قابدەش ءجۇمادىلوۆ: قىتايدان تەك كەلگەن جوقپىن، مول قازىنانى ارقالاپ كەلگەن جانمىن

استانا. قازاقپارات - كەلە جاتقان مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە جەتسەڭىز دە، قالامىڭىزدى تاستاماي، وي قۋىپ، كوكىرەكتەگىنى سىعىپ، اق قاعازعا ءتۇسىرۋ كەز كەلگەن جازۋشىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان باق.

- بۇل جاعىنان كەلگەندە ءسىز تاعدىر-تالايىڭىزعا ريزا شىعارسىز. دەگەنمەن، ارتىڭىزعا قاراپ «جازا الماي قالدىم-اۋ، ايتا الماي قالدىم-اۋ» دەپ وكىنەتىن كەزدەرىڭىز بولا ما؟ نەگە ۇلگەرمەدىڭىز؟

-  ءيا، جىلدار زۋلاپ ءوتىپ جاتىر. انە-مىنە دەگەنشە سەكسەنگە كەلىپپىز. بۇل جاسقا ەكىنىڭ ءبىرى كەلىپ جاتقان جوق. وسى ومىرىمە دە رازىمىن. بۇل جاسقا ۇلكەن ەڭبەكپەن كەلدىم. جازۋشىلار وداعى قوزعاۋ سالىپ، مامىر ايىندا الماتىدا ۇلكەن مەرەيتويلىق كەش وتكىزگەلى جاتىر. تۋعان جەرىم - شىعىس قازاقستان.

سول جاقتاعى ءۇش-ءتورت اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتىمىن. ولار دا مەنى شاقىرىپ جاتسا، تۋعان جەرگە بارىپ قايتۋعا قارسى ەمەسپىن. ال، قالامگەر ءۇشىن جازاتىن نارسە كوپ قوي. دەگەنمەن مەن وسى جاسىما دەيىن، ويىما الىپ، جازامىن دەگەن شىعارمامدى جازدىم. وكىنەتىن ەشتەڭە جوق. مەن ەكى يمپەريانى كوردىم. ءدامىن تاتتىم.

شىعارمالارىمنىڭ دەنى وسى ەكى ەل ورتاسىندا بولعان وقيعالار. مەن ارعى بەتتەن «تاعدىر» رومانىنىڭ، بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولعان «سوڭعى كوش» رومانىنىڭ، «اتامەكەن» رومانىنىڭ ماتەريالدارىن الىپ كەلدىم. قىتايدان تەك كەلگەن جوقپىن، وسىنداي قازىنانى ارقالاپ كەلگەن جانمىن.

بۇگىنگە دەيىن ون رومان، جيىرما ءبىر پوۆەست، جەتپىستەن استام اڭگىمە جازعان اداممىن. اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبارى ەستە قالاتىن اڭگىمەلەر. كىشىگىرىم دۇنيەلەر ەمەس. بىلايشا ايتقاندا، اڭگىمەلەرىم پوۆەسكە بەرگىسىز، پوۆەستەرىم رومانعا بەرگىسىز. وزەگىندە كەسەك وي جاتقان، ىرگەلى دۇنيەلەر.

- قانشا رومان، پوۆەست، اڭگىمە جازساڭىز دا، بىردە-ءبىر رەت پەسا جازباپسىز. نەگە؟

-  كەزىندە «قابدەش اعا، مىنا پوۆەستەرىڭىز كينوعا سۇرانىپ تۇر» دەپ قازاق فيلم «سايگۇلىك» باستاعان بىرنەشە پوۆەسىمدى ساتىپ العان. كەلىسىم بەردىم. ول سول كەڭەس قۇلار تۇس ەدى. سەناري جازىلىپ، انە-مىنە دەگەنشە، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ءبارى جايىنا قالدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا «كەيبىر پوۆەستەرىڭىزدى قايتا سەناري ەتىپ جازىپ بەرسەڭىز، كينو تۇسىرەيىك» دەگەن وتىنىشتەر بولدى.

ءبىراق راي تانىتپادىم. ويتكەنى كوڭىلىمە قوناتىن رەجيسسەر دە جوق. جاقسى دۇنيە بوسقا قور بولماق. «ودان گورى كوركەم دۇنيە بولىپ قالا بەرگەنى ءجون» دەپ شەشتىم. «شىركىن-اي قاراكەرەي قابانباي باتىرعا ارنالعان «دارابوز» رومانى تۇنىپ تۇرعان كينو عوي. نەگە تۇسىرمەيسىزدەر؟» دەيتىندەر كوپ.

بىرىنشىدەن، ول مەنىڭ ىرقىمداعى دۇنيە ەمەس. ەكىنشىدەن، وعان مەملەكەتتىك قولداۋ كەرەك. كىتاپتاعى وقيعانىڭ وزەگى ون سەگىزىنشى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ شىنايى ءومىرى، سىرتقى جاۋمەن ارپالىسى. ونى ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق، قوماقتى قارجى كەرەك. جىلى ءسوز ايتىلعانىمەن، ىسكە كەلگەندە ءالى ەشكىم تاۋەكەل ەتىپ بەل بايلاپ، كينو ەتۋگە تىرىسىپ جاتقان جوق.

