قازاقستان جاسامپازدىق جولىنا ءتۇستى - م. سكوك

استانا. قازاقپارات - ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ناۋقانىن باقىلاۋعا كەلگەن حالىقارالىق بايقاۋشىلاردىڭ قاتارىندا قازاقستانداعى كانادانىڭ بۇرىنعى ەلشىسى مارگارەت سكوك تا بولدى.

 كانادالىق ساياساتكەر ەلىمىزگە ساپارى كەزىندە « قازاقپارات» تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن بولاتىن.

 - سكوك حانىم، ءسىزدى ناۋرىز مەيرامى تۇسىندا استانادا كورگەنىمىزگە قۋانىشتىمىز، قوش كەلدىڭىز دەيمىز! كانادا ەلشىسى رەتىندە (2006-2009 - جىلدارى) ءسىز قازاقستاننىڭ دامۋ بارىسىن كوردىڭىز، الدىمەن الماتىدا، سودان سوڭ استانادا ءتۇردىڭىز. قازىرگى قازاقستاننان قانداي اسەر الدىڭىز؟ قانداي ماڭىزدى وزگەرىستەردى، ەكونوميكالىق جانە ساياسي جەتىستىكتەردى اتاپ وتە الاسىز؟

- ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق تۇرعىداعى جەتىستىكتەر كوزگە تۇسەدى: استانا - ەل استاناسى رەتىندە كوركەيە تۇسكەن، جاڭا اكىمشىلىك عيماراتتار مەن تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى پايدا بولىپتى. قازاقستاندىقتاردىڭ ءال- اۋقاتى ءوستى، بۇل ولاردىڭ كولىكتەرىنەن، كيىمدەرىنەن- اق كورىنىپ تۇر.

ساياسي تۇرعىدا باسقارۋ جۇيەسىنىڭ وزگەرىستەرى بايقالادى، بۇعان نەگىزىنەن قر پارلامەنتىنىڭ سايلاۋى دالەل بولا الادى.

 ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ باسقارۋشى اپپاراتتى جاس كادرلارمەن، ماماندارمەن الماستىرىپ، باستاماشىل ءارى بەلسەندى قىزمەتكەرلەردى تارتۋعا ءمان بەرگەن سەكىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە الەمدىك قاۋىپ- قاتەرلەر مەن داعدارىس جاعدايىندا وتە دۇرىس جانە ۋاقتىلى جاسالىپ جاتقان قادام.

 - ءسىز قازاقستان بويىنشا عانا ەمەس، ورتالىق ازيا ەلدەرى بويىنشا دا ەڭ جەتەكشى ساراپشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاسىز. بىلتىر جەلتوقسان ايىندا ءسىز كانادانىڭ حالىقارالىق باسقارۋدىڭ يننوۆاتسيالار ورتالىعى اتىنان (Center for International Governance Innovation/CIGI) ورتالىق ازيا ايماعىنداعى قاۋىپسىزدىككە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىستىڭىز جانە وندا تالقىلاۋلارعا ارالاستىڭىز. وسى سالادا قازاقستاننىڭ ءرولىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

اتالمىش كونفەرەنسيا CIGI ورتالىعىنىڭ « ورتالىق ازيا قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى يننوۆاتسيالار» اتتى جوباسىنىڭ اياسىندا ءوتتى. 2015 - جىلدىڭ كوكتەمىندە باستالعان جوبا ورتالىق ازياداعى ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى جانە باسقارۋ جۇيەسىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. ول نەگىزگى 6 پروبلەماعا ءمان بەرەدى: لاڭكەستىكپەن كۇرەس، شەكارا باقىلاۋ قىزمەتى، ادام ساۋداسى مەن ەسىرتكى تاسىمالى، ەنەرگەتيكالىق جانە يادرولىق قاۋىپسىزدىك، سونىمەن قاتار ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ.

