توكپەن اۋلاۋ بالىق اتاۋلىنىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتادى

استانا. قازاقپارات - اتام قازاق «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى، سۋى بار جەردىڭ نۋى بار» دەگەن سەكىلدى تىرشىلىك نارىنە، ونىڭ بايلىعى - بالىققا قاتىستى ماقال-ماتەلدەردى بەكەر ايتپاعان.

مۇنىڭ بارلىعى اللا تاعالانىڭ سۋى بار جەردىڭ بەرەكەسىن ارتتىرىپ قويعانىن بىلدىرەدى. الايدا، بۇل جاراتقاننىڭ سىيى دەپ، سۋدى سۇراۋى جوقتاي ىسىراپ ەتىپ، بالىقتى قالاعانىڭشا اۋلاي بەر دەگەن ءسوز ەمەس. اشكوزدىكتىڭ، قۇنىققاندىقتىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارعان كەزى جوق. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى جىلدارى بالىقتى جابايى تۇردە اۋلاۋ ءتاسىلى بۇل سۋ تىرشىلىك يەسىنىڭ جوعالىپ كەتۋ قاۋپىن تۋعىزىپ وتىر. ماماندار جابايى تۇردە وزەن-كولدەردىڭ بايلىعىن توناي بەرەر بولساق، جۋىق ارادا بالىق اتاۋلىدان ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعادى.

بالىقتىڭ جويىلۋىنىڭ نەگىزگى ەكى فاكتورى بار. ءبىرىنشىسى - ەكولوگيالىق بولسا، ەكىنشىسى ادامي فاكتور. كۇننىڭ كۇرت ىسۋى، سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى بالىق شىعىنىن ارتتىرادى. ال، ادامي فاكتور، ءتىپتى، جويىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ادام قولىمەن جاسالاتىن قاۋىپتىڭ ءبىرى - بالىقتى تورمەن اۋلاۋ ءادىسى. ەلىمىزدە رۇقسات ەتىلگەن ەرەجە بويىنشا بالىق كاپرون تورمەن اۋلانۋى ءتيىس. الايدا، بۇگىندە ونى بالىقشىلاردىڭ كوپشىلىگى قولدانبايدى، سەبەبى باعاسى قىمبات. سوندىقتان، ولار جۇقا، پولياميتتى مونوتالشىقتان جاسالعان، باعاسى ارزان قىتايدىڭ تورىمەن اۋلاپ ۇيرەنىپ العان.

باعاسى ارزان بولعاندىقتان، ول توردى بالىقشىلار بالىق اۋلاپ بولعاننان كەيىن دە سۋدىڭ استىنا قالدىرىپ كەتە سالادى. ويتكەنى، ونى سۋدان شىعارىپ، تازالاپ، كەپتىرگەننەن جاڭاسىن ساتىپ الا سالعان ءتيىمدى. ال، ونداي توردىڭ زيانى وراسان. تورعا ورالىپ، قانشاما بالىقتار سۋ استىندا-اق قىرىلىپ جاتىر. بالىق ءوسىرىپ، ءوندىرۋ ىسىمەن شۇعىلداناتىن مامانداردىڭ دەرەگىنە سەنسەك، بۇگىندە شاردارا تەڭىزىندە ۇزىندىعى مىڭداعان شاقىرىمعا جەتەتىن تورلار جاتىر ەكەن. مۇنىڭ زيانىن تۇسىنگەن ۇكىمەت قىتاي تورلارىن قولدانۋعا تىيىم سالعانىمەن، ول ءتۇرلى جولدارمەن شەكارادان ءوتىپ كەتىپ ءجۇر. ال، ول توردىڭ ەكولوگيالىق زاردابى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ادامي فاكتوردىڭ ەڭ قاۋىپتى ءتۇرى - بالىقتاردى تىيىم سالىنعان ەلەكتر توگى ارقىلى اۋلاۋ ءتاسىلى. كوكتەم شىعىپ، كۇن جىلىنعاندا بالىقتار ۋىلدىرىق شاشۋ ءۇشىن سۋدىڭ جاعاسىنا قاراي جاقىندايدى. وسى ءساتتى ءوز پايداسىنا اسىرۋ مۇمكىندىگىن ءمۇلت جىبەرگىسى كەلمەيتىن جەرگىلىكتى بالىقشىلار قاراپايىم اككۋمۋلياتوردى توك كوبەيتكىش ترانسفورماتورعا جالعاپ، توكتىڭ قۋاتىن ەسەلەپ ارتتىرىپ، سونى سۋعا سالۋ ارقىلى اۋلايدى. بالىقتى تورمەن اۋلاعاندا ەڭ بولماعاندا ۋىلدىرىقتارى قالادى عوي، ال توك ارقىلى اۋلاعاندا 10 مەتر راديۋس ايماقتاعى بالىقتاردىڭ ءبىرى دە ءتىرى قالماسا، جۇزدەگەن مەتر راديۋس اۋماعىنداعى ۋىلدىرىقتار تىپ- تيپىل قىرىلىپ قالادى. ءتىپتى، ءبىر اپتا بۇرىن شاشىلعان ۋىلدىرىقتار دا جويىلادى. مىنە، ەلەكتر توگىمەن اۋلاۋدىڭ باستى قاۋىپتىلىگى دە وسىندا. بالىقتى بۇلايشا اۋلاۋ تاسىلىنە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنعان. كەلەڭسىزدىك قايتالانعان جاعدايدا، ءتىپتى، ول ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك تە قارالعان.

