جىلدىڭ دا مىنەزى بار، جاقسى- جامان

استانا. قازاقپارات - حالىقتىق جىل ساناۋعا بايلانىستى العاشقى دەرەكتەردى سوناۋ Ⅷعاسىرداعى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىنەن ھام Ⅺ عاسىر عۇلاماسى ماحمۇت قاشقاري ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى.

زەردەلەسەك، وسىناۋ ءداستۇر سول ەسكى زاماننىڭ وزىندە-اق اڭىزعا اينالىپ كەتكەن ەكەن، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى بۇگىنگى مەرەكەلىك سانىندا. دەمەك، جىل ساناۋ تاريحىنىڭ تامىرى تىم ارىدە جاتىر. ەندەشە، ءاربىر جىلعا زەر سالايىق.

تىشقان. جىل ساناۋدىڭ جانە جىل قايىرۋدىڭ باسى سانالادى. ار جىل 21- ناۋرىزدا اياقتالىپ، جاڭا جىل 22- ناۋرىزدا باستالىپ ەسەپتەلەدى. تالاي جىلدىڭ تاۋقىمەتىن، قىزىعىن باسىنان وتكىزگەن تاجىريبەسى باي، ۇعىمدى حالىق ءار جىلعا ءتيىستى باعا بەرىپ ھام سوعان ساي كۇتىنىپ تە وتىرعان. جالپى، تىشقان جىلىن جۇرت مولشىلىق پەن بەرەكەنىڭ، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ جىلى دەپ ساناعان. حالىقتىڭ بۇل سەنىمى كوبىنە اقتالىپ تا وتىرعان. شىنىندا دا تىشقان جىلى قيىنشىلىق، جاۋگەرشىلىك، اشتىق بولا بەرمەگەن ەكەن.

سيىر جىلى حالىق ەسىندە كوبىنەسە اۋىرتپالىق، داۋ-جانجال، قيىندىقتارىمەن ەستە قالعان. ىرىمشىل حالقىمىز بۇل جىلى ساتسىزدىك بولا قالسا، «بيىل اۋىر جىل عوي» دەي سالعان. سيىر جىلى تۋعان ادامدار حالىق ادەتى مەن ىرىمدارى نەگىزىندە سيىر باۋىزدامايدى.

بارىس اۋىرتپالىعى دا، جاقسىلىعى دا ارالاس جىل دەپ ەسەپتەلەدى. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بۇل جىلعا قاتىستى ايتىلاتىن ەلەۋلى وقيعالار ەستە قالماعان. وسىنداي سەبەپپەن بارىستى قازاقتار جايسىز جىل قاتارىنا قوسپايدى.

قويان قازاقتىڭ شارۋاشىلىق تاريحىندا جۇت، اشتىق، اۋىرتپالىق، بەينەت جىلى رەتىندە باعالانادى. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. تاريحقا ۇڭىلسەك، 1867-1868 ج. ج. «جالپاق قويان» جۇتى، 1879-1880 ج. ج. «ۇلكەن قويان» جۇتى، 1891-1892 ج. ج. «كىشى قويان» جۇتى، 1915-1916 ج. ج. «تاقىر قويان» جۇتى بولىپ، بۇكىل قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ، ەل جۇدەۋشىلىككە، اشتىققا، جوقشىلىققا ۇشىراپ، ار جىلعا الگىندەي ات بەرىپ، ايدار تاعىپ كەتكەن. 1962-1963 ج. ج. دا مال ءوسىرۋشى اۋداندار قاتتى شىعىنعا ۇشىراعانى بەلگىلى. تاريحتان بەلگىلى قازاق ەلىنە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتتى قايعىلى زامان اكەلگەن 1723-جىل دا قويان جىلى بولاتىن. قويان جىلى اتاقتى ابىلاي حان تۋدى (1711). قويان جىلعى جۇت پەن اپات، اشتىق قالامگەرلەر شىعارمالارىنا دا ارقاۋ بولىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى ءى. جانسۇگىروۆ بىلاي دەپ جازدى:

بولماسا تۇلكى الدىرعان، قاسقىر اتقان،

ءبىر قازاق تابا المايسىڭ، قىستى ۇناتقان.

ءوتىپتى «اق قويانداي» قىرعىن قىستار

تۇكىرىك تۇسپەي قاتقان، جۇرت جۇتاتقان.

ءابىقاي نۇرتازا ۇلى «قوياندى» بىلاي سۋرەتتەيدى:

جۇت كوردىم جەتى جاستا «قويان» دەگەن،

ادالدى قىس ەمەس- ءتى قويام دەگەن.

