۋعا   قابىلەتتەرى   بولسا   دا،  ءوز   تىلدەرىمەن   كوبىرەك   ايتىپ،  باسقا   تىلمەن   ازىراق   ايتسا   ەدى.  ەگەر   اسىرەلەپ   ايتسا،  ەكى   تىلمەن   بىردەي   ايتسا   بولار   ەدى.  تۇركى   ۇلىسىنىڭ   ءسوز   زەرگەرلەرىنىڭ   ءبارى   سارت   تىلىمەن   ولەڭ   شىعارادى،  بۇتىندەي   تۇركى   تىلىمەن   ايتپايدى   دەگەن   دە   ورىندى   ەمەس.  قايتا   ايتا   المايدى.  ايتسا   دا ( پارسىنىڭ  )  تۇركى   تىلىندە   ولەڭ   شىعارعانىنداي،  شەشەن   تۇركىلەر   قاسيدا   وقىپ،  جەتكىزە   المايدى.  وقىسا   دا   ءار   سوزىنەن   ءجۇز   ايىپ   تابىلادى،  ءار   تىركەسىنەن   ءجۇز   كەمشىلىك   كەزدەسەدى» دەپ،  تۇركى   شايىرلارىنىڭ   ءوز   انا   تىلدەرىندە   ولەڭ   جازۋعا   تالپىنبايتىنىن،  جازعان   كۇننىڭ   وزىندە   دە   قاتەلىككە   ءجيى   بوي   الدىراتىنىن   اشىنا   وتىرىپ   جازعان.  ناۋايدىڭ   وسىنداعى: «ەندى   وسى   حالىق   ىشىنەن   پايدا   بولعان   قۇرمەتتى   جاندارى   ءوز   ويلارىن   ءوز   تىلدەرى   بولا   تۇرا   وزگە   تىلدە   ايتپاسا   بولار   ەدى»  دەگەن   ءسوزىن   بۇگىنگى   قازاق ءتىلدى   وقىرمانعا   تالداپ،  ءتۇسىندىرىپ   جاتۋدىڭ   ءوزى   ارتىق. 

 ناۋايدىڭ   تۇركى   شايىرلارىن   ءوز   انا   تىلدەرىندە   شىعارما   جازۋعا   شاقىرۋى   -   ونىڭ   نەگىزگى   جانايقايى   دەپ   ۇققان   دۇرىس.  ءاسىلى،  شايىر   بۇل   ەڭبەگىن   جازاردا   قولىنا   قالام   ۇستاعان   جازبا   اقىنداردى   باستى   نازاردا   ۇستاعان.  سەبەبى   شىعارما،  نەگىزىنەن،  تەك   ۇلتتىق   ماندەگى   جالاڭ   ۇرانداردان   عانا   تۇرمايدى،  ەڭ   باستىسى   تۇركى   ءتىلىنىڭ   باي   سوزدىك   قورى   مەن   پوەتيكالىق   قۋاتى   انىق   مىسال - دالەلدەرمەن   بەرىلەدى.  سونىڭ   جارقىن   مىسالى   -   ناۋاي   ءوز   ەڭبەگىندە   ءجۇز   ەتىستىكتى   سانامالاپ   شىعادى   دا،  سونىڭ   بىردە - ءبىرى   پارسى   تىلىندە   كەزدەسپەيتىندىگىن   العا   تارتادى.  بۇل   ەتىستىكتەردىڭ   پارسى   تىلىندە   تۋرا   ماعىناسىنىڭ   جوقتىعىن،  ولار   بۇل   سوزدەردى   جەتكىزەردە   قوسىمشا   ەتىستىكتەرگە   جۇگىنەتىنىن   نەمەسە   اراب   كىرمە   سوزدەرىن   ءجيى   قولداناتىندىعىن   ايتادى.  كەيبىر   سوزدەردىڭ   تىپتەن   بالاماسى   دا   جوق   بولعاندىقتان،  پارسى   تىلىندە   ونداي   ۇعىمنىڭ   دا   جوق   ەكەنىنە   توقتالادى.  ال   تۇركى   ءتىلىنىڭ   سوزدىك   قورىنىڭ   باي   ەكەنىن   شايىر   تۇركىدە   سينونيمدەس   سوزدەردىڭ   كوپتىگىمەن   بايلانىستىرادى.