بالكىم ونىڭ دا ءبىر دوڭگەلەپ ۋاقىتى كەلەر. جالپى، تەك پروزا عانا ەمەس، ولەڭ دە جازعان اداممىن. ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، دراماعا بارماپپىن، پەسا جازباپپىن. سايىپ كەلگەندە، پەسا دەگەن نە، قىرىق-ەلۋ بەتتىك دۇنيە عانا. ءوز قاتارلاستارىم سول سالاعا قالام سىلتەپ جاتقاندا، مەن دە سول دۇرمەكپەن جازىپ تاستاۋىما دا بولار ەدى. قولدان كەلمەيتىن دۇنيە ەمەس.

ءبىراق مەنىڭ پرينتسيپىمدە قوسالقى اۆتورلىققا قارسىمىن. جالپى، پەسا سەنى قوسالقى اۆتور بولۋعا ماجبۇرلەيدى. رەجيسسەر سەنىڭ جازعانىڭدى وقيدى، قوساتىنىن قوسادى، كەسەتىنىن كەسەدى. ودان اكتەر ءسوزىڭدى دۇرىس جاتتاي السا، جارادى. دۇرىس ايتا الماسا، كوركەم سوزدەن ءمان كەتەدى. ماعىنا كەتەدى. ءسۇيتىپ جۇلىم-جۇلىم بىردەڭە شىعادى.

ءساتتى شىقسا، ءبىر ءسارى. ءساتسىز بولسا، جاقسى دۇنيەڭ بۇلىنەدى. كوڭىلىڭ قۇلازيدى، اتىڭا كىر كەلەدى. وسىلايشا سەنىڭ جازعانىڭ كوللەكتيۆتىك ەڭبەككە اينالىپ كەتەدى. كوللەكتيۆتى قويىپ، ەكى ادام بىرىگىپ شىعارما جازعانعا قارسىمىن. ويتكەنى، ول ەكى ايەلدىڭ بىرىگىپ، ءبىر بالا تاپقانى سەكىلدى.

ناعىز جازۋشى، ناعىز سۋرەتكەر بىرەۋمەن بىرىگىپ شىعارما جازبايدى. مەنىڭ دراما جازبايتىنىم، بىرەۋمەن قوسالقى اۆتور بولمايتىندىعىم سودان. تازا پروزايكپىن. مەنىڭ ۇستانىمىمدا شىعارما جازىلمايدى، تۋادى. ءبىر رەت قاعازعا تۇسىرگەنىمدى ەكىنشى مارتە وڭدەپ، قايتادان جازىپ كورگەن ەمەسپىن. ويتكەنى ول شىعارما سولاي تۋدى، سولاي قالۋ كەرەك.

ول مەنىڭ شىعارماشىلىق جولداعى دامۋىمنىڭ كورىنىسى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سوناۋ 60-70-جىلدارداعى ءجۇمادىلوۆ قانداي بولدى، قالاي جازدى، بۇگىنگى ءجۇمادىلوۆتىڭ قارىمى قانداي دەگەننىڭ تارازىسى ول.

- ءىرى، كۇردەلى تاريحي تاقىرىپتاردى جازىپ جۇرگەن قالامگەردىڭ ەروتيكالىق اڭگىمەلەرگە ويىسقانى قالاي؟ كىتاپ وقيتىن كەزدىڭ ۋاقىتى ءوتىپ، وقىرمان ازايعان زاماندا، جۇرتتى ەروتيكامەن قىزىقتىرعىڭىز كەلدى مە؟

-  بۇل جەردە مەنىڭ كوزدەگەنىم، وقىرمان كوبەيتۋ ەمەس. ءجۇمادىلوۆتى وقيتىنداردىڭ سانى كەمىگەن جوق. راس، قازىر جۇرت كىتاپتان گورى، عالامتوردى كوبىرەك قارايدى. ءبىراق ول وقىرمان ازايدى دەگەن ءسوز ەمەس. جاقسى شىعارما قاشاندا حالىققا جەتەدى. «تولعانايدىڭ ءتۇنى»، «امبەباپ ايەل»، «كارىلەرگە ەم بولاتىن دارىلەر»، «تۇل ماحاببات» دەگەن اڭگىمەلەر جازدىم. ەروتيكاعا ادەيى باردىم. مۇنداعى كوزدەگەنىم - دەموگرافيا. «ۇلت سانى قايتكەندە وسەدى» دەگەن ماسەلە.