قىزارىپ، قىمىز ءىشىپ ۇيىقتاعانعا،

«ابايلا، اشتىق كەلدى! ويان!» دەگەن.

ۇلۋ. ول تۋرالى ءارتۇرلى جورامال كوپ. تۇركى جۇرتى ونىڭ ىشىندە قازاقتار دا ۇلۋ جىلى استىق، ءشوپ مول بولادى دەپ جورامالداعان. سوعان قاراعاندا بۇل حالىق ءۇشىن جايلى، جۇمساق جىلدار قاتارىنان ورىن السا كەرەك. كەي جىلدارى ۇلۋ دا جايسىز كەلىپ وتىرعان. وعان ب. مايليننىڭ «ۇلۋ» دەگەن ولەڭى (1917) دالەل بولادى:

ۇلۋ كەلىپ كوتەردى ەلدىڭ وبالىن،

مال جۇتاتىپ، سىنىن الدى قورانىڭ.

ناق ۇلۋداي ۇلىتقان جوق قازاقتى،

اتىشۋلى بىلتىرعى وتكەن «قويانىڭ».

جىلان قازاق اڭىز اڭگىمەلەرىندە «جىلان جىلى جىلىس بولدى، جىلقى جىلى ۇرىس بولدى، قوي جىلى زەڭگەر توعىس بولدى» دەگەن قاعيداعا اينالعان قاناتتى سوزدەر بار. بۇل ءسوزدى اباي دا «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» اتتى شىعارماسىندا پايدالانعان. مۇنى تاريحي دەرەكتەر دە راستايدى.

1928-1929 ج. ج. قازاقستاندا كامپەسكە زوبالاڭى بولدى؛

1941-جىلعى ۇلى وتان سوعىسى دا وسى جىلان جىلى باستالعان؛

قازاق حالقىن قان قاقساتقان قازان توڭكەرىسى دە (1917-1918) وسى جىلان جىلىمەن تۇستاس كەلدى.

جىلقى جايلى حالىقتىڭ ارعى-بەرگى اڭىزدارى مەن ەرتەگى اڭگىمەلەرىندە جايسىز اڭگىمە جوق. ىرىمدا بۇل جىلى تۋعاندار جىلقى باۋىزدامايدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى س. سەيفۋللين، ب. مايلين، ءى. جانسۇگىروۆ جىلقى جىلى تۋىپ (1894)، ۇشەۋى دە بارىس جىلى (1938) وپات بولدى. قازاقتىڭ قاراكەرەي قابانباي (ەراسىل) باتىرى جىلقى جىلى تۋعان (1690). جامبىل اقىن جىلقى جىلى تۋىپ، تاۋىق جىلى قايتىس بولعان (1846-1945).

قوي ەل ۇعىمىندا جاقسى جىل قاتارىندا اتالادى. قازاق بۇل جىلدى قوي مىنەزىنە دە ۇقساتادى. قوي جىلدارى كوبىنە جايلى بولىپ، حالىق بەرەكە مەن مولشىلىققا كەنەلىپ وتىرعان. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ايتۋىنشا، قۇنانباي قاجى قوي جىلى تۋىپ، اتاقتى شوڭ بي قوي جىلى قايتىس بولعان. ىدىراماستاي كورىنگەن كەڭەس وداعى قوي جىلى قۇلادى (1991). قازاق ەلى وسى قوي جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى (1991). قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوشباسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى قوي جىلى تۋىپ، بارىس جىلى قازا تاپتى (1873-1938).

مەشىننىڭ قانداي ماقۇلىق ەكەنى انىق ەمەس. قازىر ونى مايمىل دەپ ءجۇر. اڭىزدا ول مايمىل ەمەس، ازىپ كەتكەن ادام دەپ تە ايتادى. ال جىل قانداي بولادى دەگەنگە كەلگەندە قازاقتار بۇل جىلدى ءساتسىز، بۇلىنشىلىك، جايسىز وقيعالار كوپ بولادى دەپ قورقىپ وتىرادى. شىندىعىندا، ءبىزدىڭ ەلىمىز تاريحىنداعى نەبىر ازاپتى، اۋىر وقيعالار مەن جۇت، اپات وسى جىلداردا بولعانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ايتالىق، 1920-جىلى قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ، ول «تاس مەشىن» دەپ اتالدى. 1931-1932 ج. ج. الاپات اشتىق وسى مەشىندە بولدى. ХІХ-ХХ ع. ع. بىرنەشە سوققان «قويان»، «مەشىن»، «تاۋىق» جىلدارىنداعى اشتىق پەن سۇمدىقتى باستان وتكىزىپ، كوزىمەن كورگەن جانە مەشىن جىلى اشتان ولگەن تورعايلىق ءابىقاي اقىن نۇرتازا ۇلى «تاس مەشىن» دەگەن داستان جازىپ، شىندىقتى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن:

تاپ بولدى «مەشىن» دەگەن قايدان زامان،

ەشكىمگە تيگەن-اق جوق پايداڭ زامان.