  ءار   زاتتىڭ   جەكە - جەكە   اتاۋى،  ءاربىر   قيمىل   ءىس - ارەكەتتى   ءبىر   كەيدە   بىرنەشە   ۇعىممەن   جەتكىزۋگە   بولاتىندىعىن   دايەكتەيدى.  اتاپ   ايتقاندا،  ءبىر   عانا   جىلاۋدىڭ   جىلامسىنماق،  ەڭىرەنمەك،  سىڭرەمەك،  سىقتاماق،  جىلاماق،  وكىرمەك،  ىنشكىرمەك،  ھاي - ھاي   جىلاماق   دەگەن   تۇرلەرىنىڭ   بار   ەكەنىن   العا   تارتادى   دا،  ءار   سوزگە   جەكە - جەكە   ءبايىت   ارناپ،  مىسالدار   كەلتىرەدى.  ال،  پارسى   شايىرلارى   مۇنىڭ   ءبارىن   ءبىر   عانا   اتاۋمەن   بەرەتىندىگىن   تىلگە   تيەك   ەتەدى.  سونىمەن   بىرگە   ءىشۋ   دەگەن   ءسوزدىڭ   دە   تۇركىشە   سيپقارماق،  تامشىماق،  بوحساماق   دەگەن   تۇرلەرى   بار   ەكەنىن   دە   ۇتىمدى   جەتكىزەدى.
 راسىندا،  پارسى   تىلىندە   جىلاۋدى   جالپى   اتاۋمەن «گەريە كاردان»  دەپ   كۇردەلى   ەتىستىكپەن   عانا   جاساسا،  ال   ءىشۋدىڭ   تۇرلەرى   بىلاي   تۇرسىن،  ءىشۋ   مەن   جەۋدى «حۋردان»  دەگەن   ءبىر - اق   اتاۋمەن  بەرەدى.  مىسالى «ءشاي   ءىشۋ »  دەگەندى «چوي  حۋردان»  دەسە، «تاماق   جەۋ»  دەگەندى   دە «عازو   حۋردان»  دەپ،  ەكەۋىن   دە   ءبىر   ەتىستىكپەن   جاسايدى.  ناۋايدىڭ   جازۋىنشا،  قىمسىنماق،  قىزعانماق،  تەلمىرمەك،  بەزەنمەك   دەگەن   سوزدەردىڭ   دە   پارسى   تىلىندە   بالاماسى   جوق.  سوعان   بايلانىستى   مىسالدى   تۇركىشە   بەرە   وتىرىپ،  مۇنداي   سەزىمدەردى   پارسى   تىلىندە   سول   قالپىندا   جەتكىزۋگە   بولمايتىنىنا   توقتالادى.  ءتىپتى   ءاربىر   ويىن   تۇيىندەگەن   سايىن   ول: «پارسىتىلدى   تۇركى   بەكتەرى   مەن   مىرزالارى   بۇل   ءسوزدى   پارسى   تىلىندە   جەتكىزۋدى   قالاسا،  نە   ىستەر   ەكەن؟»، «پارسى ءتىلدى   شايىرلار   مۇنداي   ادەمى   ماعىنانى   جەتكىزۋدەن   ماقۇرىم »، « پارسىدا   مۇنداي   ءسوز   جوق»  دەيدى. 

 تۇركى   حالىقتارى   ءۇي   جانۋارلارىن   جەكە - جەكە   اتاپ،  ولاردىڭ   دىبىس   شىعارۋىن   ات   كىسىنەمەگى،  تۇيە   بوزلاماعى،  ءۇي ( سيىر  )  مۇڭگرەمەگى،  يشەك ( ەسەك  )  ينگراماعى،  ءيت   ۇلىماعى   دەپ   اتاسا،  پارسىلار   اتتىڭ   كىسىنەۋىن   عانا « شيھە  »  دەپ   اتاپ،  قالعاندارىنا   ءسوز   قولدانبايتىندىعىن   دا   اشىپ   كورسەتەدى.  ال،  ات   ابزەلدەرى،  اتتىڭ   تۇرلەرىنىڭ   ءبارىن   دە   پارسىلار   تۇركىشە   اتايتىنىن   جازادى.  ارينە،  قاشان   دا   وتىرىقشىلىقپەن   كۇن   كورگەن   پارسىلاردىڭ   ات   قۇلاعىندا   ويناپ،  كوشپەندىلىك   ءومىر   سالتىن   ۇستانعان   تۇركىلەردەن   جىلقى   مالى   مەن   كيىز   ۇيگە   قاتىستى   سوزدەردى   الۋى   قالىپتى   جاعداي.  الايدا   اڭدار   مەن   قۇستارعا   قاتىستى   كوپتەگەن   اتاۋلاردىڭ   پارسى   تىلىندە   كەزدەسپەيتىندىگىنە   دە   ناۋاي   ناقتى   دالەلدەر   كەلتىرەدى.