ارعى تاريحقا كوز سالساق، ءيسى قازاق ەكى قاتىن العاندى ار كورمەگەن. ءتىپتى امەڭگەرلىكتى دە دۇرىس جولعا قويا بىلگەن. سەبەبى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، بابالارىمىزدىڭ ءومىرى جاۋگەرشىلىكپەن وتكەنىن كورەمىز. «ەركەك توقتى قۇرباندىق» دەگەندەي، سول سوعىستاردا ەرلەردىڭ سانى ۇنەمى ازايىپ وتىردى. ال، «ولاردىڭ سانىن قالاي كوبەيتۋ كەرەك؟» دەگەن تۇيتكىلدى قازاق كوپ ايەل الۋمەن شەشكەن.

امەڭگەرلىك تە سول. ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەگەن. سول ءداستۇردى جاقتايمىن. قازىر ەكى ايەل تۇرماق، ءبىر ايەلگە شاماسى كەلمەي، قۋاتى كەمىگەن ەركەكتەر كوپ. بۇل -  تراگەديا. ءبىر الماتىنىڭ وزىندە ءجۇز مىڭنان استام كارى قىز بار ەكەن. ال وسىلار ەڭ قۇرماعاندا توقال بولىپ ءتيىپ، ومىرگە ءسابي اكەلىپ جاتسا، بۇل ۇلكەن ءوسىم عوي. بالشىقتان بالا جاساي الماي جاتقان قازىرگى زاماندا، ءار بالانىڭ ورنى بولەك.

- قازاقستاننىڭ كوپ تومدىق تاريحى قايتا جازىلىپ جاتقانى بەلگىلى. ول - جەكە اڭگىمە. ال كوركەم ادەبيەتتە الاش بالاسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن قيلى-كەزەڭى، تاريحى قالاي جازىلۋدا؟! ءبىر قىزىق جايت، قازىر كەيبىر جازۋشى، عالىمدار شىڭعىسحان جەتىسۋدا، ىلەنىڭ بويىندا تۋىلعان دەگەن دەرەكتەر ايتىپ ءجۇر. بۇعان قانداي ءۋاج ايتاسىز؟

-  تاريح ساياساتپەن بايلانىستى. تاريح ساياساتقا باعىنادى. ساياساتقا باعىندى دەگەن ءسوز بيلەۋشى توپقا باعىندى دەگەن ءسوز. سوندىقتان كەڭەس زامانىنداعى تاريحىمىز بۇرمالانعان تاريح بولدى. جاۆاحارلال نەرۋدىڭ ءسوزى بار: «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى جازادى» دەگەن. بىزدە ءدال سول بولدى. ءبىزدىڭ تاريحتى ورىستار جازدى، نە بولماسا سولاردىڭ ايتۋ-كورسەتۋىمەن رەسەيدىڭ ىڭعايىنا ورايلاستىرىپ قازاق تاريحشىلارى جازدى. ەشقانداي ناقتىلىق جوق، بۇرمالانعان تاريح بولدى دا شىقتى.

سوعان قاراپ تۇرساڭ، ءبىر كەزدەرى قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان بولىپ شىعادى. سول قوسىلۋدى جاقتاپ، قول قويعان ءابىلقايىر حان كەرەمەت كورەگەن، دانىشپان بولىپ دارىپتەلەدى. ويتكەنى رەسەيگە قوسىلۋ ارقىلى ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر مۇشەسى اتاندىق.

ودان كەيىن نۇرلى بولاشاق-كوممۋنيزمگە توتە جولمەن تارتتىق. قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، كەرەمەت زاماندا ءومىر سۇردىك. وسىنىڭ ءبارى ءابىلقايىردىڭ كورەگەندىلىگىنىڭ ارقاسى دەلىندى. ال رەسەيگە قوسىلۋعا قارسى بولعاندار، جات پيعىلدى، ويى بۇزىق، تەك حاندىق ءداۋىردى كوكسەگەندەر بولىپ ايتىلدى. مەنىڭشە، سول داۋىردە دە ەلىمىزدە ەكى پارتيا بولعان سياقتى.

ارينە، پارتيا دەپ ءوزىم ايتىپ وتىرمىن. بىلايشا ايتقاندا ەلدىڭ بەتكە ۇستارلارى جىككە بولىنگەن. ءبىرى ءابىلقايىر باستاعان بوداندىق پارتياسى، ەكىنشىسى، ابىلايحان، قابانباي باتىر، باراق سۇلتان باستاعان بوستاندىق پارتياسى. سوڭعىلارىنىڭ ويى، وزگەگە بودان بولۋ ەمەس، تاۋەلسىز ەل، دەربەس مەملەكەت بولۋ ەدى. ولار قولدان كەلگەنشە، دەربەستىكتى ساقتاي وتىرىپ، قىتايمەن دە، رەسەيمەن دە ديپلوماتيالىق قاتىناس ۇستاۋعا تىرىستى. تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا ۇمتىلدى. «كىشى باۋىر» بولۋعا تىرىسپادى. سودان بولار كەڭەس زامانى تۇسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان، قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ابىلايدى حان ەمەس، سۇلتان دەپ كەمسىتتى.