كانادا ءار ءتۇرلى ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك جانە باسقا دا داۋلاردى شەشۋدە ۇلكەن تاجىريبەگە يە، سوندىقتان ول ورتالىق ازياداعى ەلدەرگە قاقتىعىستار مەن داعدارىستاردى باسقارۋ باعىتىندا ءوز مودەلىن تانىستىرعان بولاتىن. كوپتەگەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەر ەل اراسىنداعى قارىم- قاتىناستارعا بايلانىستى. نەگىزىنەن بۇل شەكارالىق باقىلاۋ جانە ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ سالالارىندا قاتتى بىلىنەدى. ءبىز بارلىعىمىز وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان اراسىنداعى شەكارا ماسەلەلەرى تۋرالى بىلەمىز. كانادا مۇنداي جاعدايلار ءۇشىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدە ءوز تاجىريبەسىن ۇسىنا الادى.

ەڭ ۇلكەن سۇراقتاردىڭ ءبىرى - سۋ ماسەلەسى. ورتالىق ازيادا ءبىر وزەندى ءبولىسىپ وتىرعان بىرنەشە مەملەكەتتەر بار. سۋدى ءبولىسۋ كەزىندە قاقتىعىستاردى قالاي بولدىرماۋعا بولادى؟ وسى ماقساتتا قانداي ادىستەمەلەر مەن تەحنولوگيالاردى قولدانۋ كەرەك؟

سونىمەن قاتار لاڭكەستىك ماسەلەسى دە وتە وتكىر تۇر. بيىل كانادا 25 مىڭ سيريالىق بوسقىندى قابىلدايدى. ولاردىڭ قايسىسى قاۋىپ اكەلەدى، قايسى بەيبىت تۇرعىن دەگەن ساۋال الدىمىزدا تۇرعانى جاسىرىن ەمەس.

ورتالىق ازياداعى قازاقستاننىڭ ءرولى قانداي؟ بىرىنشىدەن، ورتالىق ازيا الەمدىك گەوساياساتتىڭ ناق ورتاسىندا ورنالاسقان. مۇندا ءبىزدىڭ ءداستۇرلى كورشىلەرىمىز - رەسەي مەن قىتايدىڭ عانا مۇددەسى شوعىرلانعان جوق. بيىل ا ق ش ءوزىنىڭ ورتالىق ازياداعى ستراتەگياسىن جاريالاپ، 5S+1 باستاماسىن كوتەرىپ وتىر. ءۇندىستان مەن جاپونيا ويدا جوقتا قىزىعۋشىلىق تانىتا باستادى. وسى ايماققا قاتىستى ەۋرووداق تا ءوزىنىڭ ستراتەگياسىن جاساقتاپ جاتىر. ءبىز ايماقتىڭ بەس مەملەكەتىنە الەمنىڭ ءىرى ويىنشىلارى كوز تىگىپ وتىرعاندىعىن بايقاپ وتىرمىز.

قازاقستان ايماقتاعى جەر كولەمى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان ءىرى مەملەكەت رەتىندە ايماقتاعى ىقپالداستىق پروتسەستەردىڭ قارقىن الۋىنا تىكەلەي اسەر ەتە الادى. مەنىڭشە، اتالمىش شەشىم ايماقتاعى قاۋىپ- قاتەرلەرمەن جانە جاڭا شاقىرۋلارمەن كۇرەستە شەشۋشى ماڭىزعا يە بولماق.

- ديپلوماتيالىق قىزمەتتى تاستاپ كەتكەنىڭىزگە قاراماستان، ءسىز ءالى دە بولسا قازاقستاندىق- كانادالىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ كەلەسىز. ءسىز كانادالىق بيزنەسمەندەر قازاقستاندىق ىسكەرلىك ورتادا وزدەرىن ەركىن ۇستاۋى ءۇشىن قازاقستان- كانادا ىسكەرلىك كاتالوگىن جاساقتاۋعا بەلسەندى ارالاستىڭىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان مەن كانادانىڭ سەرىكتەستىگى قانداي دەڭگەيدە دەپ باعالار ەدىڭىز؟ قانداي سالالار ەكەۋارا بايلانىستاردا مەيلىنشە الەۋەتتى دەپ سانايسىز؟

- ەكىجاقتى قارىم- قاتىناستاردا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق، اتاپ ايتقاندا، مال شارۋاشىلىعى، وسىمدىك شارۋاشىلىعى، ماشينا جاساۋ سياقتى سالالارى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى اقپاراتتىق جانە جاڭا تەحنولوگيالار الماسۋ باعىتى ايتارلىقتاي الەۋەتكە يە. اۋىل شارۋاشىلىعى - ءبىزدىڭ ەلدەردە بىردەي مىقتى دامىعان. ال داعدارىس كەزىندە، اۋىل شارۋاشىلىعى قازاقستان ەكونوميكاسىن العا سۇيرەيتىن سالالاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن.