كوز تويعان، كوڭىل توقتاپ كەلەلى مال،

ەل ايبىنى - ەردەن داۋلەت تايعان زامان.

تۇستەي بوپ وڭدە كورگەن كەتكەنىڭ بە،

قايىرىلماي قالىبىڭا، قايران زامان؟

تاۋىق جىلى جۇرت جادىندا قاتتى، اۋىر جىل رەتىندە قالعان. بۇرىنعى ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، تاۋىق جىلى قاۋىپ-قاتەر ءجيى بولىپ تۇرعان، حالىق بەينەتتى كوپ شەككەن دەيدى. وتكەن عاسىرلار مەن جىلدارعا كوز سالساق، حالىق ساناسىندا ساقتالعان بۇل ۇعىمدار دا نەگىزسىز ايتىلماعان سياقتى. 1920-1921, 1932-1933-جىلدارى جۇت، اشارشىلىق بولعانى كوپكە بەلگىلى. 1968-1969 ج. ج. قۇرعاقشىلىق بولدى. تاعى دا ءابىقاي اقىنعا جۇگىنەيىك:

«تاس مەشىن» جالعاستىردىڭ «تاۋىعىڭدى»،

سىپىرىپ سانسىز قىزىق، ساۋىعىمدى.

توڭقيعان اتپاقىلدىڭ ساقاسىنداي،

كوركىمەن كورسەتپەدىڭ اۋىلىمدى.

اشتىقتان قىرعا، سىرعا تەنتىرەتتىڭ،

اعايىن نەشە دوس، جار، باۋىرىمدى.

ءيت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى بولعاندىقتان با، بۇل جىل حالىق ءۇشىن جايسىز ەمەس سياقتى. مەشىن، تاۋىقتان كەيىنگى اۋىرتپالىق ءيت جىلى ءبىرشاما جەڭىلدەي تۇسكەن. ايتالىق، 1945-جىلى سوعىس اياقتالدى.

دوڭىز جىل ساناۋىنىڭ جانە جىل قايىرۋدىڭ سوڭعى جىلى. كەيبىر تۇركى ەلدەرى، سونداي-اق قازاقستاننىڭ كەيبىر جەرلەرى، مۇنى «قارا كيىك جىلى» دەپ تە اتاي بەرەدى (م. ىسقاقوۆ). قازاق «دوڭىز» دەپ كادىمگى شوشقانى ايتادى. ونىڭ جىل اتاۋىنا كىرۋىنىڭ ءوزى جىل ساناۋدىڭ يسلامنان دا بۇرىن ەنگەنىنىڭ تولىق دالەلى بولسا كەرەك. بۇل جىلدى حالىق پالە-جالا كوپ بولادى دەپ جاقسى اتاماسا دا، كوبىنە ول تاريحقا جايلى، تىنىشتىق جىلى بولىپ كەلگەن.

اسىلىندا، جىل ساناۋ - حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر تاراۋى. وسى جىل ساناۋ ارقىلى ون ەكى جىلدان قايىرىپ وتىرادى دا، ونى «جىل قايىرۋ» دەپ اتايدى. بۇل ءتاسىل وتكەن جىلداردى ەسەپتەۋگە دە، ادام جاسىن انىقتاۋعا دا وتە ىڭعايلى ءارى تاعىلىمى بار تاپقىرلىق ەسەپتىك جۇيە دە. ءبىرىنشىسىن ون ءۇش جىلدان، ودان كەيىنگىلەرىن ون ەكى جىلدان ەسەپتەپ، ادام جاسىن دا وڭاي شىعارىپ الا بەرەدى. سوندا ءبىر مۇشەل ون ءۇش، ەكى مۇشەل جيىرما بەس، ءۇش مۇشەل وتىز جەتى، ءتورت مۇشەل قىرىق توعىز، بەس مۇشەل الپىس ءبىر، التى مۇشەل جەتپىس ءۇش، جەتى مۇشەل سەكسەن بەس جاستا جانە سولاي جالعاسا بەرەدى. بۇرىنعى قاريالار «الپىس بىردەمىن» نەمەسە «جەتپىس ۇشتەمىن» دەمەيدى، «بەس مۇشەلگە تولدىم»، «التى مۇشەلدەن استىم» دەيدى ەكەن.