ءابىلقايىردىڭ باسىن العان باراق سۇلتاندى جاماندادى. ءيىسى قازاق اسكەرىنىڭ ۇلى قولباسشىسى قاراكەرەي قابانباي باتىردى ەلەمەۋگە تىرىستى. ال وسى دۇرىس تاريح پا؟ كوردىڭىز بە، يمپەريا ءبىزدىڭ تاريحتى وزگەشە جازۋعا، وزدەرىنە ىڭعايلاپ جازۋعا دەن قويدىردى. تاريحتى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ادام رەتىندە بۇل وتە سوراقى بولىپ كورىندى. وسىنىڭ ءبارى جانىمدى جاي تاپتىرماي، «شىن تاريحتى نەگە جازباسقا؟» دەگەن ويعا جەتەلەدى.

سودان بولار اششى شىندىقتىڭ قانىن سورعالاتا وتىرىپ، تاريحي دۇنيە جازۋعا، ياعني «دارابوز» اتتى رومان جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ويتكەنى حالىققا ءوز تاريحىنىڭ قالاي بولعانىن قالايدا دالەلدەۋ كەرەك ەدى. وتىرىكتىڭ ەڭ باتتاسىپ تۇرعان كەزى ون سەگىزىنشى عاسىر بولدى.

ول كەزدە باستى ۋاقيعا نە، باستى قاھارماندار كىم دەگەندە، وقيعا مەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ورنى اۋىسىپ كەتتى. ناعىز وتىرىك وسى جەردە ايتىلدى. باستى وقيعا قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى، باستى تۇلعا ءابىلقايىر بولدى. «دارابوز» ارقىلى باسقا كونتسەپتسيا ۇسىندىم. باستى وقيعا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ەمەس، قازاق جەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان تازارتۋ، ازات ەتۋ ەكەنىن كورسەتتىم.

سول ۇلت ازاتتىق وتان سوعىسىنىڭ باستى تۇلعاسى حان ابىلاي، باس باتىر قابانباي ەكەنىن دالەلدەپ شىقتىم. ورىسقا قازاق ەشۋاقىتتا دا ءوز ەركىمەن قوسىلماعان. ءابىلقايىر زامانىنان كەيىن دە الاش جۇرتى ءوز ەركىندىگى ءۇشىن ورىستارمەن تالاي سوعىستى. ءتىپتى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ وزىندە وڭتۇستىك جاق بەرىلگەن جوق. تەك چەرنيايەۆ زەڭبىرەكتىڭ وعىنىڭ استىنا الا وتىرىپ كوندىردى.

دەمەك قازاقتىڭ ورىسقا ءوز ەركىمەن باعىنۋى جالعان. قازاق قاشاندا بوستان بولۋدى، ازات بولۋدى سۇيگەن ەل. ءبىز كەشەگە دەيىن تاريحتى كەرى وقىپ كەلدىك. ال قازىر زامان وزگەردى. تاۋەلسىز ەلمىز. سوندىقتان اششى دا بولسا تاريحتى كەلەر ۇرپاققا دۇرىس جەتكىزۋ پارىزىمىز.

قۇدايعا شۇكىر، قازىر كەزىندە ايتىلماعان شىندىق ايتىلىپ جاتىر. تاسقا باسىلىپ، قاتتالىپ جازىلىپ جاتىر. ەلدىڭ كوزى اشىلدى. بۇرىس پەن دۇرىستى تارازىلادى. ءتاۋبا! قازىر ءبىز جوڭعار زامانىنان ءوتىپ، شىڭعىسحان ءداۋىرىن زەرتتەۋگە كوشتىك. ۇلى قاعان ەشقانداي موڭعول ەمەس، تازا تۇركى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز. «موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى»، سول سەكىلدى راشيد اد-ءديننىڭ «جىلنامالار تاريحى» سەكىلدى دۇنيەلەر كەزىندە دۇرىس اۋدارىلماعان.

مەنىڭ شە، ادەيى اۋدارماعان سەكىلدى. وسىدان كەلىپ قاتەلىكتەرگە ۇرىندىق. شىڭعىسحان تۇرىك. ال وسى «تۇرىك» دەگەن ءسوزدى ادەيى قوسپاعان. سول تاريحي دۇنيەلەردى قازىر قىتاي تىلىنە جەتىك بىلەتىندەر قايتادان اۋدارىپ جاتىر. شىندىق ءالى ايتىلادى. ونىڭ بۇكىل نوياندارى تۇركى تايپالارىنان شىققاندار، قايىن جۇرتى، ناعاشى جۇرتى قوڭىرات. تاريحتى جەتىك بىلەتىن مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىسحان جانە ونىڭ زامانى» دەيتىن ءتورت تومدىق كىتاپ جازدى.

بار اششى شىندىق سوندا كورسەتىلگەن. وزگە دە زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. سولاي دەپ كورسەتۋدە. كەيبىر يمپەريالار تاراپىنان جۇرگىزىلگەن كەزىندەگى سولاقاي ساياسات شىڭعىسحاندى تۇرىك ەمەس، موڭعول ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى.