  مىسالى  ،  تۇركى   حالىقتارى   ۇيرەكتىڭ   اتالىعىن «سونا»،  ال   انالىعىن « بارچىن  »  دەپ   اتاسا،  پارسىلار   ەكەۋىن   دە   ءبىر - اق   سوزبەن «مورعاك»  دەپ   اتايدى   ەكەن  .  شايىر   اعايىن - تۋىسقا   قاتىستى   اتاۋلاردى   دا   سانامالاپ   شىعىپ،  تۇركى   ءتىلىنىڭ   باي   سوزدىك   قورىن   كورسەتەدى.  تۇركىلەر   ۇلكەن   باۋىردى «اعا»  دەسە،  كىشىسىن «ءىنى»،  ۇلكەن   قىز   تۋىستى «اپكە»،  كىشىسىن «ءسىڭلى»  دەپ   اتايتىنىن،  الايدا   پارسىلار   ەر - ازاماتتىڭ   ءبارىن «برودار »  دەپ،  ايەل   زاتىنا «حوحار »  ءسوزىن   قولداناتىندىعىنا   توقتالادى .  راسىندا،  بۇگىنگى   پارسى   تىلىندە «اعانى»  - « برودار - ە   بوزورگ » ( ۇلكەن   باۋىر )، «ءىنىنى »  - « برودارە - كۋچەك » (كىشى   باۋىر )، « اپكەنى  »  - « حوحار - ە   بوزورگ » (ۇلكەن   اپكە)، « ءسىڭلىنى»  - «حوحار - ە   كۋچەك» (كىشى   اپكە)  دەپ   ايتادى.
 زەرتتەۋشى   بۇل   شىعارماسى   ارقىلى   تۇركى   ءتىلىنىڭ   پارسىدان   ارتىق   بولماسا  ،  ەشبىر   كەم   تۇسپەيتىندىگىن   عىلىمي   تۇردە   دالەلدەپ   بەرگەن  .  كوزى   قاراقتى   وقىرمان   شىعارمانى   وقىعان   بويدا - اق   تۇركى   ءتىلىنىڭ   باي   سوزدىك   قورىنا   قانىق   بولارى   انىق  .  اسىرەسە  ،  شىعارمادا   بۇل   كۇندەرى   تۇركى   تىلدەرىندە   قولدانىستان   ءتۇسىپ   قالعان   كونە   سوزدەردىڭ   قايتا   جاڭعىرىپ   وتىرۋى   تۇركى   دۇنيەسى   ءۇشىن   ورتاق   تەرمين   جاساعىسى   كەلىپ   جۇرگەندەر   ءۇشىن   تاپتىرماس   دەرەككوزى   دەسەك   تە   بولادى.