ۋران ءوندىرۋ سالاسىندا قازاقستان- كانادا ىنتىماقتاستىعىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعى ارتۋدا. 2014 - جىلدىڭ تامىز ايىندا اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم ءوز كۇشىنە ەندى. بۇل قۇجات ۋراندى قايتا وڭدەۋ جانە كونۆەرسيالاۋ سالاسىندا وزىق تەحنولوگيالار ترانسفەرتى ءۇشىن ماڭىزدى شارت بولىپ تابىلادى. قازاقستان مەن كانادا ۋراننىڭ ءىرى قورىنا يە. وسىعان بايلانىستى، ءبىز اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ سالاسىندا جاڭا تەحنولوگيالارمەن الماسا الامىز.

ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ ۇلكەن بولاشاعى بار. كانادالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا پرەزيدەنتتىك « بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا 300-گە جۋىق قازاقستاندىق ستۋدەنت ءبىلىم الۋدا. كانادا سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدەن ودان دا كوپ جاستاردى قابىلداۋعا دايىن.

- 2015 - جىل كانادا ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولدى. پارلامەنتتىك سايلاۋ ءوتتى. بيىل پارلامەنتتىك سايلاۋ قازاقستاندا ءوتتى جانە ءسىز وندا بايقاۋشى رەتىندە قاتىسا الدىڭىز. ءماجىلىس سايلاۋىنا قانداي باعا بەرە الاسىز؟

- مەن 12 سايلاۋ ۋچاسكەسىندە بولدىم. مەن قاي پارتياعا داۋىس بەرىپ جاتسا دا، ءوز تاڭداۋىن ماقتان تۇتاتىن ازاماتتاردىڭ ۇلكەن ازاماتتىق پوزيتسيالارىنا تاڭعالدىم. ولار وتە ءساندى كيىنىپ كەلىپ جاتتى. مەن ولاردان: « سىزدەردىڭ وسىلاي كورىكتى كيىنىپ كەلۋلەرىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ ناۋرىز مەيرامى بولعاندىقتان با، الدە سايلاۋ ءوتىپ جاتقاندىقتان با؟» دەپ سۇرادىم. ولار: « ناۋرىز جانە سايلاۋ ءوتىپ جاتقاندىقتان» دەپ جاۋاپ قاتتى. قارت ادامدارمەن قاتار، جاس بۇلدىرشىندەر كەلىپ جاتقانىنا دا تاڭداندىم. ەرەسەك ادامدار بالالارىمەن داۋىس بەرۋ پاراقشاسىن جاشىككە سالىپ جاتتى. مەن ولاردىڭ ماقتانىشتارىنا قاتتى قايران قالدىم.

 بيىل سايلاۋ وتە جاقسى جانە ءتيىمدى ۇيىمداستىرىلعان. مەن حالىقارالىق بايقاۋشىلارمەن دە تىلدەستىم، ولار ءبىراۋىزدان قازاقستان بيلىگىنىڭ سايلاۋدى جوعارى باتىس ستاندارتتارىنا ساي وتكىزۋ قۇلشىنىسىن جوعارى باعالادى. مەن باتىس بايقاۋشىلارىنىڭ بۇل تۋرالى ءوز ەسەپتەرىندە كورسەتەتىندىگىنە كۇمانىم از. قازاقستان حالقىن سايلاۋدىڭ ءساتتى وتكەندىگىمەن تاعى ءبىر قۇتتىقتاعىم كەلەدى. تۇراقتىلىق پەن ەلدىڭ وركەندەۋىن تىلەيمىن!

 اۆتور: جاسۇلان جولدىبايەۆ