ويتكەنى ۇلى قاعاننىڭ تۇرىك ەكەنىن مويىنداۋ، شىڭعىسحاندى تۇرىك دەپ تانۋ، سان-سالالى تۇرىك جۇرتىن قايتا كوتەرۋ، رۋحىن وياتىپ جىبەرۋ دەپ ۇعىپ، ودان قورىقتى. ەندى قازىر ءبىز ۇلى قاعاندى قالايدا الەمگە تۇرىك ەكەنىن مويىنداتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ماسەلە، ونى قازاق دەپ، مىنا تۇرعان تۇرگەندە، جاركەنتتە تۋعان، سول جەردە ءوسىپ-ونگەن دەگەن وتىرىكتى ايتپاۋىمىز كەرەك.

بۇرحان-حالدۋن قايدا، جاركەنت قايدا؟ وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىراق تۇتام دەگەن. ماسەلە، شىڭعىسحاننىڭ قازاق بولۋىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەپ كەشەگى الاش زيالىلارى جىرلاعانىنداي، تۇركى ازاماتى بولۋىندا. ءبىز وسى جاعىنان كەلۋىمىز كەرەك.

- 1962-جىلى قىتايدان قازاقستانعا وتكەن ۇلى كوشتىڭ سەبەپكەرى، قوزعاۋشى كۇشى - ءسىزسىز. ونى بىرەۋ مويىندار، بىرەۋ مويىنداماس. ول اركىمنىڭ ءوز ەركى. وكىنىشكە قاراي، جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، سول كوشتى زەرتتەپ، نەدەن تۋعانىن سارالاپ جاتقان ەشكىم جوق. نەگە؟ جالپى ءسىز «شەت ەلدەگى قازاق - ءبىزدىڭ التىن قورىمىز» دەيسىز. وسى التىن قوردان ءتۇبى ايرىلىپ قالمايمىز با؟

-  امال نە، قازاقتىڭ كوشى-قون تاريحىن ءالى كۇنگە دەيىن بىزدە ەشكىم زەرتتەگەن جوق. اسىرەسە، 1962-جىلعى كوش ەش جەردە ايتىلماي، جازىلماي، جابۋلى كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ولاي بولاتىنى، كەڭەس داۋىرىندە بۇل وقيعا ايتۋعا بولمايتىن مەملەكەتتىك قۇپيا سانالادى. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەگە زيالىلار تىم سەلقوس قارادى.

جوقتان وزگە ۇساق-تۇياق تاقىرىپتارعا كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعىش تاريحشىلار دا وسى ءبىر ماڭىزدى تاقىرىپقا اتتاپ باسقان جوق. ال بۇل ىسكە مەنىڭ قانداي قاتىسىم بارىن بىلگىڭىز كەلسە، سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان جاي قاتارداعى كۋاگەر ەمەس، 1962-جىلعى كوشتى دايىنداعان، ءارى سونىڭ بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەن اداممىن. تاريحتا ۇلكەن وقيعالار كەيدە كىشكەنتاي يدەيادان باستاۋ الادى.

بۇل جولى دا سولاي بولدى. وندا مەنىڭ قىتايداعى ساياسي ناۋقاندارعا بايلانىستى، الماتىداعى وقۋىمنان (1956-1958) قول ءۇزىپ، ءۇش جىلداي ۇرىمجىدە باقىلاۋ استىندا جۇمىس ىستەپ، ءوزىمنىڭ تۋعان قالام شاۋەشەككە كەلگەن بەتىم بولاتىن. جوعارىعا دۇركىن-دۇركىن ارىز جازىپ ءجۇرىپ وسىعان قولىم ارەڭ جەتكەن.

ونداعى ماقسات - شەكاراعا جاقىن (نەبارى ون سەگىز شاقىرىم) شاۋەشەككە جەتىپ، ودان ارى قازاقستانعا ءوتۋ، ءۇزىلىپ قالعان وقۋىمدى قايتا جالعاستىرۋ ەدى. شەكارادان وتسەم، مەنى كەرى قايتارمايتىنىنا سەنىمىم كامىل. ويتكەنى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتىك بيلەتى مەن ەكى جىل بويى باعا قويىلعان «سىناق كىتاپشاسى» كوستيۋمىمنىڭ ىشكى قالتاسىندا تىعۋلى ءجۇر ەدى.

سونى كورسەتسەم، مەنىڭ شەكارا بۇزعان جانسىز، نە «شپيون» ەمەستىگىمە شەكاراشىلار سەنەدى دەپ ويلايمىن. انىعىن ايتسام، 1961-جىلى كوكتەمدە شاۋەشەككە كەلۋدەگى باستى ماقساتىم وسى بولاتىن. ال اتاجۇرتقا كوش باستاپ ءوتۋ، سول كوشكە حالىقتى دايىنداۋ يدەياسى كەيىن پايدا بولدى. مۇنداي وزگەرىس ەنگىزگەن ءومىردىڭ ءوزى. ۇرىمجىدە اشارشىلىقتىڭ ءدامىن تاتىپ، كونەك اۋرۋمەن ىسىپ-كەۋىپ جاتقانداردى ءوز كوزىممەن كورىپ كەلگەنمىن.