« مۋحاكاماتۋل - لۋعاتايندەگى  »  ءجۇز   ەتىستىكتى   بىلاي   قويعاندا،  ءسوز   جاساۋشى   جالعاۋ - جۇرناقتارعا ( ماق / مەك،  چى / ءچى،  دىق / دىك،  ج،  ل،  لار / لەر ،  ۋل / ءۇل   جانە   ت . ب. )  دەيىن   بەرىلىپ،  ءارقايسىسىنا   بىرنەشە   مىسالدان   كەلتىرۋى   ناۋايدىڭ   تۇركى   ءتىلىن   تەرەڭ   زەرتتەگەنىنىڭ   بەلگىسى.  ەڭ   باستىسى،  ورتا   عاسىردا   كەڭىنەن   قولدانىلعان   كونە   سوزدەر   بۇل   شىعارمادا   سول   قالپىندا   بەرىلگەن.  مىسالى،  اعايىن - تۋىستىق     اتاۋلار   -   اباعا،  اعا،  اتاكا،  يگەچى،  ىنەكە،  ءىنى،  كوكەلتاش،  ءسىڭىل،  تاعايى؛  كيىز   ۇيگە   قاتىستى   سوزدەر   -   اق   ءۇي،  باعىش،  باسرۇق،  بوساعا،  چىع،  گوزۇنەك،  ىركەنە،  قانات،  تورلىق،  تۇڭلۇك؛  ۇيرەكتىڭ     تۇرلەرى   -   ىلبەسىن،  سونا،  بارچىن،  الا   لۇعا،  الا   پوكە،  الما   باس،  باعچال،  چاقىر   قانات،  چوركە،  ىركە،  سوقسۇر ،  تەمۇر   قانات؛  قۇستىڭ     تۇرلەرى   -   چاعرۇق،  چايلاق،  چىعچىع،  قارا   قۇس،  قىلقۇيرىق،  قۇلادۋ،  قۇلا   پۇرعا،  لەگلەك،  تىلبەقۇس،  توعداق،  توعدارى،  ياپالاع؛  اتتىڭ     تۇرلەرى   -   ارعىماق،  تاتۋ،  توبۇچاق،  يابۇ،  ياكا؛  اتتىڭ     جاستارىنا     قاتىستى     -   قۇلىن،  تاي،  عۇنان،  دونەن،  تۇلان،  چىرعاۋلانعا؛  ات     ابزەلدەرى     -   جازلىق،  عانجۇعا،  حانا،  يەر ،  قوم،  قۇشقۇن،  ولاڭ،  ولانچاع،  توقا،  توقۇم،  جىبىلگەر ،  قانتار ،  چىلبۇر ،  قامچى،  بۇلدۇرگە،  چۇپچۇرعا.

 بۇلاردان   باسقا   جانە   قارۋ - جاراق،  تاماق   جانە   ىشىمدىكتىڭ   بىرنەشە   تۇرلەرى   مەن   ولاردىڭ   اتاۋلارى   بەرىلگەن.  وسىندا   كەلتىرىلگەن   ءبىراز   سوزدەر   بۇگىنگى   سوزدىك   قورىمىزدا   بولعانىمەن   دە،  كەيبىرى   قولدانىستان   مۇلدەم   ءتۇسىپ   قالعان.  اسىرەسە،  ءبىر   عانا   ۇيرەكتىڭ   ون   ءۇش   ءتۇرىنىڭ   بەرىلۋى   تۇركى   جازبا   ءتىلىنىڭ   بايلىعىن   كورسەتسە   كەرەك.  وسىنشالىقتى   باي   سوزدىك   قورى   بار   تۇركى   ءتىلى « پوەزيا   ءتىلى  »  اتانعان   پارسىدان   ەشبىر   كەم   تۇسپەيدى   دەيدى   اۆتور.
 جوعارىدا   ايتىپ   وتكەنىمىزدەي  ،  ناۋاي   بۇل   ەڭبەگىن   ءوزىنىڭ «فارسيگۋي»  ياعني   پارسى ءتىلدى   زامانداستارىنا   ارناپ   جازعان.  تۇركى   ءتىلىنىڭ   باي   سوزدىك   قورىن   تەرەڭ   زەردەلەگەن   عالىم   تۇركىشە   ولەڭ   جازۋدىڭ   كەيبىر   ارتىقشىلىقتارىن   عىلىمي   تۇرعىدان   ءتۇسىندىرىپ   بەرەدى.