الايدا، ازىرگە مۇنىڭ ەشقايسىسى دا براكونەرلىك ارەكەتتەرگە ءبىرجولاتا توسقاۋىل بولا الماي وتىر. مۇنداي كەلەڭسىزدىك اسىرەسە شاردارا تەڭىزىنىڭ، ماقتارال اۋدانى جاعىنا قاراستى پراۆدا، دزەرجينسكيي سەكىلدى ەلدى- مەكەندەردەگى جاعالاۋدا بەلەڭ العان ەكەن.

كەڭەس وداعى تارقاپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الىپ، كۇنكورىس قامى قيىنداپ كەتكەنى ەستەن شىعا قويعان جوق. ۇكىمەت تاراپىنان دا باقىلاۋ تومەندەپ، شاردارانىڭ بايلىعى - بالىعى تالان- تاراجعا ءتۇستى. تەڭگە تاپقىسى كەلگەننىڭ دەنى تەڭىز جاعالاپ، بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتتى. بۇل كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ 2005 -جىلداردان بەرى قاراي عانا قولعا الىنا باستادى.

- 2006 -جىلى كونكۋرستىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بالىقتى ءوسىپ-ءوندىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ۇتىپ الىپ، بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستىك. وسى ماقساتتا قىرۋار قاراجات شىعىنداۋعا تۋرا كەلدى. اۋلاعان بالىقتىڭ ءار ءتۇرىنىڭ سالماعىنا قاراي بەلگىلەنگەن مولشەردە قازىناعا سالىق رەتىندە قارجى قۇيامىز. ودان بولەك جاز ايلارىندا 90 مىڭ گەكتاردى قۇرايتىن شاردارا تەڭىزىنىڭ سۋى ازايىپ، كولەمى ءۇش ەسەگە دەيىن قىسقارادى. وسى كەزدە سۋى قاشقان جەردە قالىپ قوياتىن بالىقتاردى قورعاۋ ءۇشىن قانشاما ءىس- شارالار اتقارامىز. سانيتارلىق تازالىق جۇمىستارىنا دا از قاراجات جۇمسالمايدى. مۇنىڭ بارلىعى بالىقتىڭ وزىندىك قۇنىن وسىرەدى. الايدا، وسىنشاما قاراجات شىعىنداپ، بالىقتى ساقتاۋعا كۇش سالساق تا جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاراپىنان ونى ءوسىرىپ- وندىرۋىمىزگە مۇرشا بەرەر ەمەس. اتا- بابالارىمىزدان كەلە جاتقان كاسىپ دەپ بالىقتى جابايى تۇردە اۋلاي بەرۋدى توقتاتقىسى كەلمەيدى. بالىقتاردى قورعاۋ ءۇشىن تابيعات قورىقشىلارىنىڭ قىزمەتىن پايدالانامىز. الايدا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ولاردى توپتانىپ كەلىپ، سوققىعا جىعىپ كەتۋدى ادەتكە اينالدىردى. بۇل بۇزاقىلىقتارى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ جاتقاندارى دا جوق ەمەس. سوندا دا بۇل ارەكەتكە توقتاۋ بولار ەمەس. جەرگىلىكتى كۇشتىك قۇرىلىمداردان دا قايران بولماي تۇر. ىشكى ىستەر ورگاندارىنا شاعىمدانعانىمىزبەن، ولار ءبىر كەزدىك قانا رەيد وتكىزۋمەن شەكتەلەدى. ال، باسسىزدىق قايتا جالعاسا بەرەدى، - دەيدى «ۆيتا» ج ش س ديرەكتورى شىمكەنتباي تىلەۋبەكوۆ.

بيىلعى قىس جىلىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇر. سول سەبەپتى بالىقتىڭ ۋىلدىرىق شاشۋ مەرزىمى دە ەرتە باستالۋى مۇمكىن. بالىققا بارىنشا قورعاۋ جاسالاتىن كەز وسى كەزەڭ. الايدا، جوعارىدا ايتىلعان جابايى تۇردە بالىق اۋلاۋ ءۇردىسى سۋ جاندىگىنىڭ قاۋىپسىز جاعدايدا ۋىلدىرىق شاشىپ، تابيعي كوبەيۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىنى ءسوزسىز. نەگە دەسەڭىز، تەڭىزگە كۇنىنە 100-150 گە جۋىق ادام زاڭسىز بالىق اۋلاۋعا شىعادى ەكەن. تەڭىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ارنايى زەرتتەگەن عالىمدار «بالىقتى تورمەن، توكپەن اۋلاۋدى توقتاتپاۋ مۇلدەم بالىقسىز قالۋ قاۋپىن كۇشەيتەتىنىن» ەسكەرتىپتى. الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن سول عالىمدار تاراپىنان ءتيىستى مينيسترلىككە دە حات جولدانىپ، ول جاقتان وتكەن جىلدىڭ اياعىنا تامان بالىقتى تورمەن اۋلاۋعا رەسمي تۇردە تىيىم سالىنعان. ءبىراق، بۇل دا ازىرگە ءوز ناتيجەسىن بەرىپ جاتقان جوق.

 

شاديار مولدابەك

ozgepikir.kz