شاۋەشەككە كەلسەم، بۇل ايماقتى دا اشارشىلىق جايلاپ العان ەكەن. 1958-جىلى جاپپاي قۇرىلعان «حالىق كوممۋناسى» قالىڭ جۇرتشىلىقتى ورتاق قازانعا قاراتىپ، جەكە ءتۇتىن شىعارۋعا تىيىم سالىپ، ىشەر اس، كيەر كيىمگە زار قىپ قويعان كەزى. بۇقارا حالىق بۇعان نارازى بولىپ، اشتىق اپاتىنان قۇتىلۋدىڭ امالىن تاپپاي، باستارى قاتىپ جۇرگەن اسا قيىن كەزەڭ بولاتىن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن التاي ايماعى كوممۋناعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعىپ، ولار قارۋلى اسكەر تاراپىنان كۇشپەن جانىشتالعان. اقىت قاجىنىڭ بالاسى قالمان باستاعان الپىس ادامدى بايلاپ-ماتاپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىنە اكەلگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن.

شەتتەرىنەن مەرگەن، وسپان باتىردىڭ ەرلىك ءداستۇرىن ءالى ۇمىتا قويماعان، جاۋىنگەر التاي كەرەيلەرى اناداي حالگە ۇشىراعاندا، شاۋەشەكتىڭ وتىرىقشى، ءارى «وقىمىستى» جۇرتى ونداي قايرات كورسەتە الماسى انىق. دەمەك، بۇل ەلگە اشتىق اپاتىنان قۇتىلۋدىڭ باسقا جولىن ىزدەۋ كەرەك. مىنە، اتاجۇرتقا ەل كوشىرۋ يدەياسى مەنىڭ باسىمدا وسىلاي تۋدى.

جەكە ماقسات ەندى ۇلت ماقساتىنا اينالدى. قولىمدا «تومەنگە ءتۇسىرىلدى» دەگەن جولداۋ قاعازىم بولعانىمەن، «يدەيا قالتام» (قىزمەتكەردىڭ ءوز قولىنا بەرىلمەي قۇپيا ۇستالاتىن جەكە دەلوسى) ۇرىمجىدەن ۋاقىتىندا كەلمەي، شاۋەشەكتە ءۇش ايداي بوس ءجۇردىم. كوڭىلدەگى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا، وسى ايلاردى پايدالانىپ قالۋعا كۇش سالدىم.

بۇل - قالاداعى مۇعالىمدەر مەن ستۋدەنتتەردىڭ دە جازدىق كانيكۋلعا شىققان بوس كەزى. مەن سياقتى «تومەنگە ءتۇسىپ»، ءالى ورنىعا الماي جۇرگەندەر قانشاما. العاشقى اپتادا-اق شاۋەشەك جاستارى مەنىڭ ماڭايىما ۇيىرىلە باستادى. ولاي بولاتىنى، ول كەزدە جۇرتقا تانىمال، جاس اقىنمىن. ونىڭ ۇستىنە الماتىدا ەكى جىل وقىپ قايتقان، ماسكەۋدى كورگەن (1957-جىلى ماسكەۋدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ 6-فەستيۆالىنە سوۆەتتە وقيتىن قىتاي ستۋدەنتتەرى اتىنان قاتىسقانمىن) اداممىن.

قايتسەك ۇلتتىق ەزگىدەن قۇتىلامىز، اتاجۇرت قازاقستانعا قالاي جەتەمىز دەپ، ۇشارعا قانات تاپپاي جۇرگەن جاستاردىڭ مەنەن سۇرايتىن اقىل-كەڭەستەرى كوپ-اق. مۇنداي مۇمكىندىكتى زايا كەتىرمەي، الداعى كوش تۋرالى اڭگىمەنى اشىق ايتا باستادىم. كەشكە قاراي قالالىق ساياباققا بارامىز، ويىن-تويعا قاتىسامىز، مۇندا دا تولاستامايتىن سول اڭگىمە. جاستار الماتىنى سۇرايدى، ماسكەۋدى سۇرايدى. قازاقستان حالقىنىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن بىلگىسى كەلەدى. وزدەرى اتتارىن ەستىگەن اقىن-جازۋشىلاردى سۇرايدى. ءتىپتى اسىرا ايتپاعاننىڭ وزىندە، تەحنيكاسى مەن مادەنيەتى شىعانداپ العا كەتكەن سوۆەتتىك ءومىر سالتى ولارعا عاجايىپ ەرتەگى سياقتى اسەر ەتەدى.

اسىرەسە، قازاقستانداعى توقشىلىقتى، جىل ارا ميلليارد پۇت استىق الاتىنىن ەستىگەندە، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى. سونىمەن، شاۋەشەك حالقى كوشۋگە دايىن دەۋگە بولادى. قالا تۇرعىندارى عانا ەمەس، قىرداعى ەل دە سولاي. الاقاندارىنا تۇكىرىپ، «قۇدايىم الداعى كوكتەمدى قولعا بەرە مە، جوق پا» دەپ، اسىعا كۇتىپ وتىر. ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز. ەندى الداعى كوشكە سوۆەت وداعىن دايىنداۋ كەرەك.