 ولەڭ   ءسوزدىڭ،  نەگىزىنەن،  ۇيقاستان   تۇراتىنى   بەلگىلى.  ءار   جولدىڭ   سوڭىنداعى   ءراديف   پەن   قافيانىڭ   ءوزارا   ۇيقاسقا   قۇرىلۋى   كلاسسيكالىق   شىعىس   مۇسىلمان   پوەزياسىنىڭ   باستى   شارتى.  وسى   جاعىنا   ءجىتى   نازار   اۋدارعان   ناۋاي   فونەتيكالىق   جاعىنان   دا   تۇركى   ءتىلىنىڭ   پارسىدان   اناعۇرلىم   ارتىق   ەكەندىگىنە   توقتالادى.  ادەتتە   ءار   تارماقتىڭ   سوڭعى   ءسوزى   قانداي   دىبىسپەن   بىتسە،  كەلەسى   جولى   دا   سونىمەن   ۇندەس   دىبىسپەن   اياقتالۋى   ءتيىس.  بۇل   قاعيدا،  اسىرەسە،  ارۋز   ۇيقاسىنا   تۇسەتىن   ولەڭ   جولدارىنا   تىكەلەي   قاتىستى.  داۋىستى   دىبىستارىنىڭ   ۇزاق   ءارى   قىسقالىعىنا   بايلانىستى   ۇيقاساتىن   اراب   ءھام   پارسى   ولەڭدەرىندە   ءراديف   نەمەسە   قافيا   بىردەي   دىبىسپەن   اياقتالۋى   قاتاڭ   ساقتالادى.  

ماسەلەن  ،  ۇزاق « ءياي  »  - « ى  »  مەن   قىسقا « كاسرا»  - « ِ  »  ەكەۋى   دە   تۇركى   تىلىندە « ي»  دىبىسىن   بەرەتىن   بولعاندىقتان   دا،  ءوزارا   ۇيقاسقانىمەن   دە،  ارۋزعا   تۇسەتىن   پارسى   تىلىندە   بۇلار   ارقىلى   ۇيقاس   جاسالمايدى  .  سەبەبى   بىرەۋى   سوزىلىڭقى   بولسا،  ەكىنشىسى   قىسقا.  سونداي - اق، «الەف»  - «ﺍ»  پەن «ءھامزا »  - « ﺀ »  دا   تۇركى   تىلىندە « ءا »  بولىپ   ۇيقاسقانىمەن   دە،  پارسى   تىلىندە «الەف» « ا  »  نەمەسە «و »  بولىپ   وقىلسا، « ءھامزا»  جىڭىشكە « ءا  »  بولىپ   دىبىستالادى   دا،  ءوزارا   ۇيقاسپايدى.  ال،  تۇركى   تىلىندە   قولدانۋعا   بولا   بەرەتىندىگىن   ناۋاي: « سوندىقتان   دا « الەف  »  پەن « ءھامزا  »  اراسىندا   ءوزارا   بايلانىس   بار ، ( سول   ءۇشىن   دە  )  ءبىر   ءسوزدىڭ   سوڭىن « الەف  »  پەن   قافيا   جاساسا   بولادى.  مىسالى ، « ارا  »  - « ارا  »  ءسوزىن « ءسارا  »  - « سرا  »  جانە « ءدارا  »  - « درا  »  دەپ   قافيالاسا   دا ،  نەمەسە « ءسارا »  - « سر ه  »  جانە « ءدارا  »  - « در ه  »  دەپ   قافيا   جاساسا   دا   بولا   بەرەدى.  

ناۋاي   تۇركىشە   ولەڭ   جاساۋ   تەحنيكاسىنىڭ   تاعى   ءبىر   ارتىقشىلىعى   رەتىندە   تۇركى   تىلىندە   ومونيمدەس   سوزدەردىڭ   كوپتىگىمەن   بايلانىستىرادى.  مىسالى،  اراب   ارپىمەن   جازىلعان « ﺍﻮﺖ »  دەگەن   ءسوزدى « ۇت »، « وت »، «ءۇت »  جانە «ءوت »  دەپ   وقۋعا   بولاتىنىن،  ءارى   ءارقايسىسى   جەكە - جەكە   ماعىنا   بەرەتىنىن   ايتادى.  ءبىرىنشىسى « ۇتۋ»  ەتىستىگىنىڭ   بۇيرىق   رايى   بولسا،  ەكىنشىسى «وت»  ياعني   جالىن،  ءۇشىنشىسى   ءۇتۋ،  ياعني   جاعۋ   ەتىستىگىنىڭ   بۇيرىق   رايى   بولسا،  ءتورتىنشىسى «ءوتۋ »  ەتىستىگىنىڭ   بۇيرىق   رايى.  وسىنداي   باي   سوزدىك   قورىمەن   تاماشا   ۇيقاستار   جاساۋعا   بولاتىنىن   تالداعان.
 ورتاعاسىرلىق   شىعىس   مۇسىلمان   ادەبيەتىندە   ءتورتتاعاننىڭ   بىرنەشە   ءتۇرى   كەزدەسەتىندىگى   بەلگىلى.  ولار   رۋباي،  قىتعا،  تۇيىق،  ءدۋبايتي   جانە   ت . ب.  سول   كەزەڭدە   كەڭىنەن   قولدانىلعان   وسى   قىسقا   جانرلاردىڭ   گەنەزيسىن   زەرتتەگەن   عالىمدار   بۇل   تورتتىكتەردىڭ   دۇنيەگە   كەلۋىنە   قاي   حالىقتىڭ   كوپ   ەڭبەك   سىڭىرگەندىگىن   انىقتاۋعا   كۇش   سالعان.  ءبىر   عانا   رۋباي   جانرىنىڭ   گەنەزيسى   توڭىرەگىندە   كوپتەگەن   پىكىرتالاستار   وربىگەن.  ءار   حالىق   وزىنە   قاراتا   تارتقان.  تۋرا   وسىنداي   ماسەلە   باسقا   جانرلارعا   دا   قويىلعان.  الايدا   تۇيىق   جانرىنىڭ   دۇنيەگە   كەلۋىنە   تۇركى   شايىرلارىنىڭ   تىكەلەي   ىقپال   ەتكەنىن   ادەبيەت   تەورەتيكتەرىنىڭ   ءبارى   دە   ءبىراۋىزدان   مويىنداعان.  سەبەبى   بۇل   جانردىڭ   تابيعاتى   تۇركىنىكى.  تۇيىقتىڭ   باسقا   تورتتىكتەردەن   باستى   ايىرماشىلىعى   -   ونىڭ   ۇيقاسىنىڭ   ياعني   قافياسىنىڭ   ومونيمدەس   سوزدەرمەن   ءبىتۋى   دەر   ەدىك.  ناۋايدىڭ   ءبىر   عانا « ﺍﻮﺖ  »  ءسوزىنىڭ   بىرنەشە   ماعىناعا   يە   ەكەنىن   دالەلدەپ   جاتۋىنىڭ   سىرى   دا   وسىندا.  ءوزىنىڭ   پىكىرىن   دالەلدەۋ   ءۇشىن   شايىر :
 ءچۇن   ءپاري - ۋ   حۋردۋر   اتىڭ   بەگىم،
 سۋرات   ءىچرا   ديۋ   ەرۇر   اتىڭ   بەگىم،
 ءھار   ءحادىڭ   كىم   ۋلۋس   ءاندين   قاچار،
 ءناتاۋان   جانىم   ءسارى   اتىڭ   بەگىم.
 وسى   تۇيىقتاعى   ءۇش   رەت   قايتالانعان «ات»  ءسوزى   ءۇش   ءتۇرلى   ماعىناعا   يە  .  ءبىرىنشى   قاتاردا   ات،  ەسىم   بولسا،  ەكىنشى   جولدا   ات،  ياعني   جىلقى،  ءتورتىنشى   قاتارداعى   اتۋ   ەتىستىگىنىڭ   بۇيرىق   رايى.  ناۋاي   وسى   ادەبي   جانردى   تالداپ   كورسەتۋ   ارقىلى   تۇركى   تىلىندە   كەز   كەلگەن   تورتتىكپەن   ولەڭ   جازۋعا   بولا   بەرەتىنىن،  الايدا   پارسى   ءتىلدى   شايىرلاردىڭ   تۇيىققا   كەلگەندە   تىعىرىققا   تىرەلەتىنىن   نانىمدى   جەتكىزە   بىلگەن.