ارتىنىپ-تارتىنىپ، شۇبىرىپ جەتىپ بارعاندا، شەكاراشىلار حالىقتى وتكىزبەسە، نە الدىڭنان وق بوراتىپ، قىرىپ سالسا نە بولماق. ەندەشە، ولاردان الدىن الا باسپانا سۇراپ، بوسقىندار كوشىن بوگەتسىز قابىلدايتىن ەتۋ كەرەك. وسى ويمەن، ءبىز سول جىلى كۇز ايلارىندا ماسكەۋگە جۇزدەگەن ادامنىڭ قولىن قويدىرىپ، ونداعان حات جولدادىق.

ادرەس بەلگىلى: «ماسكەۋ. كرەمل. ك پ س س ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى ن. حرۋشيەۆ جولداسقا»، نەمەسە «جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى ك. ۆوروشيلوۆ جولداسقا» دەيمىز دە، كونۆەرت سىرتىنا باعالى ماركىلەر جاپسىرتىپ، ايرىقشا زاكازبەن جىبەرەمىز.

كەيدە ول حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ بىرىنشى حاتشىسى د. قونايەۆقا جىبەرىپ وتىردىق. مەن ماسكەۋگە جولداناتىن حاتتاردىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن دايىنداعام. وندا شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ بۇل ولكەگە قونىستانۋ تاريحى، جالپى قازاقتىڭ اتاجۇرتى -  قازاقستان ەكەنى قىسقاشا باياندالعان. سونداي-اق، قازىر شىڭجاڭداعى قازاق ۇلتىنىڭ قىتاي شوۆينيستەرى تاراپىنان ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق ەزگىگە ۇشىراپ وتىرعانى، قازىر ەل ىشىن اشتىق جايلاعانى ايتىلعان.

ودان ارى «سوۆەت وداعى -  دۇنيەدەگى ەزىلگەن حالىقتاردىڭ جاناشىر دوسى ەكەنى، شىڭجاڭ قازاعىنا اتاجۇرتقا كوشۋدەن باسقا ەش امالدىڭ قالماعانى ايتىلىپ، ەگەر الداعى كوكتەمدە كوشىپ بارا قالساق، بىزگە باسپانا بەرىلۋىن سۇراعانبىز». كەرەمەتى سول، كرەملگە جازعان حاتتارىمىزدىڭ «تاپسىرىپ الدىق» دەپ ءمور باسىلعان تۇبىرتەگى كەلىپ وتىردى.

بۇل جاعداي ءبىزدى ودان ارى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قاراشا ايىندا شاۋەشەككە قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلىنىڭ ورىنباسارى كەلدى (بۇل كەزدە شاۋەشەكتەگى كونسۋلدىق جابىلىپ قالعان). ول جۇرتشىلىقتىڭ تىلەگى بويىنشا، كوپ ادامداردى كەزەكپەن قابىلدادى. قابىلداۋدا مەن دە بولدىم. «ال حالىق شە؟ شاۋەشەك حالقى الداعى كوكتەمدە اتاجۇرتقا كوشەمىز دەپ بەلسەنىپ وتىر. ولاردىڭ جاعدايى نە بولادى؟» دەدىم كونسۋلدىڭ اۋ-جايىن تۇيگىم كەلىپ.

«وسىندا كەلگەلى وسىنداي تىلەكتى كوپ ەستىدىم. مۇنى مىندەتتى تۇردە جوعارىعا جەتكىزەم. اينالىپ كەلگەندە كوشۋ ماسەلەسىن حالىقتىڭ ءوزى شەشەدى» دەدى ول. اراداعى اڭگىمەدەن ءوزىمنىڭ دۇرىس باعىتتا ەكەنىمدى ءتۇسىندىم. كۇتكەنىمىزدەي-اق، 1962-جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كوش باستالىپ كەتتى. الدىمەن وسى وقيعانى تىقىرشي كۇتكەن قالا جاستارى مەن شەكاراعا تاياۋ اۋىلدار ءوتتى. ولاردىڭ «بالداي باتىپ» كەتكەنىن كورگەن سوڭ، الىس اۋىلدار مەن اۋداندار قوزعالا باستادى.

ول كەزدە، كەلىسىم بويىنشا، شەكارانى سوۆەت سولداتى عانا كۇزەتەتىن. قىتاي جاعى ءالى شەكارا كۇزەتىن قولعا الا قويماعان. نەسىن ايتاسىڭ، سوۆەت وداعى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمعا سوزىلعان تارباعاتاي شەكاراسىن بەس جەردەن اشىپ تاستادى. جامانتى، باقتى، ەرگەيتى، ەمىل، شاعانتوعاي زاستاۆالارى ءبىر شاقىرىمعا دەيىن شەكارا سىمدارىن جيناپ تاستاپ، اتتىلى، اربالى، تۇيەلى كوشتەردى كۇندىز-ءتۇنى قابىلدادى-اۋ!

نە كەرەك، اينالاسى جيىرما شاقتى كۇندە شاۋەشەك شاھارى تۇگەلىمەن (قالادا ءجۇز مىڭعا جۋىق قازاق تۇراتىن)، قالاعا قاراستى اۋدان حالقى، شاعانتوعاي اۋدانى، شاۋەشەكتەگى ءدۇمپۋدى ەستىپ قوزعالعان تولى مەن ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ ءبىر ءبولىمى شەكارادان وتە شىقتى.

ەگەر قىتاي وكىمەتى ءالسىن-ءالى نوتا تاپسىرىپ، ءبىرىنشى مامىردا شەكارا جابىلىپ قالماعاندا، كوش ايماقتاعى جەتى اۋدانعا تۇگەل تۇتاسار ەدى. سونىڭ وزىندە 200 مىڭنان استام ادام شەكارادان ءوتىپ ۇلگەردى. ارينە، رەسمي قۇجاتتاردا بۇل سان كەمىتىپ كورسەتىلدى. دۇرىسى، ءسىرا، ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بولار... بۇل كوشتىڭ بارىسى «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى عۇمىرنامالىق رومانىمدا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان.

ءوز باسىم سول كوشتىڭ جوسپارىن جاساپ، بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەنىمدى ماڭگى ماقتانىش ەتەمىن. مەنىڭ جازۋشىلىق ەڭبەگىم، جازعان توم-توم كىتاپتارىم ءوز الدىنا. ال 1962-جىلعى كوش -  مەنىڭ ازاماتتىق قىزمەتىمنىڭ شىرقاۋ شىڭى. قازىر كورە المايتىن، ىشتەرى تار، مىسىق تىلەۋلى بىرەۋلەر مەنىڭ كوش باستاعان ەڭبەگىمدى جوققا شىعارعىسى كەلىپ: «ول -  اشارشىلىقتان قاشقان بوسقىنداردىڭ كوشى عوي. جۇمادىلوۆ سونى سىرتتاي يەمدەنىپ ءجۇر» دەپ پىش-پىش وسەك تاراتاتىن كورىنەدى.

وندايلاردان مىنانى سۇراۋ كەرەك: «ءيا، ول جىلدار قىتايدا اشتىق بولعانى راس. ونداي اشتىق اپاتىنا قازاقتار تۇراتىن التاي ايماعى دا، قۇلجا ايماعى دا ۇشىرادى عوي. جەرلەرى شەكاراعا تيىپ تۇرعانىنا قاراماي، ول ايماقتاردىڭ حالقى نەگە قوزعالماي وتىرىپ قالدى؟ كوكتەمگى كوكوزەك شاقتا شاۋەشەك حالقىن ءدۇر كوتەرگەن قانداي كۇش؟ كوش باستاعان سەركە كىم؟» ال مەنىڭ ماسكەۋ مەن الماتىعا ەل اتىنان حات جولداعانىما كۇمان كەلتىرۋشىلەر تابىلسا، ول حاتتار ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.

اقتارىپ كورۋلەرىنە بولادى. ءيا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1962-جىلعى ۇلى كوشكە بيىل -  54 جىل. ونىڭ ۇلى بولاتىنى، قىلىشىنان قان تامعان يمپەريالار شەكاراسىن قاقىراتا بۇزىپ وتۋىندە. ول دا ۇلت رۋحىنىڭ تاسىعان ءبىر جىلى بولار.

وندا ءبىزدىڭ دە جاس كەزىمىز. ارمان جوق، ويحوي جيىرما بەسىمىزدە كوش باستاپ، قامال بۇزىپپىز! ول كوش تە ەرىككەننەن ەمەس، ۇلت قامىن كۇيتتەۋدەن تۋعان. بۇگىندە سول 200 مىڭ ادام ءوسىپ-ونە كەلە ميلليوننان اسقانى بەلگىلى. ەلگە ەل قوسىلسا قۇت دەگەن وسى. قازىر تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىردا سىرتتان ميلليونعا تاقاۋ قانداستارىمىز كەلىپتى. 25 جىلدا. ال 1962-جىلى 20 كۇن ىشىندە 200 مىڭ حالىق ءدۇر كوتەرىلىپ، شەكارا استى. مۇنى ۇلى كوش دەمەي، نە دەيمىز؟! ەلىمىز قانداي جاعدايدا ءومىر سۇرمەسىن، سىرتتاعى قانداستارىمىزعا قاشاندا ەسىك اشىپ قويۋى كەرەك. كوش توقتاۋعا ءتيىس ەمەس. ءيسى قازاقتىڭ ءبىر عانا وتانى بار. ول -  قازاقستان.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەندەر

سەيسەن امىربەك ۇلى،

تولعاناي تالعات قىزى

«ايقىن»