 ناۋايدىڭ « ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر  »  اتتى   ەڭبەگىندە   كەزدەسەتىن   تاعى   ءبىر   ادەبي   ورنەكتىڭ   ءبىرى   -   تارسيع   ولەڭ   قۇرىلىسى .  ادەبيەت   تەورەتيكتەرىنىڭ   جازۋىنشا،  بۇل   شىعىس   مۇسىلمان   ادەبيەتىندەگى   ەڭ   كۇردەلى   ۇيقاس   بولىپ   ەسەپتەلەدى.  تارسيعتىڭ   باسقا   ۇيقاستاردان   باستى   ايىرماشىلىعى   -   مۇندا   تەك   قافيا   مەن   ءراديفتىڭ   عانا   ۇيقاسى   جەتكىلىكسىز ،  سونىمەن   بىرگە   ءار   ءبايتتىڭ   ءار   جولى ،  قاتارى   دا   ءوزارا   ىشتەي   ۇيقاسقا   قۇرىلۋى   كەرەك.  تارسيع   -   ءتورت   اياعىن   تەڭ   باسقان   ۇيقاس.  سوندىقتان   دا   بۇل   ۇيقاسقا   ادەبيەت   ايدىنىندا   ابدەن   توسەلگەندەر   عانا   ات   باسىن   بۇراتىن   بولعان.  الايدا   ولاردىڭ   ءبارى   دە   ولەڭ   جولدارىن   ءساتتى   شىعارا   الماعان.  ناۋايدىڭ   قاسيدا   جانرىنىڭ   شەبەرى   حوجا   كاليميددين   سالماننىڭ   وسى   ولەڭ   قۇرىلىسىمەن   قالام   تەربەگەنىن،  الايدا   ۇيقاستارىن   ءساتتى   شىعارا   الماعانىن   تالداپ   كورسەتۋى،  سونداي - اق   ءوزىنىڭ   دە   تارسيعپەن   ءتورتتاعان   جازۋى   دا   تۇركى   ءتىلىنىڭ   پارسىشادان   ارتىقشىلىعىن   دالەلدەۋدەن   تۋسا   كەرەك.  ءتىپتى   ەڭ   قيىن   سانالاتىن   شايىرلىق   شەبەرلىكتىڭ   ءوزىن   دە   تۇركى   جازبا   تىلىمەن   وڭاي   جەتكىزۋگە   بولاتىندىعىن   ۋاجدەگەن.
 پارسى   مەن   تۇركى   ءتىلىن   تەرەڭ   زەرتتەپ،  عىلىمي   تۇجىرىم   جاساعان   ناۋاي   وسى   شىعارماسى   ارقىلى   تۇركى   تىلىنە   نەمقۇرايدىلىقپەن   قاراپ،  وزگە   تىلدە   قالام   تەربەيتىن   اقىن،  شايىرلارعا   قاتتى   سوققى   بەرگەن.  ول   ءبىر   ءتىلدىڭ   ەكىنشى   تىلدەن   ايىرماشىلىعى   جوق،  الايدا   ءاربىر   جان   ءوز   انا   تىلىنە   شىنايى   جاناشىرلىقپەن   قاراۋ   كەرەك   دەگەن   قاعيدانى   ۇستانعان.  شايىردىڭ   بۇل   ەڭبەگى   جازىلعان   ۋاقىتتا   سول   ورتادا   ءبىراز   قوزعاۋ   سالعانى   انىق.  سەبەبى،  ول   زاماندا   عىلىم،  بىلىممەن   اينالىسقىسى   كەلگەن   مۇسىلمان   ۇممەتى   ءوز   ەڭبەكتەرىن   اراب   تىلىندە   جازسا،  ادەبيەت   الەمىندە   ءىز   قالدىرعىسى   كەلگەن   اقىن،  شايىرلار   پارسى   تىلىنە   جۇگىنەتىن.  ءماۋرانناھىر   مەن   حوراسان   ايماعىنان   شىققان   عالىمداردىڭ   باسىم   بولىگى   وزدەرىنىڭ   عىلىمي   ەڭبەكتەرى   مەن   كوركەم   تۋىندىلارىن   سول   تىلدەردە   جاراتۋعا   تىرىساتىن.  سوندىقتان   دا   قۇر   جانايقاي   ەمەس،  ناعىز   عىلىمي   دالەلدەرمەن   جازىلعان « مۋحاكاماتۋل - لۋعاتاين » («ەكى   ءتىل   تۋرالى   پىكىر »)  ۇزاق   ۋاقىت   بويىنا   ءوز   ءتىلىن   سۇيەتىن   جانداردىڭ   جاستانىپ   وقيتىن   ەڭبەگىنە   اينالعانى   ەشبىر   تالاس   تۋدىرماسا   كەرەك.

ءتورالى     قىدىر ،  ءال - فارابي     اتىنداعى     قازاق     ۇلتتىق     ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  دوتسەنتى،   فيلولوگيا
  عىلىمىنىڭ     كانديداتى

https://kazgazeta.kz